AirBnb: συνεργατική οικονομία ή μαφία των διαμεσολαβητών;

Σεπ7 by Αμετανόητος

Αυτό το καλοκαίρι νοικιάστηκε  η μισή Ελλάδα στην AirBnb αλλά αυτό τίποτα δεν έχει να κάνει με συνεργασία και αλληλέγγυα οικονομία.

“Με τον ρητορικό μανδύα της «συνεργασίας», ιστοσελίδες όπως η AirBnb ή η Uber δημιουργούν μια νέα άτυπη οικονομία ανασφάλιστων ιδιωτών, των οποίων όλη η ζωή είναι για νοίκιασμα. Ολόκληρα επαγγέλματα –ταξιτζήδες, καθαριστές, βαφιάδες– περνούν έτσι στη μαύρη οικονομία· ανεξέλεγκτα, αφορολόγητα και ανασφάλιστα. Και αντί για την ευαγγελιζόμενη κοινωνικότητα, το αποτέλεσμα είναι η εμπορευματοποίηση και των τελευταίων ικμάδων κοινωνικής ζωής που είχαν μείνει έξω από την οικονομία. Ο στόχος είναι τίποτα να μη μείνει «ανεκμετάλλευτο», ώστε να διατηρηθεί με κάθε τρόπο το ξοφλημένο μοντέλο κατανάλωσης της μεσαίας τάξης.”

Γιώργος Καλλής

 Πάνω από 300.000 σπίτια και δωμάτια νοικιάστηκαν τον προηγούμενο χρόνο μέσω της ιστοσελίδας της AirBnb, φιλοξενώντας 4 εκατομμύρια ανθρώπους. Όταν τον Απρίλιο ανέλαβα να βάλω το εξοχικό των γονιών μου στη Σύρο προς ενοικίαση, βρήκα ήδη εκεί κάθε δεύτερο σπίτι στη γειτονιά μας· η μισή Ελλάδα πρέπει να νοικιαζόταν στην AirBnb αυτό το καλοκαίρι.
H AirBnb αποτελεί το πιο γνωστό παράδειγμα αυτού που έχει ονομαστεί η «οικονομία του μοιράσματος» (sharing economy) ή αλλιώς η οικονομία της «συνεργατικής κατανάλωσης» (collaborative consumption). Στην AirBnb, για παράδειγμα, μπορείς να νοικιάσεις με τη μέρα το αχρησιμοποίητο δωμάτιό σου σε ξένους και στο επόμενο ταξίδι σου στο εξωτερικό να νοικιάσεις εσύ το σπίτι μιας οικογένειας που λείπει σε διακοπές. Στην BlablaCar βρίσκεις επιβάτες για τις άδειες θέσεις στο αυτοκίνητό σου στο ταξίδι για Θεσσαλονίκη, ενώ στη Lyft και την Uber οδηγοί προσφέρουν τις υπηρεσίες τους για μικρές διαδρομές μέσα στην πόλη. Στη RelayCar μπορείς να νοικιάσεις το αμάξι σου σε έναν άγνωστο όταν δεν το χρειάζεσαι και στη Liquid το ποδήλατό σου. Στην ελληνικής προέλευσης Cookisto παραγγέλνεις σπιτικό φαγητό από ερασιτέχνες μάγειρες που το φέρνουν σπίτι σου (ή, αν είσαι καλός στο μαγείρεμα, μπορείς να εξυπηρετήσεις εσύ άλλους), ενώ στο TaskRabbit γείτονες κάνουν με μικρή αμοιβή μικροδουλειές, απ’ το να σου βάλουν ράφια με μπλακεντέκερ, μέχρι να σου πλύνουν και να σου στεγνώσουν τα ρούχα ή να πάνε τον σκύλο βόλτα. Θες μήπως να βάλεις μόνος σου τα ράφια αλλά δεν έχεις μπλακεντέκερ; Μπορείς να νοικιάσεις από κάποιον που δεν χρειάζεται το δικό του στο Snapgoods. Και στην BorrowMyDoggy δανείζεσαι και σκύλο, αν έχεις όρεξη για χάιδεμα και παιχνίδια, χωρίς τους μπελάδες της καθημερινής φροντίδας.
Το μότο της νέας αυτής οικονομίας, λέει η γκουρού της Rachel Botsman, είναι «ό,τι είναι δικό μου, είναι και δικό σου». Η ιδιοκτησία δίνει τη θέση της στη χρήση. Στο μέλλον λέει η Botsman δεν θα αγοράζουμε πια νέα αγαθά, αλλά θα συνεργαζόμαστε ο ένας με τον άλλο για να μοιραζόμαστε ό,τι έχουμε όταν το χρειαζόμαστε.

Ο δανεισμός και η ανταλλαγή φυσικά είναι αρχέγονα φαινόμενα. Παραδοσιακά όμως περιορίζονταν σε δίκτυα συγγενών και φίλων. Με το διαδίκτυο και την τεχνολογία των κοινωνικών δικτύων, γίνονται εύκολες, γρήγορες και αξιόπιστες οι συναλλαγές μεταξύ αγνώστων σε μία πρωτοφανή κλίμακα. Σύμφωνα με τους θιασώτες της συνεργατικής κατανάλωσης, τα οφέλη είναι πολλά. Πρώτα απ’ όλα, οικολογικά· αντί να αγοράζουμε νέα αυτοκίνητα ή μίξερ, θα χρησιμοποιούμε αυτά που ήδη υπάρχουν. Δεύτερον, κοινωνικά, αφού η νέα οικονομία υπόσχεται το τέλος της αποξενωμένης κατανάλωσης. Αντί να μένουμε σε ένα απρόσωπο ξενοδοχείο, φιλοξενούμαστε από κάποιον στο σπίτι του και γνωρίζουμε την οικογένειά του και τις συνήθειες του τόπου του. Αντί για ντελίβερι από εστιατόριο, τρώμε σπιτικό φαγητό και γνωρίζουμε αυτόν που μας το μαγειρεύει. Τέλος, υπάρχουν και τα προφανή οικονομικά οφέλη. Παραγωγικές δυνάμεις οι οποίες θα έμεναν αχρησιμοποίητες εντάσσονται στην οικονομική διαδικασία. Υπό συνθήκες κρίσης, προσφέρεται οξυγόνο στις από παντού βαλλόμενες (μικρο)μεσαίες τάξεις που όχι μόνο αποκτούν φτηνότερη πρόσβαση σε καταναλωτικά αγαθά (διακοπές, μετακίνηση κ.λπ.) αλλά και εξασφαλίζουν ένα πρόσθετο εισόδημα νοικιάζοντας τα δωμάτια και τα σπίτια τους ή κάνοντας τους οδηγούς. Σύμφωνα με την AirBnb, ο μέσος ενοικιαστής στο Σαν Φρανσίσκο, την πόλη όπου ξεκίνησε η ιστοσελίδα, κερδίζει περίπου 9.300 δολάρια το χρόνο. Δεν είναι τυχαίο ότι η νέα οικονομία γνωρίζει μεγάλη άνθηση στις χώρες της Νότιας Ευρώπης. Αν η εποχή της διαρκούς οικονομικής ανάπτυξης όντως φτάνει στο τέλος της, η οικονομία του μοιράσματος και της ανταλλαγής, σύμφωνα πάντα με τους υποστηρικτές της, αναδύεται ως μία διέξοδος από τα κάτω, όπου οι πολίτες παίρνουν την τύχη στα χέρια τους, ικανοποιώντας τις ανάγκες τους συνεργαζόμενοι, και χωρίς να περιμένουν τη λύση από το κράτος ή τις μεγάλες επιχειρήσεις.
Δεν μοιράζονται όμως όλοι αυτό τον ενθουσιασμό. Όπως με καθετί καινούριο στον καπιταλισμό, η δημιουργία φέρνει και καταστροφή. Η νέα οικονομία διαταράσσει υφιστάμενες βιομηχανίες. Τον περασμένο Ιούνιο η πόλη του Λονδίνου ακινητοποιήθηκε από την απεργία 10.000 οδηγών ταξί, οι οποίοι συγκεντρώθηκαν με τα οχήματά τους στο κέντρο της πόλης διαδηλώνοντας κατά της Uber, οι χαμηλές τιμές της οποίας τους απειλούν με εξαφάνιση. Οι οδηγοί της Uber, στη θεωρία είναι καθημερινοί άνθρωποι που απλώς παίρνουν έξτρα επιβάτες σε μια διαδρομή που ούτως ή άλλως θα έκαναν. Στην πραγματικότητα όμως, οι περισσότεροι πλέον είναι πρώην οδηγοί ταξί που εκμεταλλεύονται το νομικό κενό και οδηγούν ανασφάλιστοι και χωρίς τις τυπικές προϋποθέσεις που απαιτούνται από ένα κανονικό ταξί. Στη Νέα Υόρκη και το Σαν Φρανσίσκο, οι ξενοδόχοι κατηγορούν την AirBnb για αθέμιτο ανταγωνισμό αφού, σε αντίθεση με τα επίσημα τουριστικά καταλύματα, τα ενοικιαζόμενα στην AirBnb δεν πληρώνουν δημοτικό φόρο ούτε υπόκεινται στους χωρικούς περιορισμούς ή στις υποχρεώσεις ασφάλειας που διέπουν τα ξενοδοχεία.
Τα ταξί και τα ξενοδοχεία που με τις υψηλές τους τιμές συχνά κερδοσκοπούν, όπως και οι δισκογραφικές εταιρείες πριν από αυτά, δεν κερδίζουν εύκολα τη συμπάθειά μας· αν είναι να χρεοκοπήσουν ως αποτέλεσμα του διαδικτύου το οποίο μειώνει τις τιμές, ας είναι έτσι. Οι νόμοι όμως υπάρχουν για κάποιο λόγο. Οι δημοτικοί φόροι χρηματοδοτούν τη δημόσια υποδομή που χρησιμοποιούν οι τουρίστες και οι χωροταξικοί περιορισμοί ή οι περιορισμοί στον αριθμό των ταξί θεσπίζονται για να ελέγχουν την όχληση. Στη Βαρκελώνη έχω φίλους που ξαφνικά είδαν όλη την πολυκατοικία τους να μετατρέπεται σε ενοικιαζόμενα AirBnb και δεν μπορούν να κοιμηθούν από τα καθημερινά πάρτι. Οι κοινωνικοί αγώνες για τον περιορισμό της αδειοδότησης νέων ξενοδοχείων που αλλοίωναν τον χαρακτήρα των γειτονιών της πόλης έχασαν το νόημά τους μπροστά στον τυφώνα AirBnb που απειλεί να μετατρέψει όλη τη Βαρκελώνη σε ένα τεράστιο ξενοδοχείο.¹ Παρεπόμενο είναι και η εκτόξευση των ενοικίων στα ύψη. Πολλοί ιδιοκτήτες προτιμούν να διαθέτουν τα σπίτια τους με τη μέρα στην AirBnb όπου τα κέρδη είναι υψηλότερα, ενώ κάποιοι νοικιάζουν σπίτια τα οποία μετά υπενοικιάζουν στην AirBnb είτε για να μειώσουν το νοίκι τους είτε ως μικροεπιχείρηση από την οποία ζουν. Αργά αργά οι ρυθμιστικές αρχές έχουν αρχίσει να αντιδρούν. Στη Βαρκελώνη οι δημοτικές αρχές έβαλαν (συμβολικό) πρόστιμο 30.000 ευρώ στην AirBnb επειδή διαφημίζει διαμερίσματα που δεν έχουν άδεια ενοικιαζομένων. Στη Νέα Υόρκη έχουν ξεκινήσει εξώσεις εναντίον αυτών που υπενοικιάζουν, ενώ στο Σαν Φρανσίσκο οι αρχές μηνύουν αυτούς που νοικιάζουν τα σπίτια τους για μικρά διαστήματα (κατά παράβαση του νόμου ο οποίος απαιτεί μακροπρόθεσμα συμβόλαια).
H AirBnb ή η Uber αντιτείνουν ότι η νομοθέτηση πνίγει μια τεχνολογική καινοτομία εν τη γενέσει της· αν για να νοικιάσεις το δωμάτιό σου στην AirBnb πρέπει να πληροίς τις ίδιες προϋποθέσεις με ένα ξενοδοχείο ή αν για να μεταφέρεις κάποιον μέσω Uber πρέπει να έχεις άδεια ταξί, η πρόταση γίνεται ασύμφορη. Η AirBnb καλεί σε όλο και περισσότερες πόλεις τα μέλη της, την «κοινότητά» της όπως την ονομάζει, σε συγκεντρώσεις και κινητοποιήσεις, ποντάροντας στο ότι για πολύ κόσμο η ενοικίαση στην AirBnb αποτελεί πια μια πηγή εισοδήματος την οποία δεν αντέχει να χάσει. Το στοίχημα είναι αν θα καταφέρει να πείσει την κοινή γνώμη και τους κρατούντες ότι αυτό που προσφέρει είναι μια ξεχωριστή κοινωνική υπηρεσία, δηλαδή ότι δεν είναι μια επιχείρηση όπως οποιαδήποτε άλλη και άρα δεν πρέπει να υπόκειται στους ίδιους κανόνες. Έχει όμως δίκιο;
Σύμφωνα με την τελευταία κοστολόγηση, η αξία της AirBnb φτάνει τα 10 δισεκατομμύρια δολάρια. Τα κέρδη της, μερικές δεκάδες εκατομμύρια σήμερα, προβλέπεται να φτάσουν το 1 δισ. ετησίως μέσα στα επόμενα χρόνια. Τα νούμερα αυτά δεν πρέπει να μας ξαφνιάζουν. Μιλάμε για μια επιχείρηση με μόλις 600 εργαζόμενους και με ελάχιστα κόστη (τα οποία έχουν να κάνουν με την ανάπτυξη και τη λειτουργία ενός λογισμικού). Με προμήθεια 10-15% επί κάθε συναλλαγής και δεδομένης της ταχείας εξάπλωσής της σε κάθε γωνιά του κόσμου, μιλάμε για μια επιχείρηση με δυνάμει κέρδη 10-15% επί της παγκόσμιας αγοράς βραχυπρόθεσμων ενοικιάσεων και «rooms to let»! Τα κοινωνικά δίκτυα του διαδικτύου οδηγούν στην ανάδυση ενός νέου τύπου πολυεθνικών, οι οποίες με ελάχιστο προσωπικό αποκτούν τον έλεγχο παγκόσμιων αγορών (επικοινωνίας, ενοικίασης, ταξί κ.λπ.) που από τη χωρική τους φύση μπορούσαν να είναι μόνο τοπικές. Τα κέρδη είναι αστρονομικά και καταλήγουν σε μερικές δεκάδες ανθρώπους. Τέτοια συγκέντρωση πλούτου από την παγκόσμια περιφέρεια σε τόσο λίγα χέρια, τα περισσότερα από αυτά σε μια μικρή περιοχή γύρω από το Σαν Φρανσίσκο, δεν έχει ιστορικό προηγούμενο, και είναι αποτέλεσμα των νέων τεχνολογιών του διαδικτύου που καταργούν τα χωρικά σύνορα. Ορισμένοι μιλούν για μια νέα μαφία διαμεσολαβητών (ή μεσαζόντων όπως συνηθίζουμε να λέμε στα ελληνικά όταν αναφερόμαστε σε πατάτες), η οποία αντλεί δυσανάλογα κέρδη σε σχέση με τις υπηρεσίες που προσφέρει. Για όποιον φυσικά έχει χρησιμοποιήσει την AirBnb δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία για τις άψογες υπηρεσίες της και την ανωτερότητα του συστήματός της σε σχέση με τους ανταγωνιστές της. Παρ’ όλα αυτά είναι δύσκολο να χωνέψει κανείς πως μια επιχείρηση μπορεί να βγάζει δισεκατομμύρια όχι με σιδηρόδρομους ή με ουρανοξύστες, αλλά κάνοντας κάτι τόσο απλό όπως μια χαριτωμένη και εύχρηστη λουλουδάτη ιστοσελίδα όπου μπορείς να νοικιάζεις το εξοχικό σου.
Έτσι είναι ο καπιταλισμός, θα πει κανείς, ο νικητής τα παίρνει όλα. Η χώνεψη όμως γίνεται βαριά όταν τα τεράστια αυτά κέρδη συνοδεύονται και από «επαναστατική» ρητορική περί οικονομίας της συνεργασίας και του μοιράσματος, ή περί «κοινοτήτων» και οικολογίας. Συγχέοντας συνειδητά τα όρια, οι νέες αυτές πολυεθνικές βάζουν εαυτούς στο ίδιο καλάθι με μια κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία η οποία έχει μια παρεμφερή λογική κοινοκτημοσύνης και μοιράσματος αλλά χωρίς τη συνιστώσα του κέρδους. Η AirBnb ή η Uber τοποθετούν τον εαυτό τους ως μέρος του ίδιου φαινομένου όπως οι αστικοί κήποι, οι τράπεζες χρόνου ή τα δίκτυα ανταλλαγής. Άλλο αφιλοκερδής ανταλλαγή και δανεισμός όμως και άλλο ενοικίαση (με προμήθεια για τρίτους). Τι το συνεργατικό υπάρχει στο να νοικιάζεις το σπίτι σου; Άλλο το να φιλοξενείς κάποιον στο σπίτι σου, με προοπτική να σε φιλοξενήσει και αυτός κάποτε στο δικό του (όπως γινόταν με την ιστοσελίδα Couchsurfing) και άλλο να νοικιάζεις το σπίτι σου, ή το σπίτι που νοικιάζεις, σε αγνώστους επ’ αμοιβή, συχνά εν είδει επιχείρησης. Άλλο το να ταξιδεύεις με άλλους για να μη μένει το αμάξι άδειο ή για να μοιραστείτε το κόστος της βενζίνης και άλλο να κάνεις τον (ανασφάλιστο και ακατάρτιστο) οδηγό ταξί χρεώνοντας για διαδρομές μέσα στην πόλη. Με τον ρητορικό μανδύα της «συνεργασίας», και εκμεταλλευόμενες την ανάγκη μας λόγω της κρίσης, ιστοσελίδες όπως η AirBnb ή η Uber δημιουργούν μια νέα άτυπη οικονομία ανασφάλιστων ιδιωτών, των οποίων όλη η ζωή μας είναι πια για νοίκιασμα από τα σπίτια και τα αυτοκίνητα έως τα μπλακεντέκερ και τα ίδια μας τα χέρια, διαθέσιμα για αγγαρείες με το ανάλογο αντίτιμο. Ολόκληρα επαγγέλματα –ταξιτζήδες, καθαριστές, βαφιάδες– περνούν έτσι στη μαύρη οικονομία· ανεξέλεγκτα, αφορολόγητα και ανασφάλιστα. Και αντί για την ευαγγελιζόμενη κοινωνικότητα, το αποτέλεσμα είναι η εμπορευματοποίηση και των τελευταίων ικμάδων κοινωνικής ζωής που είχαν μείνει έξω από την οικονομία. Τα πάντα έχουν πλέον μια τιμή, από το άδειο δωμάτιο έως το αχρησιμοποίητο τηγάνι. Τίποτα δεν είναι για δάνεισμα, τίποτα δεν προσφέρεται τζάμπα. Όταν πέρσι επέστρεψα στο Σαν Φρανσίσκο μετά τις σπουδές μου εκεί, δεν είχα πια φίλο να με φιλοξενήσει· όλοι πρόσφεραν τα δωμάτιά τους στην AirBnb και η φιλοξενία μου είχε πλέον τιμή. Αναρωτιέμαι και πόσο οικολογικό είναι αυτό· η ένταξη των πάντων στο κύκλωμα της οικονομίας, τίποτα να μη μείνει «ανεκμετάλλευτο», ώστε να διατηρηθεί με κάθε τρόπο το ξοφλημένο μοντέλο κατανάλωσης της μεσαίας τάξης. «Επιτέλους γίναμε οι σερβιτόροι της Ευρώπης», μου είπε με σαρκασμό ο πατέρας μου όταν έφυγαν οι Γάλλοι «φιλοξενούμενοί» μας –της AirBnb– από τη Σύρο.
Συνεργατική οικονομία λοιπόν ή μαφία των μεσαζόντων; Τίποτα από τα δύο. Καπιταλισμός. Επιτυχημένος, καινοτόμος, και δημιουργικά καταστροφικός. Η πολυεθνική οικονομία του μοιράσματος είναι η αναπόφευκτη καπιταλιστική εκδοχή, και διαστρέβλωση, της αλληλέγγυας και κοινωνικής οικονομίας, τις δυνάμεις της οποίας μετατρέπει σε χρήμα και κέρδος, εκμεταλλευόμενη την κρίση και την ανάγκη μας. Η σύγχυση μεταξύ των δύο πρέπει να αποφευχθεί με κάθε τρόπο. Άλλο η αλληλέγγυα οικονομία κι άλλο μια μαύρη οικονομία η οποία δεν πληρώνει φόρους στο Κράτος, αλλά σε μια επιχείρηση στο Σαν Φραντσίσκο. Όποιος θέλει να φιλοξενεί και να φιλοξενείται, ή ακόμα και να νοικιάζει ένα δωμάτιο στο σπίτι του ή να οδηγεί κάποιον, μια στο τόσο, έστω και υπό μικρή πληρωμή, ας συνεχίσει να το κάνει ελεύθερα χωρίς περιορισμούς. Όποιος θέλει να νοικιάζει το σπίτι του σε τουρίστες ή να κάνει τον οδηγό ταξί (και αυτό εύκολα διαπιστώνεται από την συχνότητα και διάρκεια παροχής υπηρεσιών, αφού οι ιστοσελίδες αυτές καταγράφουν τα πάντα), επίσης θα πρέπει να μπορεί να το κάνει, αλλά με τους υπάρχοντες νομικούς περιορισμούς και φορολογικές υποχρεώσεις. AirBnb είναι μια καλή ιστοσελίδα ενοικιαζόμενων. Τίποτα παραπάνω.
Οι ιδέες μου γι’ αυτό το κείμενο αντλούν από συζητήσεις με την AmaliaCardenas, η οποία διεξάγει έρευνα στο θέμα της οικονομίας του μοιράσματος.
http://www.chronosmag.eu/index.php/sef.html