Τις περισσότερες φορές η  λέξη εμφύλιος, παραπέμπει την σκέψη μας σε δύο αντιμαχόμενες πλευρές, στην ίδια χώρα, και γενικότερα σε ένα είδος πολέμου ενδοεθνικής κατανάλωσης. Κάτι σαν τους «αδελφοφάδες» κοντολογίς. Τις περισσότερες φορές όμως δεν είναι έτσι… Οι παράγοντες που παρεισφύουν στους εμφυλίους -πριν, κατά τη διάρκεια και μετά- ενός τέτοιου δραματικού γεγονότος, μόνο ενδογενείς δεν μπορούν να χαραχτηρισθούν.
Με αφορμή λοιπόν την 17η Ιουλίου -θλιβερή ημερομηνία έναρξης του Ισπανικού εμφυλίου- θυμήθηκα ένα κείμενο που είχα διαβάσει αναφερόμενο στην κατά τη διάρκεια παρέμβαση μιας τρίτης χώρας και δη, της ελληνικής. Πρωταγωνιστής ο Μποδοσάκης, σκηνοθέτης ο Μεταξάς, παραγωγός όλες οι μεγάλες δυνάμεις και σουρεαλιστικό κοινό, εμείς.

Ιδού ολόκληρο σχεδόν το κείμενο
«Ύστερα από γαλλική πρωτοβουλία, στις 9 Σεπτεμβρίου 1936 συστάθηκε στο Λονδίνο η Επιτροπή Μη Επεμβάσεως στον Ισπανικό Εμφύλιο Πόλεμο με σκοπό να αποτρέψει την έξωθεν επέμβαση και αποστολή όπλων στους αντιμαχόμενους.Στην πράξη, η Επιτροπή υπονόμευσε την πολεμική προσπάθεια των Δημοκρατικών,καθώς αρνήθηκε στη Νόμιμη Ισπανική Δημοκρατική κυβέρνηση (ΝΙΔΚ) το δικαίωμα να αγοράζει όπλα στη διεθνή αγορά, και τούτο τη στιγμή που η Γερμανία και η Ιταλία όχι μόνο πολεμούσαν στο πλευρό των Εθνικιστών αλλά τους εφοδίαζαν και με τεράστιες ποσότητες πολεμικού και άλλου υλικού.
Η υποκρισία και ο κυνισμός της Επιτροπής Μη Επεμβάσεως, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι η βοήθεια της ΕΣΣΔ προς τους Δημοκρατικούς υπολειπόταν κατά πολύ της βοήθειας του Άξονα προς τους Εθνικιστές, ανάγκασε τη ΝΙΔΚ να προσφύγει σε ιδιώτες εμπόρους όπλων. Η Ελληνική Εταιρεία Πυριτιδοποιείου-Καλυκοποιείου (ΕΕΠΚ) του Πρόδρομου Αθανασιάδη-Μποδοσάκη έλαβε την πρώτη παραγγελία για πέντε εκατομμύρια φυσίγγια από τους Δημοκρατικούς στα μέσα Σεπτεμβρίου 1936.
Λίγες ημέρες αργότερα,η κυβέρνηση του Ιωάννη Μεταξά εξέδωσε βασιλικό διάταγμα που απαγόρευε την εξαγωγή όπλων και πολεμοφοδίων στην Ισπανία, συμμορφούμενη κατ’ αυτό τον τρόπο προς τις υποχρεώσεις της ως μέλους της Επιτροπής Μη Επεμβάσεως. Εν τούτοις, κατά τον Μποδοσάκη, ο δικτάτορας κατάλαβε αμέσως ότι η συναλλαγματική ωφέλεια από την εκτέλεση παραγγελιών αυτού του είδους θα ήταν για την Ελλάδα πολύ μεγάλη. Η πληρωμή θα γινόταν αμέσως και σε υγιές νόμισμα.Γι’ αυτό όχι μόνο δεν έφερε αντίρρηση, αλλά προσφέρθηκε να κάνει και κάθε απαραίτητη διευκόλυνση.
Καθώς η Ισπανία βυθιζόταν σε μακροχρόνιο εμφύλιο πόλεμο, οι ανάγκες των Δημοκρατικών για πολεμοφόδια αυξήθηκαν τόσο ώστε ενώ η ΕΕΠΚ ετοίμαζε ακόμη την πρώτη παραγγελία, έφτασε και δεύτερη για είκοσι εκατομμύρια φυσίγγια. Για την εκτέλεση των δύο αυτών παραγγελιών η Εταιρεία έφτασε στο ανώτατο όριο απόδοσής της, αυξάνοντας το τεχνικό προσωπικό της ώστε να επιτευχθεί παραγωγή 400.000 φυσιγγίων ημερησίως. Το 1937, όταν ήλθαν περισσότερες παραγγελίες, ο Μποδοσάκης αγόρασε καινούργια μηχανήματα από τη Γερμανία και προσέλαβε χιλιάδες εργάτες, αυξάνοντας την ημερήσια παραγωγή σε ένα εκατομμύριο φυσίγγια και, λίγο αργότερα, σε δύο εκατομμύρια. Για να προλαβαίνει, αγόραζε και έτοιμους κάλυκες, τους έφερνε στις εγκαταστάσεις της ΕΕΠΚ στην Αθήνα, τους γέμιζε με πυρίτιδα και αμέσως τους έστελνε στην Ισπανία. Σε αυτό χρειάστηκε άμεση κρατική βοήθεια. Την εξασφάλισε κι αυτή χωρίς καθυστέρηση. Έχοντας την επίσημη διαβεβαίωση της κυβέρνησης ότι τα αγοραζόμενα υλικά ήσαν απαραίτητα για τις ανάγκες του Ελληνικού Στρατού, πέτυχε να κλείσει αμέσως συμφωνίες με γερμανικά, αυστριακά και με σουηδικά εργοστάσια για την αγορά καλύκων, βολίδων και πυρίτιδας σε πολύ μεγάλες ποσότητες.
Ικανοποιημένη από τις υπηρεσίες του Μποδοσάκη, η ΝΙΔΚ του ζήτησε να την εφοδιάζει με πρώτες ύλες ούτως ώστε να παράγει η ίδια πολεμοφόδια στα δικά της εργοστάσια. Ο Μποδοσάκης αρνήθηκε φοβούμενος ότι στην περίπτωση αυτή οι Δημοκρατικοί ίσως ακύρωναν τις παραγγελίες για έτοιμα φυσίγγια. Αλλά για να μην τους δυσαρεστήσει,προσφέρθηκε να ενεργήσει ως πληρεξούσιος τους για την αγορά τυφεκίων και πυροβόλων από άλλες χώρες, παραγγέλνοντάς τα δήθεν για τις ανάγκες του Ελληνικού Στρατού. Επιπλέον, πρότεινε στην ελληνική κυβέρνηση να πουλήσει στους Ισπανούς απαρχαιωμένο και άχρηστο πολεμικό υλικό από τις αποθήκες του Ελληνικού Στρατού και να χρησιμοποιήσει το κέρδος για την αντικατάστασή του με σύγχρονα εφόδια.
Όλα τα συμβόλαια του Μποδοσάκη με τους Δημοκρατικούς ήταν τύπου “φόμπ”, δηλαδή χωρίς ευθύνη του προμηθευτή για τη φόρτωση ή την παράδοση του φορτίου σε συγκεκριμένο λιμάνι.
Οι πελάτες του, από την άλλη πλευρά, πλήρωναν σε χρυσό ή σε συνάλλαγμα εκ των προτέρων και χωρίς την δυνατότητα να πάρουν τα χρήματά τους πίσω σε καμιά περίπτωση […] Τα φορτία υλικού πολέμου που παρήγαγε ή αγόραζε για τους Δημοκρατικούς φορτώνονταν στον Πειραιά, ενώ και οι δύο πλευρές είχαν συμφωνήσει από πρίν ότι εικονικός προορισμός θα ήταν το Μεξικό -χώρα που βοηθούσε αφειδώς τη Β΄Ισπανική Δημοκρατία με ποικίλους τρόπους, μεταξύ των οποίων και η έκδοση ψευδών πιστοποιητικών από τις προξενικές αρχές της. Μετά τη φόρτωση στον Πειραιά, τα πλοία έπλεαν σε απόμερα νησιά του Αιγαίου, όπου “καμουφλαριζόντουσαν” και άλλαζαν ακόμη και όνομα για να μη δώσουν υποψίες στους Ιταλούς περνώντας από τα στενά της Μεσσήνης. Εάν, πριν φτάσουν σε κάποιο λιμάνι της Δημοκρατικής Ισπανίας τα σταματούσαν, οι πλοίαρχοι ισχυρίζονταν ότι ο προορισμός τους ήταν το Μεξικό.
Όταν οι Ιταλοί, οι Γερμανοί και ο Φράνκο έμαθαν γι’αυτά τα φορτία, διαμαρτυρήθηκαν στην Αθήνα. Ο Μεταξάς απάντησε πως προορισμός των ελληνικών πλοίων είναι το Μεξικό, άρα οι κατηγορίες ήσαν αβάσιμες. Οι ενδείξεις και τα στοιχεία για συμμετοχή της Ελλάδος στην προμήθεια οπλισμού στους Δημοκρατικούς, με το πέρασμα του χρόνου πλήθαιναν. Το καλοκαίρι του 1937 ο Φράνκο άρχισε να κατηγορεί ανοικτά την Ελλάδα για παράνομη εισαγωγή πολεμικού υλικού στη Δημοκρατική Ισπανία, αλλά και για την προσφορά 15 εμπείρων Ελλήνων πλοιάρχων, όπως υπηρετήσουν ως πιλότοι των ερυθρών ισπανικών πλοίων (εμπορικών και πολεμικών). Στις 16 Αυγούστου του 1937 τα βρετανικά υπουργεία Εξωτερικών και Στρατιωτικών συνέταξαν υπόμνημα στο οποίο ανέλυαν λεπτομερώς τη συμμετοχή της Ελλάδος στον εφοδιασμό των Δημοκρατικών,
[…]
Ενώ η Ελλάδα επίσημα αρνούνταν τις κατηγορίες για λαθρεμπόριο όπλων στην Ισπανία, το βρετανικό υπόμνημα πρόσθεσε μια άλλη διάσταση στις δοσοληψίες του Μποδοσάκη, κάνοντας λόγο για τις σχέσεις του με Σοβιετικούς αντιπροσώπους και για το Παρίσι ως ένα από τα κέντρα των συναλλαγών του. Ως το φθινόπωρο του 1937 οι συναλλαγές του Μποδοσάκη με τους Δημοκρατικούς είχαν επεκταθεί τόσο ώστε για τη διεκπεραίωσή τους, ο Έλληνας επιχειρηματίας ταξίδευε στο εξωτερικό τουλάχιστον μία φορά το μήνα […]
Τον Νοέμβριο του 1937 ο εμπορικός ακόλουθος της βρετανικής πρεσβείας επισκέφθηκε την ΕΕΠΚ συνοδευόμενος από τον Μποδοσάκη, ο οποίος υπερηφανεύτηκε ανοιχτά ότι το εργοστάσιο δούλευε εξ ολοκλήρου για παραγγελίες από την Ισπανία, πολλές φορές 24 ώρες το εικοσιτετράωρο.
Στην ετήσια έκθεσή του για το 1937 ο Βρετανός πρέσβης ανέφερε ότι κύρια φροντίδα της ελληνικής κυβέρνησης φαίνεται να είναι να κερδίσει όσα περισσότερα χρήματα μπορεί πωλώντας πολεμικό υλικό και στις δύο πλευρές του ισπανικού εμφυλίου, πρωτίστως στους Δημοκρατικούς.
Και ο ίδιος ο Μποδοσάκης στα απομνημονεύματά του αναφέρει ότι ο Μεταξάς του επέτρεψε να εφοδιάζει τους Δημοκρατικούς και με βαρέα όπλα. Στην περίπτωση αυτή τα παράγγελνε από μια Τρίτη χώρα,κυρίως τη Γερμανία, με εικονικό προορισμό τις ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις.
Τα απαραίτητα έγγραφα γι’ αυτές τις μεγάλες αγορές πολλές φορές υπογράφονταν από τον ίδιο τον Μεταξά. Τον Ιανουάριο του 1939 ήταν πλέον σαφές ότι οι Δημοκρατικοί είχαν ηττηθεί στρατιωτικά, και ήδη από το τέλος του προηγούμενου χρόνου οι παραγγελίες στον Μποδοσάκη για όπλα και πυρομαχικά είχαν μειωθεί σημαντικά […]
Μολονότι η πλειονότητα του πολεμικού υλικού που ο Μποδοσάκης κατασκεύαζε προοριζόταν για τους Δημοκρατικούς,μερικά φορτία κατέληγαν στους Εθνικιστές. Τον Δεκέμβριο του 1936 οι Ισπανοί Εθνικιστές ζήτησαν από την ελληνική κυβέρνηση την προμήθεια οβίδων πυροβολικού Schneider, τις οποίες κατασκεύαζε η ΕΕΠΚ. Απάντηση της ελληνικής κυβέρνησης δεν υπάρχει στα αρχεία του υπουργείου εξωτερικών,αλλά μεταγενέστερα στοιχεία υποδηλώνουν ότι τελικά οι Εθνικιστές κάτι θα πρέπει να αγόρασαν από την Ελλάδα.
Τον Οκτώβριο του 1937 ο διοικητής της Τραπέζης της Ελλάδος Εμμανουήλ Τσουδερός είπε στο Βρετανό πρέσβη ότι, όσον αφορά τα συναλλαγματικά αποθέματα της Τραπέζης, “αυτή τη χρονιά ευνοηθήκαμε από αναπάντεχη τύχη καθώς πάνω από 600.000 αγγλικές λίρες μπήκαν στα ταμεία μας από τον στρατηγό Φράνκο”. Οι Βρετανοί θεωρούσαν ένοχους γι’ αυτό το διπλό παιχνίδι ορισμένους Έλληνες πλοιοκτήτες. Λάμβαναν, πάντα με τα όσα λένε οι Βρετανοί, μία πληρωμή από τους Δημοκρατικούς και μετά άλλη μία από τους Εθνικιστές για να τους αφήσουν να καταλάβουν το ίδιο φορτίο. Πράγματι, κατά τη διάρκεια του Ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου μερικά ελληνικά πλοία που μετέφεραν φορτία στους Δημοκρατικούς, ενώ βρίσκονταν εν πλώ, ενημέρωναν τις δυνάμεις του Φράνκο και τους επέτρεπαν να καταλάβουν τα φορτία τους.
Αν και τέτοιου είδους διπλές συμφωνίες δεν αποτελούσαν τον κανόνα, η αλήθεια του ειρωνικού σχολίου του Frank Gervasi παραμένει: “σε κάποιες μάχες Ισπανοί Δημοκρατικοί θα πρέπει να σκοτώθηκαν από σφαίρες που οι ίδιοι είχαν προπληρώσει.»
 (*Το άρθρο αυτό είναι του Θανάση Δ. Σφήκα, επίκουρου Καθηγητή Ευρωπαϊκής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Central Lancashire στη Μεγάλη Βρετανία.)1
Φυσικά η παρουσία του Μποδοσάκη ως διπλού πράκτορα δεν πέρασε απαρατήρητη και σταχυολόγησα από το διαδίκτυο ισπανικές και ελληνικές πηγές επί του θέματος, άξιες προσοχής.

Δημοκρατικοί αγωνιστές

«El arquitecto de la venta de armas a los republicanos no fue otro que el dirigente nazi Hermann Goering, que usó como tapadera al traficante Josef Veltjens, que ya había vendido armas a Mola antes del levantamiento, y otros como los griegos Bodosakis y Metaxas. Ο ενορχηστρωτής της πώλησης όπλων στους δημοκρατικούς δεν ήταν άλλος από τον αξιωματικό των ναζί Χέρμαν Γκέρινγκ που χρησιμοποίησε ως κάλυψη τον παράνομο έμπορο Τζόσεφ Βέλτζιενς, ο οποίος είχε ήδη πουλήσει όπλα στον Μόλα (διοικητής του Φράνκο) πριν την εξέργεση, και άλλοι όπως οι έλληνες Μποδοσάκης και Μεταξάς.»2
«Las revendía (cuando así le convenía) al ejército franquista, avisandole de la ruta de los barcos que las transportaban y permitiendo que los abordase, también previo pago. Τα ξαναπούλαγε (όταν τον συνέφερε) στο στρατό του Φράνκο, ειδοποιώντας τον για την διαδρομή των πλοίων που τα μετέφεραν και επιτρέποντας τους να τα καταλάβουν, επίσης με προπληρωμή.»3
«Existen indicios sólidos de que Bodosákis vendió, en efecto, a otros agentes franquistas información relativa a la salida de la embarcación y el itinerario que seguiría con el propósito de hacer mayores sus ganancias. Υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις πως ο Μποδοσάκης πράγματι πουλούσε στους πράκτορες του Φράνκο πληροφορίες σχετικές με τον απόπλου και το δρομολόγιο που θ’ακολουθούσε το πλοίο, με την πρόθεση ν’ αυξήσει τα κέρδη του.»4
 «Habitualmente se fletaban dos buques simultáneamente, uno para los franquistas, con material de buena calidad, y otro para el Gobierno constitucional, con armamento obsoleto o inútil. Sin embargo éste no llegaba nunca a su destino, porque los franquistas siempre “lo descubrían” y lo abordaban. No se sabe si Franco lo entregaría a los mercenarios “regulares” marroquíes o lo vendía directamente como chatarra. Συνήθως απέπλεαν συγχρόνως δύο πλοία, ένα για τους φρανκικούς, με εμπόρευμα καλής ποιότητας, και άλλο για την νόμιμη κυβέρνηση, με εξοπλισμό απαρχαιωμένο ή άχρηστο. Δεν είναι γνωστόν αν ο Φράνκο το παρέδιδε στους συνήθεις μαροκινούς εμπόρους ή το πουλούσε απ’ευθείας ως παλιοσίδερα»5
«Καθώς ο Μποδοσάκης έκλεινε συμφωνίες τόσο με τους εθνικιστές όσο και με τη Δημοκρατία, είχε αναγκαστεί να χωρίσει τα φορτία ανάμεσα σε σκάφη»6
«Η εταιρεία του Μποδοσάκη παράγγελνε από τη γερμανική «Rheinmetall-Borsig» φορτία των οποίων η αξία ανερχόταν σε 40 εκατ. γερμανικά μάρκα της εποχής, τα οποία στη συντριπτική τους πλειονότητα παρέδιδε τους Δημοκρατικούς (σ.σ. 490-91).Ομως ο χρόνος κυλούσε υπέρ των Εθνικιστών. Προς το τέλος του 1937 είχε γίνει πλέον φανερή μια μετατόπιση ισχύος προς το φρανκικό στρατόπεδο»7
 2 LA GUERRA CIVIL ESPAÑOLA – Antony Beevor, Crítica-2005
 3  NEGOCIOS DE LA GUERRA, LOS ARMAS NAZIS PARA LA REPUBLICA ESPAÑOLA, Morten Heiberg-Mogens Pelt, Crítica-2005
4  NEGOCIOS DE LA GUERRA, LOS ARMAS NAZIS PARA LA REPUBLICA ESPAÑOLA, Morten Heiberg- Mogens Pelt, Crítica-2005


Ο Ισπανικός εμφύλιος που ήταν και μια πρόβα τζενεράλε του Β’ παγκοσμίου, απέδειξε για άλλη μια φορά πως δεν υπάρχουν ούτε σύμμαχοι ούτε αντίπαλοι μπροστά στο συμφέρον. Η αδικία και η δικαιοσύνη γράφουν το βιβλίο της ιστορίας, με την πρώτη να μονοπωλεί το γράψιμο.

Paul Eluard, «La victoire de Guernica»
Les femmes les enfants ont les mémes roses
rouges
Dans les yeux
Chacun montre son sang
La peur et le courage de vivre et de mourir
La mort si difficile et si facile

Las mujeres los niños tienen las mismas rosas
rojas
En los ojos
Cada uno muestra su sangre
El miedo y el coraje de vivir y de morir
La muerte tan difícil y tan fácil

Οι γυναίκες τα παιδιά έχουν τα ίδια τριαντάφυλλα
Κόκκινα
Στα μάτια
Κάθε ένα από αυτά δείχνει το αίμα του
Τον φόβο και το κουράγιο να ζήσουν και να πεθάνουν
Τον θάνατο τόσο εύκολος και τόσο δύσκολος