Οι κυβερνήσεις δεν ζητούν τη συναίνεση των πολιτών αλλά την αγάπη ή την ανοχή των αγορών και των δανειστών, που εμφανίζονται ως μυστηριώδης και τρομακτική δύναμη που ανταγωνίζεται τον λαό για τους περιορισμένους κρατικούς πόρους
Συντάκτης: Κώστας Δουζίνας
Διαβάζοντας το περασμένο Σάββατο τη δήλωση του κ. Τουσκ, προέδρου του Συμβουλίου Υπουργών, ότι οι Ελληνες πρέπει ή να αποδεχτούν τις απαιτήσεις των θεσμών ή θα χρεοκοπήσουν, αναρωτήθηκα αν ο Σλοβάκος πρόεδρος ξέρει από πού κατάγονται το όνομα και η ιδέα της Ευρώπης.
Ο μεγάλος Γερμανο-εβραίος φιλόσοφος Εντμουντ Χούσερλ υποστήριζε το 1935, στην περίφημη διάλεξη «Η φιλοσοφία και η κρίση του ευρωπαϊκού ανθρώπου», ότι η ιδέα της Ευρώπης αντιπροσωπεύει την αλήθεια και το καθολικό, αυτό που υπερβαίνει τις τοπικές και μερικές εξαρτήσεις. Η ελληνική φιλοσοφία και επιστήμη δημιούργησαν πρώτες αυτήν την αμερόληπτη οπτική και εξερεύνησαν την καθολική ενότητα των όντων. Η αλήθεια είναι δώρο των Ελλήνων στην Ευρώπη και των Ευρωπαίων στην ανθρωπότητα. Οταν η αλήθεια έγινε πρακτικό καθήκον, οδήγησε στη δημοκρατία και στο αίτημα δημόσιας λογοδοσίας και ευθύνης. Η Ευρώπη είναι συνεπώς όχι μόνο μία ήπειρος αλλά ένα ιδανικό, μια «πνευματική γεωγραφία». Η ανθρωπότητα θα πραγματωθεί όταν η ιδέα της Ευρώπης γίνει παγκόσμια. Η Ευρώπη είναι το τέλος, ο σκοπός, της ανθρωπότητας.
Γι’ αυτούς που το ευρώ είναι τα «ιερά και όσια» αυτά είναι βέβαια ιστορίες άνευ ενδιαφέροντος. Αλλά η Ιστορία και η μνήμη έχουν έναν περίεργο τρόπο εκδίκησης. Η κρίση του 1935 είναι κομμάτι μιας γενικότερης και φθίνουσας ιστορικής πορείας που φτάνει μέχρι τις μέρες μας.
Η σημερινή κρίση κορυφώνει τρεις ομόκεντρους ιστορικούς κύκλους που δημιούργησαν την ιδέα της Ευρώπης και την οδηγούν τώρα στο τέλος της. Ο πρώτος και μακρύτερος άρχισε με την Αναγέννηση, τις ανακαλύψεις και κατακτήσεις του Νέου Κόσμου στον 15ο αιώνα. Χρησιμοποιώντας τους όρους των Ζακ Ντεριντά και Ντιπές Τσακραμπάρτι, αυτός είναι ο κύκλος «κεφαλοποίησης» και «επαρχιοποίησης» (provincialisation) (1). Η Ευρώπη έγινε το κεφάλι, η πρωτεύουσα και το κεφάλαιο του κόσμου, το οικονομικό, στρατιωτικό και πολιτικό κέντρο της Γης. Η «γηραιά» ήπειρος ανάπτυξε, εξήγαγε και επέβαλε παντού τον καπιταλισμό ως οικονομικό σύστημα και, αργότερα, το εθνικό κράτος ως πολιτειακή μορφή.
Ακολουθώντας μια αυστηρή διαλεκτική λογική, οι αποικίες υιοθέτησαν τα δύο μοντέλα και τα χρησιμοποίησαν εναντίον των εξαγωγέων τους. Στους μεγάλους απελευθερωτικούς αγώνες, από τον πόλεμο της αμερικανικής ανεξαρτησίας μέχρι τους αντιαποικιοκρατικούς αγώνες των 1950 και1960, χρησιμοποίησαν την εθνική-πατριωτική ιδεολογία και, μετά την ανεξαρτησία, την κρατική μορφή για να απαλλαγούν από την επικυριαρχία του μητροπολιτικού κέντρου.
Αυτός ο κύκλος κλείνει στις μέρες μας. Η πρώην ευρωπαϊκή περιφέρεια γίνεται τώρα κέντρο και η Ευρώπη μεταβάλλεται σταδιακά από «πνευματική γεωγραφία» σε γεωγραφικό προσδιορισμό, μια χερσόνησο στην άκρη της μεγάλης ασιατικής μάζας που εξαρτάται οικονομικά, στρατιωτικά και πολιτικά από τις πρώην αποικίες της.
Ευρωπαϊκός εμφύλιος
Ο δεύτερος κύκλος είναι ο «σύντομος» 20ός αιώνας, ο αιώνας του ευρωπαϊκού εμφυλίου. Εθνικός εμφύλιος μεταξύ της Γερμανίας και των άλλων ευρωπαϊκών δυνάμεων και ιδεολογικός μεταξύ των δύο ντόπιων αρχών κοινωνικής οργάνωσης, του καπιταλισμού και του σοσιαλισμού. Η Ευρώπη ήταν ακόμη μητρόπολη τον 20ό αιώνα και οι εμφύλιοί της ονομάστηκαν «παγκόσμιοι» πόλεμοι, κάτι που θα ήταν αδύνατο σήμερα.
Ο κύκλος αυτός τελείωσε με την ήττα της Γερμανίας και του «υπαρκτού». Αλλά και εδώ η «πανουργία» της Ιστορίας αντέστρεψε τα αξιώματα των αντιπάλων. Ο κομμουνισμός καταστράφηκε όταν προσπάθησε να υιοθετήσει φιλελεύθερες αρχές. Ο καπιταλισμός, από την άλλη, μπολιάστηκε με σοσιαλιστικά στοιχεία και δημιούργησε το κοινωνικό κράτος. Το «κράτος ευημερίας» ήταν κατάκτηση των εργατικών και συνδικαλιστικών αγώνων, αλλά και παραχώρηση του καπιταλισμού, αφού έτσι δημιούργησε ένα μοντέλο κοινωνικής προστασίας ως ιδεολογικό αντίπαλο του κομμουνισμού.
Εύθραυστη συμβίωση
Το κοινωνικό κράτος συνδυάζει δύο αντίθετους μηχανισμούς κατανομής του οικονομικού προϊόντος, όπως υποστηρίζει ο Γερμανός κοινωνιολόγος Βόλφγκανγκ Στρέεκ: την αγοραία ή νομική και την κοινωνική δικαιοσύνη (2). Η πρώτη διανέμει βάσει αξιολογήσεων και αποφάσεων των αγορών προϊόντων και υπηρεσιών που εμφανίζονται στις τιμές.
Για τους νεοκλασικούς οικονομολόγους οι τιμές αποτελούν την πιο δίκαιη και αποτελεσματική διανεμητική αρχή. Ταυτόχρονα το δίκαιο των συμβάσεων και η προστασία της ατομικής ιδιοκτησίας εγγυώνται την ασφάλεια των περιουσιακών δικαιωμάτων και τη διαιώνιση της εξουσίας τους. Οσοι αποτυγχάνουν οικονομικά εγκαταλείπονται και γίνονται αντικείμενο αστυνομικής καταστολής και φιλανθρωπίας.
Η κοινωνική δικαιοσύνη απορρίπτει τη διανομή βάσει αγοραίων κριτηρίων. Ολοι δικαιούνται ένα ελάχιστο εισόδημα ανεξάρτητα από την οικονομική επίδοση ή την παραγωγικότητα. Οι διανεμητικές αποφάσεις πρέπει να επηρεάζονται επομένως από πολιτικούς και πολιτισμικούς παράγοντες και από τις συλλογικές πίστεις περί ήθους και ηθικής.
Αποτελούν αντικείμενο ταξικών αγώνων και προσαρμόζονται στις κοινωνικές ευαισθησίες και στις αξίες του τρίπτυχου ελευθερία-ισότης-αλληλεγγύη της Γαλλικής Επανάστασης. Η κοινωνική δικαιοσύνη εκφράζεται πολιτικά με τυπικές και άτυπες διανεμητικές αποφάσεις δημόσιων και ιδιωτικών θεσμών και με την εκλογική διαδικασία. Μ’ αυτόν τον τρόπο διορθώνεται η ανεξέλεγκτη δράση των αγορών και η παντοδυναμία των περιουσιακών δικαιωμάτων.
Ο συνδυασμός καπιταλισμού και δημοκρατίας του κοινωνικού κράτους ήταν ένα ευρωπαϊκό επίτευγμα του δεύτερου μέρους του 20ού αιώνα. Η Ευρωπαϊκή Ενωση των 1960 και 1970 (τότε τη λέγαμε ΕΟΚ) αντιπροσώπευε τον συμβιβασμό και προωθούσε την ισότητα των φύλων, την κατάργηση των φυλετικών διακρίσεων και την προστασία του περιβάλλοντος, συχνά σε αντίθεση με κρατικές κυβερνήσεις. Να σημειώσουμε παρεμπιπτόντως ότι η χρήση της λέξης «Ευρώπη» για να περιγράψει την Ε.Ε. ή την ευρωζώνη αποτελεί βίαιη ιδεολογική μετωνυμία που επικράτησε μετά την εγκατάλειψη των σοσιαλδημοκρατικών αρχών της Ευρωπαϊκής Κοινότητας από την Ε.Ε.
Στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, η δύσκολη και εύθραυστη συμβίωση καπιταλισμού και δημοκρατίας οδήγησε σε μεγάλη θεωρητική συζήτηση. Οι Δυτικοί υποστήριζαν ότι δεν υπάρχει δημοκρατία χωρίς καπιταλισμό. Συμφωνούσαν και πολλοί μαρξιστές από την αντίθετη πλευρά. Γι’ αυτούς το ασυμβίβαστο δημοκρατίας και σοσιαλισμού οδηγούσε αναγκαστικά στη «δικτατορία του προλεταριάτου». Και οι δύο απόψεις αποδείχτηκαν λάθος. Ο καπιταλιστικός κομμουνισμός της Κίνας δείχνει ότι ο καπιταλισμός είναι αρκετά ευέλικτος και προσαρμόζεται σε κάθε πολιτειακή μορφή.
Από την άλλη πλευρά, το 1989 δίδαξε ότι σοσιαλισμός χωρίς δημοκρατία είναι καταδικασμένος σε αποτυχία. Η ανιστόρητη άποψη πολλών αναλυτών ότι η εισαγωγή του καπιταλισμού θα οδηγούσε την Κίνα σε πολιτικό πλουραλισμό έχει αντικατασταθεί από τη δικαιολογημένη ανησυχία ότι η Κίνα είναι το μέλλον του καπιταλισμού. Αντί να εξαγάγουμε λοιπόν τη δημοκρατία στην Κίνα αρχίσαμε να εισάγουμε τον άγριο κινεζικό καπιταλισμό. Η πανουργία της Ιστορίας και της διαλεκτικής χτύπησε ξανά. Ο καπιταλισμός εξήχθη ως σύστημα πολιτικής προόδου και επιστρέφει ως αρχή δημοκρατικής πτώχευσης.
Το τέλος του Ψυχρού Πολέμου το 1989 έκλεισε τον κύκλο του ευρωπαϊκού εμφυλίου και ξεκίνησε τον τρίτο κύκλο παρακμής, αυτόν του «Τέλους της Ιστορίας». Αποτελούσε μια προσπάθεια δημιουργίας μιας οικονομικής νεο-αποικιοκρατίας που θα επανεγκαθιδρύσει την ηγεμονία του Βορρά.
Σ’ αυτήν την κατεύθυνση, η φιλελευθεροποίηση του καπιταλισμού -η καταστροφή του κοινωνικού κράτους, οι ιδιωτικοποιήσεις των δημόσιων πόρων και κοινών αγαθών, η απορρύθμιση των αγορών, ο περιορισμός και περιφρόνηση της δημοκρατίας- απελευθερώνει την αγοραία από την κοινωνική δικαιοσύνη.
Οι κυβερνήσεις δεν ζητούν τη συναίνεση των πολιτών αλλά την αγάπη ή την ανοχή των αγορών και των δανειστών, που εμφανίζονται ως μυστηριώδης και τρομακτική δύναμη που ανταγωνίζεται τον λαό για τους περιορισμένους κρατικούς πόρους. Η κοινωνική δικαιοσύνη υποχωρεί μπροστά στην υποχρέωση για ασταμάτητη βελτίωση της παραγωγικότητας και της ανταγωνιστικότητας. Ετσι η δημοκρατία ουδετεροποιείται και ο μεταπολεμικός συμβιβασμός διαλύεται. Μπήκαμε στο τέλος εποχής του συμβιβασμού καπιταλισμού και δημοκρατίας.
Αν ο λαός ψηφίσει λάθος, τότε οι κυρίαρχοι θα ψηφίσουν άλλο λαό, έλεγε ειρωνικά ο Μπέρτολντ Μπρεχτ. Ο Γιούνκερ, ο Σόιμπλε και ο Τουσκ τον επικαιροποίησαν: θα ψηφίσουν άλλη κυβέρνηση. Αλλά η πανουργία της Ιστορίας παραμονεύει. Ενα νέο και απρόσμενο «τόξο αρετής» εμφανίστηκε το 2015. Ξεκινάει από την Τουρκία, περνά στην Ελλάδα, προχωρεί στην Ισπανία, την Ιρλανδία και τη Σκοτία. Για πρώτη φορά από το 1989 ξαναβάζει την Ιστορία σε κίνηση. Ισως ο κ. Τουσκ πρέπει να διαβάσει τον Χούσερλ.
(1) DipeshChakrabarty,Provincializing Europe (2000). (2) Wolfgang Streeck, Buying Time: The Delayed Crisis of Democratic Capitalism (2014)
* Καθηγητής της Νομικής, πρώην αντιπρύτανης και διευθυντής του Ινστιτούτου Ανθρωπιστικών Ερευνών στο Κολέγιο Μπίρκμπεκ του Πανεπιστημίου του Λονδίνου
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου