Ο συγγραφέας Γιάννης Σκαρίμπας

 

(1893 Άγια Θυμιά Παρνασσίδας-1984 Χαλκίδα)

Β΄Μέρος

Γράφει για το ΠΕΡΙ ΤΕΧΝΗΣ Ο ΛΟΓΟΣ

ο Καρυδάς Ι. Σ Γρηγόριος,

Καθ/τής Παν/μιου Αθηνών,

μέλος του Ε.Ε.Π. του Ιδρύματος

Τα έργα του Σκαρίμπα έχουν ως βάση πάντα τη Χαλκίδα. Σχεδόν πάντα υπάρχει ένα τραίνο, μια άλλη πόλη, ένα ταξίδι πηγαιμού ή επιστροφής, μια αναχώρηση. Οι ήρωές του περιπλανιούνται, φεύγουν, έρχονται, ένας διαρκής κοσμοπολιτισμός που γίνεται ακόμα πιο εμφανής στα πεζά, παρά στα θεατρικά του. ''Τα Έθνη και οι πολιτείες δεν έχουν σύνορα στο δικό μας χάρτη'', εξάλλου: ''και τα δυο ημισφαίρια μας πέφτουν λίγα''. (Θείο Τραγί)

Το θέατρό του είναι πολυπρόσωπο και χαρακτηρίζεται από μεγάλη κινητικότητα. Η μοναξιά εδώ δεν έχει θέση. Ούτε και που καταδέχεται να κάμει ''τέχνη για την τέχνη''. Καυτηριάζει ότι δεν του είναι αρεστό, όντας βυθός, αμετακίνητος, ως προς την ορθότητα των απόψεών του. Πολέμιος του αστικού περιβάλλοντος, μάχεται όλη τη δομή και τον καθωσπρεπισμό του ξεσκεπάζοντας και αποκαλύπτοντας ακόμη και τις πιο μύχιες πτυχές του. Αυτό το περιβάλλον απομυθοποιεί, ξετυλίγοντας, φωτίζοντας και ξεσκεπάζοντας αμείλικτα, μέχρι του έσχατου εξευτελισμού, όλη την κενότητα των μύθων του, καταγγέλλοντας την κατάντια της ''αντιπαθούς'' αστικής τάξης μέσα ακριβώς από τα αστικά του δράματα.

Δέχτηκε επιδράσεις από τους: Κνούτ Χάμσουν (1859-1952), Κων. Καρυωτάκη (1896-1928), Χένρικ Ίψεν (1828-1906), Αουγκούστ Στρίνμπεργκ (1849-1912) και Εντουάρντο ντε Φιλίππο.

Στο έργο του ''Ο ήχος του κώδωνος'' υπάρχει ένας υπερρεαλισμός που τσακίζει κόκαλα, όταν αναφέρει : ''Ο Ήλιος έσκασε στον αέρα σαν ήχος. Αίφνης ο ήλιος εξεράγη εις τον ορίζοντα ως ήχος του κώδωνος''. (Πράξ. 1^η, Σκ. 1^η).

Στοιχεία του παράλογου, μπρουλέσκο(5), παρωδίας(6), φάρσας, στοιχεία λυρικά, γκροτέσκο(7), κοσμογονικά, εκρηκτικής πανδαισίας χαρακτηρίζουν τα θεατρικά δημιουργήματα του Σοφού έφηβου της Χαλκίδας. Τα πρόσωπά του δεν εφησυχάζουν ποτέ, κινούνται έντονα, νευρικά και προβληματισμένα, απ' τους φραγμούς και τα δεσμά του κατεστημένου περίγυρου και των εξ αυτού προερχομένων συμβάσεων, εκφράζονται έντονα και σαρκαστικά ώστε να γελοιοποιούν τα κακώς κείμενα. Το απροσδόκητο, το αναπάντεχο, το απίθανο, το παράξενο, ή ακόμα μια γεύση λατρείας και φόβου της Γυναίκας έρχονται στο φως όπως ''η επανεμφάνιση της Μάνας'' μετά από χρόνια στην ''Κυρία του τραίνου'' και όπως επίσης η παρουσία του ROBOT στο ''Σεβαλιέ Σερβάν'' ή ακόμα σε σουρεαλιστικούς διαλόγους: ''Είσαι κακός. Μάλλον κρυώνω ή ενετέλει η άποψη ότι ο Ήλιος είναι όσο και η Πελοπόννησο'' (Η κυρία του τραίνου, Πράξ. 1^η, Σκ. 1^η).

Λόγια καυστικά, ωμά και ανυπόκριτα διανθίζουν το έργο του, λόγια που αμφισβητούν, περιγελούν, ειρωνεύονται τους πολύξερους και τους θεωρητικούς. Φτάνει όμως πολλές φορές στα άκρα όπως όταν: ''Ο Αϊνστάϊν είπε πως το Σύμπαν είναι πεπερασμένον, καμπύλον και ατελεύτητον, ο τυχόν ερωτήσων τι είναι έξω απ' αυτήν την καμπύλην κερδίζει χρυσόν ωρολόγιον ''. (Η κυρία του τραίνου, Πράξ. 1^η, Σκ. 1^η).

Παλαιά Χαλκίδα-Γέφυρα του Ευρίπου

Αισθάνεται μέγιστη απέχθεια για όσους ανεβαίνουν αθέμιτα τις σκάλες της κοινωνικής ιεραρχίας, αναφέροντας: ''όταν ακούω μεγάλα ονόματα φυλάγομαι όσο μπορώ να μην κολλήσω'' (Η κυρία του τραίνου, Πράξ. 2^η, Σκ. 1^η). Εξάλλου ενδεικτικά άνθρωποι όπως ο δικαστής στο έργο ''Ο ήχος του κώδωνος'', ο Λιός στον ''Πατέρα Συνέσιο'' και ο πρόεδρος του χωριού Πλατανιά, θεωρούνται από το Σοφό Γέροντα ως Σφουγγοκωλάριοι και πρότυπα κοινωνικής ανηθικότητας προς αποφυγήν. Για να αναρριχηθούν τέτοια ανθρωπάρια στην κοινωνία οφείλουν να είναι καπάτσοι και σαλταδόροι, ''έχοντες χρείαν θυμάτων'' όπως είναι η Ιουλία Βλαντή, ο δολοφονημένος σύζυγός της και ο Μουζάς στον '''ήχο του κώδωνος''.

Μυθολογικά στοιχεία υπάρχουν πολλά στο θέατρο του Γ. Σκαρίμπα. Οι Δρυάδες νύμφες των βουνών και των χειμάρων, οι Σειληνοί κ.α. Εξαιρετικοί χαρακτηρισμοί προσώπων και καταστάσεων πλουτίζουν το έργο του, μαγεύοντας το κοινό όχι μόνο με την οξύνοια των διαλόγων, αλλά και με τα αρχαία ρητά που εκστομίζουν οι ήρωες την ώρα που πρέπει, όπως ''Όμοια ομοίοις ιάσιμο''. Λέξεις γαλλικές και δικής του επινόησης παρουσιάζονται συχνότατα: π.χ. Θειουκιρατάς, ροκοκό, σουσπασιόν, αλεξικέρατο, σταυρουτής (αναφερόμενος εδώ στους Γαλονάδες), il mon sinior, αγρεζέ, ντιγκιντίρισμα, αεροχήρος, μοντολιέ, ψαλιδιζέρ κ.α.

Ο Μαιτρ της πένας Λαυρέντιος Ταπιάγκας-όπως ήταν ένα από τα ψευδώνυμά του- μάχεται το συντηρητισμό και ως γνήσιος εικονοκλάστης θεωρεί όλους τους Μεγάλους, όπως π.χ. ο Μέγας Αλέξανδρος, ο Ιούλιος Καίσαρας (Μέγας συγγραφέας αλλά και Σφαγέας) τράγους αποδιοπομπαίους, στόχους επίθεσης που θέλει να εξαφανίσει από προσώπου Γης. Τάσσεται καθολικά με το μέρος του Λαού, δηλαδή με τους αδικημένους. Με ύφος εντελώς προσωπικό ξεγυμνώνει καθιερωμένα είδωλα και αξίες. Ειρωνεύεται πρόσωπα, όπως ο Μπέρναρ Σώου, ο Πετράρχης, ο Φρόιντ. Χωρίς να αρνιέται τον κόσμο, ζει, κινείται και πάσχει γι' αυτόν.

Το έργο του θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως πράξη συνεχούς καταγγελίας, έργο που διαπνέεται από ομορφιά και έρωτα, δίνοντας στα παθήματα του ισχυρού φύλου πάντα μια ειρωνική αναφορά. Ο λόγος των θεατρικών του έργων προβληματίζει, ανατρέπει και πυρπολεί, δεν είναι νυστέρι μετέωρο, αλλά κτυπά συγκεκριμένα όλους τους δήθεν ''ενάρετους'' αστούς που διάγουν μεν ''έγγαμον'' αλλά κατ' ουσίαν αμαρτωλό βίο, αφού τα Ιψενικά τρίγωνα αποτελούν συχνά μοτίβα των πονημάτων του.

Ο Γ. Σκαρίμπας δε δημιουργεί τίποτα φτιαχτό. Η γλωσσική και εκφραστική Σκαριμπική ευφορία του είναι παντού παρούσα, ιδιότυπη, λαμπερή και εντελώς προσωπική. Κόβει συλλαβές, αλλάζει τη θέση των αντωνυμιών, ως: ''ακούονται του στα σκαλοπάτια τα βήματα'' ή ''ευρίσκουσά σε έξω''. Όλα σ' αυτόν είναι πηγαία όταν λέγει: ''την κατεπείγουσαν χρείαν της Ρεντικότας (Καγκουρώ) ή ακόμα ''Πριτς! Τι μου λες να είναι κύριος εν χρω''.

Η ''δήθεν'' αρετή και χρηστομάθεια του είναι κάτι το αδιάφορο και κυριολεκτικά σεληνιάζεται όταν επιβραβεύονται οι ανάξιοι και οι ψεύτες, όπως: ''Πως φαίνεται πως τσάμπα δεν στον δώσανε τον αργυρό Σταυρό του Γεωργίου'' (Η κυρία του τραίνου, Πραξ.2^η, Σκ. 1^η). Οι ανώτεροι, οι παρασημοφορεμένοι, οι τιτλούχοι είναι στο στόχαστρό του όταν βάζει στο στόμα του ήρωα τα ακόλουθα: ''Από τη χολέρα, από την πανούκλα προφτάνω το μπόλιασμα, μα από την ανωτερότητα που έχεις αυτού, τι προφυλακτικό να σκεφτείς;'' (Η κυρία του τραίνου, Πράξ. 2^η , Σκ. 2^η).

με ρεμπέτες και με ανθρώπους του μόχθου
στη συνοικία Μαχμουρλέϊκα

Συμπαθεί τους Ινδιάνους και τις κοινές: ''Πρώτα κοινές και ύστερα άγιες, όπως η Μαγδαληνή, η Κασσιανή'' γι' αυτό και αναφέρει: ''Ω μην τις πολυκακολογάτε τις κακομοίρες. Εξάλλου η παντρεμένη είναι μια πόρνη του ανδρός της, δηλαδή του ''Ιππέα της'' .( Η κυρία του τραίνου, Πράξ. 2^η, Σκ. 1^η) αν θέλουμε με ακριβολογία να χρησιμοποιήσουμε τις λέξεις. Ο Γ. Σκαρίμπας επιθυμεί να δει όλους να ζουν σε μια κοινωνία με αδιάφθορη ιεράρχηση αξιών. Λατρεύει να υπερτονίζει τις λαϊκές μορφές, όπως του Νασρεδίν Χότζα, του Καραγκιόζη, των κατατρεγμένων, των ''θελημαντζήδων'', των σκουπιδιαραίων. Η αγάπη του αυτή συμπεραίνεται από τα λεγόμενά του: ''Σε μιαν Πολιτεία Αξιών αυτοί που λες εσύ ανθρώπους κλάσματος, θελημαντζήδες, θα ήσαν οι τα πρώτα τη τάξει, όπως λέμε'' (Η κυρία του τραίνου, Πράξ. 2^η, Σκ. 2^η).

Τα ονόματα των ηρώων του, όπως ''Αερία'', ''Σουλαμίτις'', ''Αρμόδιος'', ''Σώπας'' ή η αναφορά στον ''Παπαπαπίλα'' (Ο Πάτερ Συνέσιος, Πραξ.2^η, Σκ.1^η) δεν είναι υποχρεωτικά βαφτιστικά. Οι ήρωές του είναι αγνοί, άδολοι ή ακόμα καθαγιασμένοι, πρόσωπα της καθημερινότητας παθιασμένα και αχαλίνωτα, που ταξιδεύουν αέναα χωρίς σταματημό και ακατάπαυστα πηγαινοέρχονται. Παράλληλα διαθέτουν κοφτερή κρίση και κανενός η ασφάλεια δε βασίζεται στην καταστροφή του άλλου. Η θυμοσοφία του Γ. Σκαρίμπα είναι παντού διάχυτη.

Η αλήθεια, το δίκαιο, η Ειρήνη, οφείλουν να επικρατήσουν σε όλο τον κόσμο, γι' αυτές τις αξίες δίνεται αγώνας μέχρις εσχάτων για να μην αλληλοσκοτώνονται ''νόμιμα'' οι λαοί στον πόλεμο και για να μην υπάρχουν έριδες πρώτα στο οικογενειακό και ύστερα στο κοινωνικό περιβάλλον. Τα κοπλιμέντα που χρησιμοποιεί θεωρούνται περιπαιχτικά, όπως ''ερίτιμη'', ''ηθική'', ''αρετή''. Η φαντασία του είναι κυρίαρχη παντού και εύκολα αναγνωρίσιμη. Τα κείμενά του θεωρούνται -αλήθεια από ποιούς;- όχι επιτρεπτά, ότι περιέχουν δήθεν ζιζάνια και αιχμές. Αυτό όμως δεν τα εμποδίζει να θεωρούνται κορυφαία. Σκοπός και προοπτική υπάρχουν σε όλα του τα έργα, ώσπου να έρθει η κάθαρση μέσα από έναν πεισματικό αγώνα, όπως: ο αγώνας της μάνας στον ''ήχο του κώδωνος'' να κρατήσει μυστική την πατρότητα του παιδιού της.

Σε αρκετά σημεία θυμίζει τον ''Καυκασιανό κύκλο με κιμωλία'' (der Kaukasische Kreidekreis) του B. Brecht με κάποιες βέβαια παραλλαγές. Οι πρωταγωνιστές των έργων του θέλουν να ζήσουν ελεύθεροι και λυτρωμένοι χωρίς ταμπού, θέλουν να αποδιώξουν το MODUS VIVENDI των ψεύτικων και άγονων αστών, να έχουν δική τους προσωπικότητα και όχι να ζούν ως εξαρτημένα ανθρωπάκια μέσα σε καλούπια, που όρισαν άλλοι γι' αυτούς χωρίς αυτούς, κι έτσι υποταγμένοι, οριοθετημένοι, ηττοπαθείς, δυστυχείς και περίκλειστοι από δέος να τελειώσουν τη ζωή τους.

Αν και εύκολα διακρίνει κανείς την κοινωνία της Χαλκίδας, επιφανειακά κλειστή, περιφερειακή και πνιγηρά αυστηρή, η θάλασσα όμως καθώς φαίνεται λειτουργεί σαν λυτρωτής και καταλύτης κατά της πλήξης και της ανίας. Τρίγωνα Ιψενικά, αγάπη στο παιδί, θρησκευτικοί προβληματισμοί και αμφισβητήσεις, παραινέσεις και καυτηρίασμα των αστικών αξιών, διακωμώδηση του έγγαμου βίου και σημαινόντων προσώπων. Ιδού μερικά από τα θέματα των θεατρικών του έργων και ως λέγει: ''Άξιον εστί να καταντήσουν αυτοί Υπουργοί για να ευημερούν οι χωριάτες'' (Η κυρία του τραίνου, Πράξ. 2^η, Σκ. 1^η)) υπαινισσόμενος τους πολιτικούς που αυτοαποκαλούνται σωτήρες του Λαού και καταλήγουν όμως όλοι γύρω στο τραπέζι για φαγητό. Ακόμα χλευάζει κοινωνικές θέσεις, όπως την ''πρυτάνισσα του Πανεπιστημίου Αθηνών'' ή την ''εγκεφάλισσα'' του Πυρηνικού κέντρου της πρωτεύουσας ή τις προέδρους των γυναικείων συλλόγων ''Αγωγή των Ελληνίδων'' (Η κυρία του τραίνου, Πράξ. 2^η, Σκ. 1^η).

Τα ψυχολογικά προβλήματα των προσώπων των έργων του επιδρούν στην κοινωνία, μια και τα θύματά τους εκδικούνται τελικά τους θύτες, έχουν δηλαδή σχέση με δράματα παθών και ήθους. Συμβολιστικά στοιχεία υπάρχουν ποικίλα, όπως: Ο πατέρας Ήλιος που πυροβολείται από τη μάνα εκούσια ή ακούσια με μόνο όπλο τη δύναμη του ασυνείδητου καθιστώντας τη γυναίκα πρωταγωνίστρια και εκτοπίζοντας τον άντρα. (Ο ήχος του κώδωνος). Στο ''Σεβαλιέ Σερβάν'' υπάρχουν στοιχεία Φουτουρισμού.

"Σπασμένο καράβι...", το γνωστό ποίημα του Γ. Σκαρίμπα

Πολεμά λυσσαλέα τον εφησυχασμό και τη μακαριότητα της άρχουσας καθεστηκυίας τάξης, σαμποτάροντας με τα γραφτά του τη σοβαροφάνειά της. Γι' αυτό γίνεται αντιπαθής από συγκεκριμένους αστικούς κύκλους, με συνέπεια να συκοφαντούν, να πλήττουν και να κρατούν στη σκιά το έργο του. Δεν επιτρέπουν το ανέβασμα των έργων του στις κρατικές σκηνές. Ο Σκαρίμπας απτόητος προχωρά μπήγοντας ακόμα πιο βαθιά το μαχαίρι. Καταδιώκει τους Νόμους που επιβάλλονται περιφρονώντας τους. Δεν τοποθετεί το έμβιο Όν στο γύψο, δεν το μετατρέπει σε Figura, άβουλο και αδιέξοδο, για να γίνει αρεστός στους εκάστοτε κυβερνώντες -με ένα ταπεινωτικό για τον ίδιο consesus-(8) προσπορίζοντας οφέλη. Εξάλλου έχει το δικό του κοινό. Αυτή η αγωνία του Όντος να βγει από τα καθιερωμένα είναι γεμάτη από στοιχεία τραγικού σπαραγμού. Διαλύει στην κυριολεξία τους μύθους: οικογένεια, θρησκεία, τάξη, πειθαρχία και παραμένει αδούλωτος, επιδιώκοντας τη Δύση των αστών.

Γι' αυτόν ποτέ δεν θα 'ρθει το Λυκόφως - Menscheitsdammerung . Θα υπάρχει όμως πάντα ένας κατά τη γνώμη του Γκαίτε ποιητής -symbola animad vertens-(9) που θα πολεμά τις ''κρύφιες'' αντιθέσεις και αντιφάσεις του πραγματικού κόσμου, που υπάρχουν πέρα από την επιφανειακή θέαση των πραγμάτων, αυτό και μόνο τα εκφράζει όλα. Οι αμαρτίες των ηρώων του δεν είναι τίποτα άλλο παρά μια φυγή από τον ορθό ''εκ των άνω'' επιβαλλόμενο Λόγο. Αυτό και μόνο τα λέει όλα.

Κλείνοντας, θα 'πρεπε να τονιστεί, ότι μέχρι τα βαθιά του γεράματα δεν αντιμετώπιζε θέματα μεταφυσικής. Ανένταχτος, ατίθασος, ανεξάρτητος, ελεύθερος, αντιαστός, ονειροπόλος πέρασε το σύνορο που του έταξε η ειμαρμένη, πρόφτασε τη ''φυγή'' από ένα κόσμο ανούσια υπαρκτό. Γι' αυτό και οι στίχοι:

''Τώρα που θλιμμένος την ψυχή μου ανοίγω

τραγουδεί πικρά η λύπη εντός μου,

αχ, τι ευκαιρία που 'χασα να φύγω

όξω από τα όρια του κόσμου''

(Αλαλούμ, 1975 -Βαπόρι- εκδ. Κάκτος)

Γνήσιο τέκνο του καιρού του, μας άφηκε έργο γενναίο και αρυτίδωτο, έργο μιας αντιπολεμικής και αντιβασιλικής φωνής ενός ερημίτη της Χαλκίδας, όχι ανύποπτου μα σίγουρα ανυπότακτου, που τιμά όχι μονάχα την Ελληνική αλλά ταυτόχρονα και σύνολη την παγκόσμια γραμματεία.

Παραπομπές

<!--[if !supportLists]-->4. Μπρουλέσκο : Θεατρική σύνθεση που αποβλέπει στην πρόκληση γέλιου.

<!--[if !supportLists]-->5. Παρωδία : γελιοποίηση, κωμικά ανεπιτυχής εκτέλεση.

<!--[if !supportLists]-->6. Grotesco : γελιογραφική υπερβολή για να τονιστεί το άσχημο και το κακό.

<!--[if !supportLists]-->7. Consesus : συγκατάθεση

<!--[if !supportLists]-->8. Art pour l'art : η τέχνη για την τέχνη