Oι Ευρωπαίοι περιηγητές και καλλιτέχνες τον 16ο-17ο-18ο αιώνα στην Ελλάδα

Κόρη των Αθηνών

Γράφει και επιμελείται

ο Γεράσιμος Γ. Γερολυμάτος

Οι ιστορικές πηγές αναφέρουν ήδη από τα τέλη του 15ου αιώνα μεμονωμένες επισκέψεις ευρωπαίων καλλιτεχνών που σκοπό είχαν να μεταφέρουν τις εντυπώσεις τους από τη ζωή στην Ανατολή, τα ήθη και τα έθιμα των ανθρώπων της. Όπως έχει αναφερθεί τα ευρωπαϊκά κράτη είχαν συνάψει διπλωματικές σχέσεις με τον Σουλτάνο και εκπρόσωποί τους βρίσκονταν στην Κωνσταντινούπολη. Οι καλλιτέχνες αυτοί έχαιραν ασυλίας και ελευθερίας κινήσεων και κάποιοι, όπως ο Ενετός ζωγράφος Τζεντίλ Μπελίνι το 1479, είχαν προσκληθεί από τον ίδιο τον Σουλτάνο στην Κωνσταντινούπολη προκειμένου να ζωγραφίσουν προσωπογραφίες του και σκηνές από την καθημερινή ζωή του χαρεμιού και της πόλης.

Αυτό μπορεί να εξηγηθεί ως μια προσπάθεια του Σουλτάνου να εξωραΐσει την οθωμανική βαρβαρότητα προσδίδοντας της ευρωπαϊκά πολιτιστικά χαρακτηριστικά και να προσεγγίσει έτσι τη Δύση. Θα μπορούσε κάποιος να την χαρακτηρίσει σαν ένα είδος αφελούς προπαγάνδας της εποχής, που πάντως απέτυχε οικτρά, αφού ο Μπελίνι τρομοκρατημένος μετά την επιστροφή του, είχε να κάνει μόνο φρικτές διηγήσεις για όσα είδε και για την βαρβαρότητα των Τούρκων και του Σουλτάνου Μωάμεθ προσωπικά. Αναφέρει δε την εκτέλεση της ωραίας νεαρής Ελληνίδας Ειρήνης, ευνοούμενης του Σουλτάνου στο χαρέμι, όταν ανώτεροι Τούρκοι αξιωματούχοι κατηγόρησαν τον Σουλτάνο ότι είχε μαλακώσει τη στάση του απέναντι στους Έλληνες εξαιτίας της επιρροής της.

Τζ. Μπελίνι: Πορτραίτο του Μωάμεθ

Ανέφερε επίσης την περίπτωση του αναίτιου αποκεφαλισμού ενός δύστυχου Έλληνα μπροστά στα έκπληκτα μάτια του, προκειμένου να δει, όπως του είπαν πως πετάγεται το αίμα, για να αποδώσει με τρόπο ρεαλιστικό στους πίνακές του την αποτομή ενός κεφαλιού και την εκτίναξη του αίματος! Αυτά όλα αποτελούσαν βέβαια τη σκληρή καθημερινότητα των υπόδουλων Ελλήνων. Ήταν μακριά όμως από την άμεση γνώση των ευρωπαίων που άρχισαν να πληροφορούνται από ανθρώπους σαν τον Μπελίνι τα βάσανα και τα μαρτύρια των κατακτημένων. Στο σημείο αυτό, θα πρέπει πιστεύω να επικεντρωθεί και η σημαντικότητα των επισκέψεων αυτών, καθώς αποτέλεσαν, τρόπον τινά, «δημοσιογραφικές» μαρτυρίες που συνέτειναν στο να διαμορφωθεί σταδιακά στην Ευρώπη μια συμπαθής κοινή γνώμη για την τραγική τύχη των Ελλήνων.

Τους επόμενους αιώνες επισκέφθηκαν τον ελλαδικό χώρο και άλλοι περιηγητές με σκοπό να καταγράψουν τον τρόπο ζωής, τα ήθη και έθιμα Ελλήνων και Τούρκων. Κοινός τόπος όλων αυτών των ταξιδιωτικών αφηγήσεων, ήταν η τελική διαπίστωση της υπεροχής των Ελλήνων έναντι των Τούρκων σε κάθε επίπεδο, πολιτισμικό, πνευματικό, ηθικό και εμπορο-οικονομικό. Κάνουν λόγο για έναν ευγενή λαό που δυναστεύεται από βαρβάρους, μιλούν θερμά για τους απογόνους μιας ένδοξης κληρονομιάς στην οποία τόσα όφειλε η Ευρώπη. Τα συμπεράσματά τους οδηγούν έτσι αβίαστα στην ανάγκη υποστήριξης των χριστιανών Ελλήνων. Προσφέρουν μεγάλες υπηρεσίες, διαφωτίζοντας και αφυπνίζοντας τους συμπατριώτες τους στην Ευρώπη για το ελληνικό ζήτημα. Οι περιηγητές αυτοί, όπως και οι περισσότεροι φιλέλληνες, παρακινήθηκαν εθελούσια και με ανιδιοτέλεια, εμπνεόμενοι μόνο από υψηλά ιδανικά και αρχές. Ανάμεσά τους αξίζει να αναφέρουμε κατ΄ επιλογή ορισμένους όπως:

ο αββάς Μισέλ Φουρμόν

Ο Ολλανδός ζωγράφος Πιέτερ Κόεκ Βαν Άαλ το 1533, ο Γάλλος Γκιγιέ το 1675 που γράφει τα βιβλία «Αι Αρχαίαι και αι Νέαι Αθήναι» και «Αρχαία και Νέα Λακεδαίμονα», οι Γάλλοι Ντε Λουάρ, Ντε Μουσώ, Νουαντέλ και Σπόν επίσης στα 1675-1676. Ο Φλαμανδός ζωγράφος Ζαν-Μπατίστ Βαν Μούρ στο τέλος του 17ου, ο αββάς Μισέλ Φουρμόν και ο Δαβίδ Λερουά το 1729. Ο Γάλλος ζωγράφος Αντουάν Φαβραί το 1760 που συνεχίζει το έργο του Μούρ και εικονογραφεί το βιβλίο του Αυγουστίνου Γκυς «Φιλολογικόν ταξίδι εις την Ελλάδα» το 1773. Στο βιβλίο αυτό δημοσιεύθηκαν και οι συγκινητικές για τον φιλελληνισμό τους επιστολές της Ελισάβετ Σενιέ, μητέρας του μεγάλου ποιητή Ανδρέα Σενιέ που ήταν ελληνίδα στην καταγωγή και η οποία στις επιστολές της πραγματεύτηκε τους ελληνικούς χορούς προσελκύοντας την προσοχή των Γάλλων στην Ελλάδα.

Φρ. Πουκεβίλ

Ο Πιτόν Ντε Τουρνεφόρ με το βιβλίο του «Αφήγησις ενός ταξιδιού εις την Ανατολήν», το 1777-1780 ο Σονίνι γράφει βιβλίο κατά των Κρίνεν και Πάουβ που έχουν εκφραστεί μεροληπτικά και λανθασμένα για τους Έλληνες. Το 1780 ταξιδιωτικά βιβλία έγραψαν και οι Κορνήλιος Λεμπρέν, Πώλ Λουκάς, Ουέλλερ, Βιλλουαζόν και ο Άγγλος Ουϊλλιαμ Έτον. Ο Σουαζέλ Γκουφιέ που γράφει το 1782 το «Γραφικό ταξίδι του» με εικονογράφηση του ζωγράφου Ντ ΄Ιλαίρ. Ο ίδιος ζωγράφος εικονογράφησε και το «Πίναξ της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας» του Μουρατσά ντ΄Οσόν. Ο Σαβαρύ που γράφει το «Περί Ελλάδος επιστολάς». Ακολούθησε ο Μπαρτελεμύ το 1788 με το βιβλίο φιλολογικής μορφής «Το ταξίδι του Νέου Αναχάρσιδος». Το 1797 ο Γάλλος ζωγράφος Καστελλάν εξέδωσε και εικονογράφησε το «Γράμματα δια την Πελοπόννησον, τον Ελλήσποντο και την Κωνσταντινούπολη», ενώ ο Γάλλος περιηγητής και ιστοριογράφος Φρ. Πουκεβίλ συνέγραψε τα «Ταξίδι εις την Πελοπόννησο», «Ταξίδι εις την Ελλάδα» και «Ιστορία της Αναγεννήσεως της Ελλάδας».

Σατοβριάνδος

Ακολούθησαν ο Μπωζούρ και ο Άγγλος Λόρδος ποιητής Μπάιρον που επισκέφτηκε την Αθήνα το 1809 και εκ νέου το 1810, οπότε μεταξύ άλλων έγραψε και την «Κατάρα της Αθηνάς», παραδίδοντας έτσι τον Λόρδο Έλγιν στην παντοτινή ντροπή και ατιμία για την πράξη του να κλέψει τα παρθενώνεια μάρμαρα. Ο Μπάιρον που τόσο πολύ συνέδεσε το όνομα του με το Μεσολόγγι και την ελευθερία της Ελλάδας. Το 1812 ο Γάλλος συγγραφέας και διπλωμάτης Σατωμπριάν γράφει μεταξύ άλλων το «Οδοιπορικόν» ένα βιβλίο που διαβάστηκε σε όλη την Ευρώπη, ενώ ο ίδιος δημιούργησε την πρώτη φιλελληνική κίνηση στη Γαλλία. Ακολούθησε ο Αμβρόσιος Φιρμέν Ντιντό στα 1816-1817 και επίσης το 1816 επισκέφθηκε την Αθήνα η Βασίλισσα της Αγγλίας Καρολίνα η οποία ενήργησε ανασκαφές και υποστήριξε την Εταιρεία Φιλομούσων, όντας ένθερμη φίλη των Ελλήνων. Το 1824-1825 ο Γάλλος φιλόλογος και ιστορικός Κλαύδιος Φωριέλ εξέδωσε δυό τόμους με τα «Δημοτικά Τραγούδια της Νέας Ελλάδας». Το 1829 ο Γάλλος ποιητής και μυθιστοριογράφος Βίκτωρ Ουγκώ έγραψε την συλλογή ποιημάτων «Τα Ανατολικά», που τόσο μεγάλη απήχηση είχαν για την φιλελληνική τους διάθεση.