Α' Μέρος: Το όνομα "Ρωμαίος"
Ο προσδιορισμός, στο σήμερα, μίας αποκλειστικής «επίσημης» ονομασίας για την μετά το 330 μΧ αυτοκρατορία, που είχε ως πρωτεύουσα της την Κωνσταντινούπολη (πρώην Βυζάντιο), είναι ένα εξαιρετικά ευαίσθητο εγχείρημα και, εν πάση περιπτώσει, παντελώς αδύνατον εάν επιχειρείται με βάση το σημερινό βεστφαλιανό πρότυπο του κράτους.
Από τον 1ο έως τον 5ο και από τον 6ο έως τον 12ο αιώνα, αλλάζει δραματικά, το ίδιο το ρωμαϊκό κράτος, αλλά επίσης τόσο τα εξωτερικά όσο και τα εσωτερικά χαρακτηριστικά αυτών που αποκαλούνται Ρωμαίοι. Είναι τουλάχιστον αφελές να το αρνείται αυτό σήμερα κάποιος που μελετά τη ρωμαϊκή και τη βυζαντινή ιστορία.
Στην παρούσα σύντομη μελέτη θα εξηγήσουμε πώς παρ’ όλες τις πολλαπλές και διαδοχικές μεταλλάξεις που δέχθηκε η ονομασία «Ρωμαίος» στο διάβα των αιώνων, εκείνο που ποτέ δεν άλλαξε και δεν χάθηκε, δεν αλλοιώθηκε ή εξαφανίστηκε, ήταν το ελληνικό έθνος. Μετά την ολοκλήρωση της ρωμαϊκής κατάκτησης της Ελλάδας το 146 πΧ και την επακόλουθη κατάκτηση των ελληνιστικών βασιλείων της Ανατολής και της Αιγύπτου, το ελληνικό έθνος που επί Μεγάλου Αλεξάνδρου είχε εξαπλωθεί ως τη Βακτρία και την Ινδία, δεν χάθηκε. Οι αρχαίοι Έλληνες δεν «εκρωμαΐστηκαν», ούτε «εκβυζαντινίστηκαν» σε κάποια μεταγενέστερη χρονική περίοδο. Βέβαια, προφανώς εκχριστιανίστηκαν αλλά αυτό είναι μια άλλη συζήτηση, ένα άλλο κεφάλαιο. Αλλά, εκτός του γεγονότος ότι ήταν η Ρώμη που εξελληνίστηκε σε σημαντικό βαθμό, οι Έλληνες διατήρησαν τη γλώσσα, την αυτοσυνειδησία τους και προφανώς, την φυσική κληρονομική τους συνέχεια, αδιάκοπα από το 146 πΧ έως και το 1453. Το πώς αποκαλούσαν εαυτούς, καθώς και το γεγονός ότι η αρχαία ονομασία «Έλλην» ταυτίστηκε για ένα σημαντικό χρονικό διάστημα με τον ειδωλολάτρη, δεν επηρέασε ποτέ την γνώση και συνείδηση της ακριβούς ελληνικής καταγωγής τους. Εάν, δε, σήμερα κάποιοι αμφισβητούν την ίδια την ύπαρξη και συνέχεια του ελληνικού έθνους στην ρωμαϊκή αυτοκρατορία και μετέπειτα στην βυζαντινή συνέχειά του, αυτό είναι επίσης μέγα ιστορικό λάθος. Πρόκειται για λάθος ή συνειδητή διαστρέβλωση και παραχάραξη της Ιστορίας, η οποία εξυπηρετεί σκοτεινούς πολιτικούς σκοπούς σημερινών κρατών εις βάρος της Ελλάδας. Άλλωστε, όσο κι αν παρουσιάζεται ως «σύγχρονη, νεώτερη επιστημονική άποψη» δεν είναι καθόλου νέα, αλλά μάλλον παμπάλαια, αφού οι ρίζες τις βρίσκονται στον 16ο αιώνα και δυτικούς ιστορικούς της νεώτερης εποχής.
Έτσι στο παρελθόν δυτικοί ιστορικοί αμφισβήτησαν την συνέχεια της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας στο ελληνικό Βυζάντιο (ο Γερμανός Ιερώνυμος Βολφ εφηύρε τον 16ο αιώνα την ορολογία «Βυζαντινή Αυτοκρατορία» για να την ξεχωρίσει από την αρχαία Ρώμη, ως διάδοχοι της οποίας ήθελαν να παρουσιάζονται οι Γερμανοί) και άλλοι την ίδια την ελληνικότητά του Βυζαντίου (ο Φαλμεράυερ πολύ επιπόλαια και αυθαίρετα διατύπωσε, στα μέσα του 19ου αιώνα, τον εντελώς αβάσιμο ισχυρισμό ότι οι αβαρικές και σλαβικές επιδρομές στην κυρίως Ελλάδα κατά τον 7ο αιώνα και 8ο αιώνα, εξαφάνισαν εντελώς κάθε ίχνος Ελλήνων στην γεωγραφική περιοχή, άρα κατέληγε στο εξωφρενικό συμπέρασμα ότι, ήδη από τον 8ο αιώνα και μετά δεν υπάρχει πλέον ελληνικό έθνος). Ενώ όμως η χοντροκομμένη και ερασιτεχνική προπαγάνδα του Φαλμεράυερ καταρρίφθηκε πολύ εύκολα από τους ίδιους τους ιστορικούς της εποχής του (εκτός από τους Έλληνες με κορυφαίο τον Κ. Παπαρρηγόπουλο, αρκετοί Αυστριακοί και Γερμανοί, αλλά και σημαντικοί εκπρόσωποι της βρετανικής Σχολής όπως ο Edward Freeman και ο λαμπρός μαθητής του Arthur Evans, έσπευσαν αμέσως να καταρρίψουν τους αβάσιμους ισχυρισμούς του Φαλμεράυερ) οι σκοτεινές πολιτικές σκοπιμότητες που υποκινούσαν τις θεωρίες του Φαλμεράυερ, εξακολουθούν να υφίστανται ως σήμερα και έχουν βρει τη μεταμφίεσή τους σε "μετα-μοντέρνες" εθνομηδενιστικές παρερμηνείες και στρεβλώσεις της ελληνικής ιστορίας.
Σήμερα λοιπόν συμβαίνει το εξής παράδοξο: σύγχρονοι δυτικοί ιστορικοί και άλλοι μελετητές, ενώ έρχονται να διορθώσουν το λάθος του Ι. Βολφ και με σθένος διακηρύττουν ότι δεν ονομαζόταν ποτέ «βυζαντινή» αλλά παρέμεινε πάντα ρωμαϊκή η Αυτοκρατορία μέχρι και το 1453, παρόλα αυτά έχουν αναβιώσει τα ψεύδη του Φαλμεράυερ, αφού αμφισβητούν ευθέως την ελληνικότητα, αυτού του ιστορικού γεγονότος και φαινομένου, που καλώς ή κακώς είναι γνωστό πλέον ακαδημαϊκά σε όλον τον κόσμο ως «Βυζαντινή Αυτοκρατορία».
Η αλήθεια είναι ότι υπάρχουν δύο βασικοί λόγοι που καθιστούν δυσνόητη και αντιφατική, με βάση τις σημερινές πολιτικές έννοιες, την ονομασία «Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία» για το κράτος που είχε πλέον την έδρα του στην Κωνσταντινούπολη. Ακόμα και η προσθήκη του επιθέτου «Ανατολική» στην αρχή, δεν διορθώνει αυτό το πρόβλημα κατανόησης της μακροβιότερης και συγκλονιστικότερης αυτοκρατορίας που γνώρισε ποτέ η ανθρωπότητα. Ο πρώτος λόγος είναι ότι στο διάβα των αιώνων από την αρχαιότητα έως τον μεσαίωνα, η έννοια Ρωμαίος από εθνική-πολιτική μετεξελίχθηκε σε μόνο πολιτική και μετά αργά και σταδιακά ξανά σε πολιτική-εθνική. Η αδυναμία διάκρισης και πολλές φορές η παντελής άγνοια αυτών των ενδιάμεσων σταθμών, τους οποίους αναλύουμε αμέσως παρακάτω, προκαλεί προβλήματα στην κατανόηση από έναν σημερινό μελετητή. Η δεύτερη αιτία που κάνει πολλούς να «σκοντάφτουν» είναι ότι στο τελευταίο στάδιο μετάλλαξης της ονομασίας Ρωμαίος - όταν δηλαδή σταδιακά μετατράπηκε ξανά σε πολιτική-εθνική - αυτή τη φορά υποδήλωνε ένα άλλο έθνος από το αρχικό, δηλαδή όχι πλέον το αρχαίο λατινικό, αλλά το ελληνικό.
Ας δούμε λοιπόν αυτά τα στάδια μετεξέλιξης-μετάλλαξης της ονομασίας Ρωμαίος. Πρώτον και κύριον, το ίδιο το ρωμαϊκό κράτος, η αρχαία πόλη-κράτος της Ρώμης από τον 3ο αιώνα πΧ μέχρι και την μεταφορά της πρωτεύουσας στην Ανατολή μετεξελίσσεται συνεχώς. Αρχικά είναι μία ακόμη πόλη-κράτος της Ιταλίας - κατά το παράδειγμα των ελληνικών πόλεων-κρατών. Είναι δυνατή και συνεχώς επεκτείνεται, αλλά δεν παύει να είναι μία πόλη-κράτος. Στη φάση λοιπόν αυτή, η ιδιότητα του Ρωμαίου περιέχει εκτός από τον πολιτικό και σαφέστατο εθνικό προσδιορισμό. Δηλαδή εθνικό προσδιορισμό, όχι με την σύγχρονη εθνο-κρατική νομικίστικη έννοια, αλλά με τα δεδομένα της αρχαιότητας, δηλαδή την καταγωγή (το ομόαιμον), τη γλώσσα και τη θρησκεία. Έτσι, ο Ρωμαίος πολίτης, είναι απαραίτητα και Λατίνος. Δεν μπορεί να είναι Γαλάτης ή Έλληνας. Σαφώς η Ρώμη άρχισε πολύ νωρίς να ενσωματώνει και να αφομοιώνει τους γειτονικούς της Σαβίνους, Σαμνίτες, Ετρούσκους και άλλους. Σε αυτούς έδωσε κατώτερη ιδιότητα Ρωμαίου πολίτη, με όλα τα δικαιώματα εκτός από αυτό της ψήφου (civitas sine suffragio), και αυτοί όμως σταδιακά αφομοιώθηκαν στην βάση του πρώιμου λατινικού-ρωμαϊκού έθνους.
Αυτή, λοιπόν, η αρχαία ρωμαϊκή ταυτότητα, παθαίνει την πρώτη μετεξέλιξή της όταν η Ρώμη από πόλη-κράτος έγινε αυτό που σήμερα αποκαλείται «κοσμόπολη». Όταν δηλαδή έγινε αυτοκρατορία και άρχισε να παραχωρεί το δικαίωμα του Ρωμαίου πολίτη σε όλο και περισσότερους υπηκόους εκτός των ορίων της πόλης και εκτός της ιταλικής χερσονήσου. Έτσι μπορεί κάποιος να είχε γεννηθεί και να ζούσε σε μια πόλη της Μικράς Ασίας και ταυτόχρονα να ήταν Ρωμαίος πολίτης. Με αυτόν τον τρόπο επεκτάθηκε η Ρώμη και μόνο έτσι μπορούσε κάποιος να αποκαλείται Ρωμαίος. Γιατί αν κάποιος είχε γεννηθεί, ας πούμε, στις Συρακούσες ή στη Μασσαλία αλλά δεν είχε την ιδιότητα του Ρωμαίου πολίτη, δεν μπορούσε να αποκαλείται Ρωμαίος. Θα αποκαλούταν Συρακούσιος ή Μασσαλιώτης. Ήταν υπήκοος της αυτοκρατορίας, πλήρωνε φόρους, αλλά δεν αποκαλούταν Ρωμαίος. Με το διάβα του χρόνου βέβαια και κυρίως χάρη στην κληρονομικότητα, όλο και περισσότεροι ήταν αυτοί που είχαν αποκτήσει τη ρωμαϊκή ιδιότητα.
Έτσι φθάνουμε στο 212 μΧ, οπότε ο αυτοκράτορας Καρακάλλα με έδικτό του, γνωστή επισήμως ως Constitutio Antoniniana, παραχώρησε σε όλους τους ελεύθερους άνδρες της αυτοκρατορίας την πλήρη ιδιότητα και τα δικαιώματα του Ρωμαίου πολίτη, και σε όλες τις ελεύθερες γυναίκες τα ίδια ακριβώς δικαιώματα που είχαν οι Ρωμαίες της εποχής εκείνης. Από τότε λοιπόν και μέχρι το 1453, όποιος ήταν υπήκοος της αυτοκρατορίας μπορούσε πλέον να αποκαλείται Ρωμαίος. Μετά και την έδικτο του Καρακάλλα, μπορεί να ειπωθεί ότι η Ρώμη είχε πλέον μετεξελιχθεί πλήρως σε μία «κοσμόπολη», αφού τα όρια της ξεπερνούσαν τα τείχη της πόλης και της Ιταλικής χερσονήσου και περιέκλειαν ολόκληρη την «οικουμένη» του τότε γνωστού κόσμου, ο οποίος ήταν κατά το μεγαλύτερο γεωγραφικό ποσοστό του, κτήση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.
Αμέσως, όμως, καθίσταται σαφές, ότι κατά το διάστημα αυτής της μετάλλαξης, η αρχαία πολεο-κρατική ρωμαϊκή ιδιότητα που δήλωνε ξεκάθαρα το λατινικό έθνος, δεν έχει πλέον κανέναν εθνικό προσδιορισμό. Δεν μπορεί πλέον να έχει παρά μόνο πολιτικό. Διότι, ένας Ισπανός, ένας Γαλάτης, ένας Έλληνας, ένας Σύριος, ένας Αιγύπτιος κ.ο.κ., παρότι με την έδικτο του Καρακάλλα εν μιά νυκτί ονομάστηκε Ρωμαίος, δεν έχασε ποτέ την εθνική του ταυτότητα, δεν άλλαξε ξαφνικά και ως δια μαγείας η εθνική του καταγωγή, η γλώσσα του, η παράδοσή του και όλη η εν γένει εθνική καταβολή του. Το ίδιο ίσχυσε και για τους απογόνους αυτών. Από το 212 μΧ και μετά η ονομασία «Ρωμαίος» προσδιόριζε απλώς την πολιτική ταυτότητα, την ιδιότητα κάποιου ως πολίτη της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας-κοσμόπολης-οικουμένης.
Όταν λοιπόν ο Κωνσταντίνος μετέφερε την πρωτεύουσα στο αρχαίο Βυζάντιο, μετονόμασε την πόλη σε Νέα Ρώμη, σημειολογικά και, κατά κάποιο τρόπο αναγκαστικά για να επιδείξει στον κόσμο ότι η νέα πρωτεύουσα είναι αδιάρρηκτη συνέχεια του ρωμαϊκού κράτους. Την αδιάρρηκτη αυτή συνέχεια κράτησαν και οι διάδοχοι του Κωνσταντίνου έως και το 1453, και αυτήν την συνέχεια τόνιζαν συνεχώς και για τον ρωμαϊκό τίτλο και την πρωτοκαθεδρία που αυτός συνεπάγετο, στον τότε γνωστό κόσμο, ήρθαν σε διπλωματική ρήξη πολύ νωρίς με την Εκκλησία της Ρώμης αρχικά και τους Γερμανούς, αργότερα.
Στην ιστορική επιστήμη αποτελεί καθολικά αποδεκτό κανόνα το αξίωμα ότι η αλλαγή στην Ιστορία επέρχεται μέσω του πολέμου. Ο πόλεμος είναι το ιστορικό εκείνο γεγονός και φαινόμενο, το οποίο γκρεμίζει κάτι το παλιό και κτίζει κάτι το καινούριο, είναι ταυτόχρονα «ληξιαρχική πράξη» θανάτου και γέννησης. Κατ' αυτόν τον τρόπο οι αρχαίες αυτοκρατορίες των Βαβυλωνίων, Ασσυρίων και Αιγυπτίων καταλύθηκαν από την Περσική, η Περσική από την ελληνική του Μεγάλου Αλεξάνδρου και τα ελληνικά βασίλεια από τη Ρώμη.
Έτσι πολλοί σήμερα παραβλέπουν και υποβιβάζουν το γεγονός της μετάλλαξης της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας σε ελληνική το 330 μΧ, βασιζόμενοι στο γεγονός ότι, εξωτερικά και τυπικά, στην αυτοκρατορία δεν άλλαξε κάτι παραπάνω από την πρωτεύουσά της και τη θρησκεία της. Έτσι όμως παραγνωρίζεται η ουσία ενός ιστορικού γεγονότος. Γιατί, αυτό που σήμερα αγνοούν ή αποσιωπούν πολλοί μελετητές της Ιστορίας, είναι ότι η πράξη του Κωνσταντίνου δεν άλλαξε μόνο το γεωγραφικό κέντρο μιας αυτοκρατορίας που, κατά τα άλλα, εξακολούθησε να είναι ρωμαϊκή. Άλλωστε οτιδήποτε σχετίζεται με την άνοδο και εδραίωση του ίδιου του Κωνσταντίνου στην εξουσία κάθε άλλο παρά ειρηνικό ήταν. Η περίοδος από τον Διοκλητιανό έως τον Κωνσταντίνο υπήρξε μια συνεχών και σκληρών εμφυλίων πολέμων. Ορίστε λοιπόν, που ούτε αυτή η κομβικής ιστορικής σημασίας αλλαγή έγινε ειρηνικά, άρα και το γνωστό ρητό του Ηρακλείτου "πόλεμος πάντων μεν πατήρ εστί" εξακολουθεί να επιβεβαιώνεται. Με την μεταφορά, λοιπόν, του κέντρου της αυτοκρατορίας στο Βυζάντιο, μια αρχαία ελληνική πόλη στις ακτές του Βοσπόρου, άλλαξε ριζικά και οριστικά η ίδια η φυσιογνωμία της αυτοκρατορίας.
Έτσι ενώ το κράτος εξακολούθησε να είναι ρωμαϊκό, με επίσημη γλώσσα του κράτους τα λατινικά και έλκοντας απευθείας την πολιτική καταγωγή του από τους αρχαίους Ρωμαίους, το κέντρο της αυτοκρατορίας είχε πλέον καταστεί ελληνικό. Άλλωστε η ίδια η Ρώμη δεν υπήρξε ποτέ ένα έθνος-κράτος με την σημερινή έννοια. Ακόμα και το να αποκαλείται η Ρώμη "πολυεθνικό κράτος" είναι λάθος και αποδίδει μία άκρως στρεβλή εντύπωση και ερμηνεία της ιστορίας, γιατί ορίζεται ως ένα "πολυεθνικό κράτος" με βάση τα σύγχρονα κριτήρια του βεστφαλιανού κυρίαρχου κράτους της νεότερης εποχής. Η Ρώμη όμως δεν υπήρξε ποτέ ένα βεστφαλιανού τύπου κυρίαρχο κράτος. Ήταν πάντα μία πόλη-κράτος και εξακολούθησε να είναι πόλη-κράτος ακόμα όταν έγινε αυτοκρατορία: η διαφορά ήταν ότι πλέον είχε γίνει κοσμόπολη, δηλαδή δεν επεκτάθηκαν ποτέ τα κυριαρχικά όρια της Ρώμης εκτός των τειχών της πόλης, αλλά η ίδια ως πόλη είχε αποκτήσει αυτοκρατορική εξουσία πάνω σε όλες τις άλλες πόλεις-κράτη της Μεσογείου.
Όταν λοιπόν η πρωτεύουσα μεταφέρθηκε στην Ανατολή, μεταδόθηκε και η αυτοκρατορική ιδιότητα της κοσμόπολης σε μία άλλη πόλη-κράτος: το Βυζάντιο που πλέον μετονομάστηκε σε Νέα Ρώμη και Κωνσταντινούπολη. Και αυτή η πόλη ήταν ανέκαθεν και αναφανδόν ελληνική. Γιατί στην Ανατολή, δεν κυριαρχούσε μόνο «ο ελληνικός πολιτισμός και η γλώσσα» εξωτερικά, επιδερμικά και ουδέτερα, όπως ισχυρίζονται κάποιοι σήμερα. Η Ανατολή, στην συγκεκριμένη εκείνη ιστορική εποχή, κατοικείτο κατά πλειοψηφία από ελληνικούς πληθυσμούς. Εκτός, από την κυρίως Ελλάδα, την Βαλκανική και τη Μικρά Ασία, όπου είναι αυτονόητο ότι κατοικούνταν κατά πλειοψηφία από Έλληνες, επίσης στην Συρία, την Παλαιστίνη και την Αίγυπτο, ζούσαν ελληνικοί πληθυσμοί απευθείας απόγονοι των αποίκων της αλεξανδρινής εποχής, ενώ οι υπόλοιποι ιθαγενείς λαοί ήταν περισσότερο ή λιγότεροι εξελληνισμένοι. Άρα μιλάμε για μια Ανατολή η οποία τον 4ο αιώνα μΧ δεν ήταν μόνο εξωτερικά - επιδερμικά και «κατ’ όνομα» ελληνική - αλλά ήταν βαθιά στη φύση της ελληνική.
Πέραν, όμως, της πολιτικής χροιάς που απέκτησε πλέον το όνομα Ρωμαίος, κατά τον 4ο αιώνα, και το γεγονός ότι δεν επηρέαζε ούτε αλλοίωνε την οποιαδήποτε συνείδηση εθνικής καταγωγής των διαφορετικών εθνικοτήτων «Ρωμαίων», υπήρχε κι ένα άλλο δεδομένο που αφορούσε την αναφανδόν ελληνική ταυτότητα της Ανατολής και την ανέκαθεν διαφορετική ταυτότητά της από τη Δύση. Στην επίσημη ιστοριογραφία θεωρείται ως σταθμός η απόφαση του Διοκλητιανού να καθιερώσει την αρχή της τετραρχίας. Από πολλούς μελετητές αυτό εκλαμβάνεται ως η απαρχή και η καταδίκη του διαχωρισμού δυτικής και ανατολικής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, που έμελλε να επέλθει οριστικά στα τέλη του 4ου αιώνα. Όμως η πραγματικότητα είναι διαφορετική.
Γιατί, στ’ αλήθεια, η Δύση και η Ανατολή ήταν ήδη δύο διαφορετικοί κόσμοι πολύ πριν την εποχή του Διοκλητιανού και του Κωνσταντίνου. Στην Ανατολή η Ρώμη κατέκτησε και απλώς διοικούσε έναν κόσμο ελληνικό. Μια ελληνική οικουμένη που είχε καθιερωθεί ως τέτοια ήδη από τους προηγούμενους αιώνες, των ελληνιστικών χρόνων. Στην Ανατολή, η Ρώμη δεν μπορούσε να αλλάξει κάτι, δεν μπορούσε να «εκρωμαΐσει» τίποτα. Αντιθέτως, ήταν η ίδια η Ρώμη που τελικά κατακτήθηκε από τον ανώτερο ελληνικό πολιτισμό, όπως έχει ομολογήσει και ο ποιητής Οράτιος. Ήταν η Ρώμη η οποία χρειάστηκε να εξελληνιστεί, εν μέρει, για να μπορέσει να διατελέσει επιτυχώς τον ηγετικό της αυτοκρατορικό ρόλο, σε έναν κόσμο όπου ο ελληνικός πολιτισμός ήταν ο ανώτερος και φύση κυριαρχούσε. Στη Δύση, όμως, η κατάσταση ήταν εντελώς διαφορετική. Εκεί η Ρώμη έπρεπε να εκπολιτίσει βαρβάρους. Αυτός ο εκπολιτισμός της βάρβαρης Δύσης δεν επιτεύχθηκε ποτέ σε απόλυτο βαθμό στους λίγους αιώνες της ρωμαϊκής κυριαρχίας. Έτσι η Δύση έμεινε πάντα κατώτερη πολιτισμικά ενώ η Ανατολή ξεχώριζε ως ένας άλλος, ανώτερος κόσμος, ήδη από τον 1ο αιώνα.
Με πιο απλά λόγια, ενώ η Δύση ήταν εξ αρχής αποκλειστικά ρωμαϊκή υπόθεση, η Ανατολή ήταν πάλι εξ αρχής, αποκλειστικά ελληνική, απλώς υπό ρωμαϊκή διοίκηση και ρωμαϊκούς νόμους. Έτσι όταν οι δύο αυτοί διαφορετικοί πόλοι του ρωμαϊκού κόσμου χωρίστηκαν οριστικά στα τέλη του 4ου αιώνα, δεν γεννήθηκε κάτι από το μηδέν, δεν προέκυψε κάποια νέα σημαντική διαφορά που δεν προϋπήρχε μεταξύ των δύο αυτών κόσμων. Η Ανατολή συνέχισε να είναι ο ίδιος ελληνικός κόσμος που ήδη για αιώνες ήταν, ενώ η ελλιπώς εκπολιτισμένη Δύση υπέκυψε στις βαρβαρικές εισβολές και εισήλθε σε μία παρατεταμένη «σκοτεινή εποχή», όπως σωστά έχει αποκληθεί, από την οποία δεν θα εξερχόταν παρά αρκετούς αιώνες αργότερα. Έτσι είναι η Δύση εκείνη μόνο που έπεσε στον «σκοτεινό Μεσαίωνα» και όχι η ελληνική Ανατολή.
Ερχόμαστε λοιπόν στην χρονολογία-σταθμό του 476 μΧ. Είναι η χρονιά κατά την οποία ο τελευταίος Ρωμαίος αυτοκράτορας της Δύσης, ο δεκαπενταετής Ρωμύλος Αυγουστύλος ανατράπηκε από τον γοτθικής καταγωγής Οδόακρο. Η ιταλική χερσόνησος είχε εν τω μεταξύ ήδη κατακτηθεί από τους Γότθους και η υπόλοιπη δυτική Ευρώπη, η Γαλλία και η Ισπανία είχε επίσης υποκύψει σε Φράγκους, Γότθους και Βουργουνδούς, επομένως τα εδάφη της επίσημης και κατ' όνομα "Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας", περιορίζονταν και ταυτίζονταν πλέον με την Ανατολική Μεσόγειο και τον ελληνικό κόσμο της Ανατολής. Το 476 συμβαίνει, επομένως, το εξής κομβικό ιστορικό αποτέλεσμα. Είναι τότε ακριβώς όπου η ονομασία «Ρωμαίος» αρχίζει σταδιακά και εκ των πραγμάτων να σημαίνει περισσότερο τον Έλληνα και την ελληνική εθνική ταυτότητα και καταγωγή και λιγότερο τον κάτοχο της ιδιότητας του Ρωμαίου πολίτη. Άλλωστε αν και η έδικτος του Καρακάλλα τυπικά εξακολουθούσε να υφίσταται, εφόσον ποτέ δεν εκδόθηκε νέο ακυρωτικό για αυτήν διάταγμα, η ιστορική πραγματικότητα έδειξε ότι νεοεισελθέντες λαοί που εγκαταστάθηκαν μόνιμα εντός της ρωμαϊκής επικράτειας, με κυριότερα παραδείγματα τους Γότθους και τους Σλάβους, δεν έγιναν ούτε αποκλήθηκαν ποτέ ως Ρωμαίοι.
Και το συμπέρασμα σε τέτοιες περιπτώσεις πάντα προκύπτει κρίνοντας από τον κανόνα. Κανόνας είναι η κατάσταση στην οποία ιστορικά βρίσκεται ένα έθνος και όχι τις μεμονωμένες εξαιρέσεις προσώπων ξένης εθνικότητας που έτυχε να εκρωμαϊστούν, να αφομοιωθούν και να ανέλθουν στην ρωμαϊκή κοινωνία, όπως π.χ. ο Στιλίχονας και κάποιοι Αρμένιοι, Χάζαροι και Σλάβοι στην Κωνσταντινούπολη. Το ίδιο ισχύει και για τους Σκλαβήνους της Πελοποννήσου, οι οποίοι αφενός δεν απέκτησαν ποτέ την ιδιότητα του "Ρωμιού" παρά μόνο όταν εξελληνίστηκαν, κάτι που αφετέρου συνέβη αρκετά αργά και όταν πλέον, λόγω της γεωγραφικής τους απομόνωσης, είχαν χάσει κάθε φυσική επαφή με τους άλλους Σλάβους της βόρειας Βαλκανικής. Αυτές είναι εξαιρέσεις που δεν ακυρώνουν τον κανόνα, αλλά μάλλον τον επιβεβαιώνουν. Ο κανόνας λοιπόν της ιστορικής πραγματικότητας δείχνει ότι οι Γότθοι και οι Σλάβοι ακόμα και όταν εγκαταστάθηκαν μόνιμα σε έδαφος της ρωμαϊκής επικράτειας, ποτέ δεν εκρωμαΐστηκαν ή αφομοιώθηκαν πλήρως στο ρωμαϊκό και αργότερα βυζαντινό κράτος, αλλά παρέμειναν πάντα ως τέτοιοι, δηλαδή Γότθοι και Σλάβοι.
Έτσι όταν πλέον όλοι οι κάτοικοι της αυτοκρατορίας, όλοι όσοι αποκαλούνταν Ρωμαίοι, ήταν πλέον είτε Έλληνες, είτε εξελληνισμένα φύλα της Μικράς Ασίας, ενώ ελάχιστοι μη-ελληνικοί πληθυσμοί (κάποιες μειονότητες στα δυτικά και βόρεια Βαλκάνια και οι Αρμένιοι στην Ανατολή) απέμεναν πλέον στα όρια της αυτοκρατορίας, ποιος άλλος μπορούσε να είναι Ρωμαίος αν όχι ο Έλληνας; Αυτό αποδεικνύεται περίτρανα, τόσο από το πώς αυτοαποκαλούνταν οι Ρωμιοί-Έλληνες, αλλά και από το πώς τους προσδιόριζαν οι ξένοι, δηλαδή οι Δυτικοί, οι Άραβες, οι Τούρκοι και οι λοιποί. Έτσι, εντός των ορίων της αυτοκρατορίας, σταδιακά και ολοένα περισσότερο, οι μη-Έλληνες άρχισαν να διαφοροποιούνται από τους «γνήσιους Ρωμαίους» Έλληνες. Αλλά το πώς ακριβώς συνέβη αυτό θα το δούμε στο επόμενο κεφάλαιο.
Ιωάννης Δανδουλάκης ©
The Question of Identity: Who was a Roman and who a Byzantine?
Part B: The Empire of Constantinople
It would be more appropriate, in academic terminology, to divide the Roman Empire into the pre-Constantine and post-Constantine Empire, or else, pre-330 and post-330. Every effort should be applied to make clear that the change inferred on the Roman Empire during the reign of Constantine the Great was fundamental and profound. And not just the introduction and spread of Christianity, as this was only one of many aspects of the new, unique character that was attributed to the empire. Of crucial importance was the emergence of the Greek element in the East.
The ancient city of Byzantium was not only an important trading port, it was not just a strategic location at the crossroads of the Mediterranean and Eurasia. It was located right at the geographical center of the ancient Hellenistic world, which had not just survived during the roman era, but it had prospered and defined the Empire itself. Moreover, Constantine’s New Rome was not a roman city, as it was not founded by Romans. Byzantium was an ancient Greek colony, founded by a group of Megarene settlers led by Byzas, as early as 8th century BC. Byzantium was never simply a new or a second/alternative capital, such as Mediolanum was in the West. It emerged, from the very beginning of becoming the new roman capital, as the Greek capital of an emerging new age. It was after all, the first nationwide capital the Greeks ever had in their history. It was the absolute cosmopolis and culmination of the Greek universe - something that even Alexander the Great had not managed to do.
Historians and scholars have treated Emperor Constantine with an equal mix of positive and negative reviews. But one thing remains certain: the man was a great visionary, gifted with a unique insight of current and future affairs of the world he lived in. He, therefore, made no random choice in Byzantium. One must not ignore the fact that he spent his childhood and teenage years in Emperor Diocletian’s court at Nicomedia; another Greek city on the Asian shore of the Bosporus and just a few dozen kilometers from Byzantium itself. He was, of course, himself a Greek, on his mother’s side, but it is clear that, besides the East being, at the time, culturally superior to the West, Constantine knew that the Roman Empire was a Greek Empire at its heart. Therefore, it was only fitting for a Greek world to have a Greek capital too.
Already in the previous chapter, we explained that the roman identity, of the ancient imperial period, was clearly a political one and had seized to be national, as soon as Rome expanded and begun distributing roman citizenship to foreigners. Hence, in the first centuries AD, “roman” was the political identity of a vast variety of different ethnicities living within the boundaries of the empire. As years and centuries passed by, however, the lands of the empire were shrinking more and more, hence the different ethnicities living within its boundaries become ever fewer. The roman lands in Western Europe were conquered by Goths, Franks, Vandals and other Germanic tribes. The romanised Celtic populations eventually lost both the roman name and the roman political identity. A typical example of this historical reality is the roman province of northern Italy, where Milan was capital of the western part of the Empire: in medieval times it is found to be called Lombardy, named after its inhabiting Germanic tribe that settled there during the barbarian conquest of West.
Hence, the Eastern Empire and Constantinople itself, were de facto left as the only rightful heirs of Roman political identity and Roman name. Here in the East, however, the empire is clearly limited in territory and, hence, variety of indigenous ethnicities. Until the emergence of Islam and the Arabic expansion of the 7th century - and with the exception of Justinian’s re-conquest in North Africa and the short-lived recovery in Italy and southern Spain - the Empire of Constantinople was geographically limited to the the Balkan Peninsula, Asia Minor, Palestine and Egypt. Provinces that were all already part of the Hellenistic world in the pre-Roman times, and whose indigenous populations were either direct descendants of ancient Greek colonists or native ancient peoples who had become hellenised.
Several modern "historians" deny the existence of the nation and nationality before the French Revolution. We will not deal, here, with this ridiculous and unfounded opinion, as we consider it unnecessary and pointless to be constantly on the apologizing end of the argument, striving to prove the obvious and self-evident. We point it out, however, because some of these scholars have unfortunately put their hands on Byzantium as well, and deny the existence of the Greek nation before as late as… 1821(!). There stands, however, an astonishing fact - which deniers of hellenic identity either ignore completely, pretending to not see it, or when they accept it, they have produced some infuriating, even ridiculous, interpretations of it – is the undeniable and majestic fact that Greeks of those times adopted the name and epithet “Roman” to connote not only their political identity as heirs to ancient Rome, but also their own national identity and characteristics. Hence during byzantine times, greek dressing style, for instance, came to be called “roman”, and greek language too. The whole of Greek civilisation, language, literature, philosophy, and education in general came to be called “roman” (romeika) having become integrated in Greco-roman civilization. It is, besides, known that this tradition of the Greeks survived the centuries of ottoman conquest and occupation, and even until early 20th century Greeks were widely called and known in the East as “Romioi”, their language, dressing style and distinguished culture known as “romeika” too. Similarly, in byzantine times, something could be “roman” only if it was greek and somebody could be a “Romios” only if they were Greek, not Goth, not Slav, not Bulgarian, not Armenian. Byzantine historians themselves have stated this quite clearly. Therefore, how can anyone deny this historical reality so many centuries later? Or how can one accept it, but at the same time attempting – even more infuriatingly – to interpret it by denying hellenic identity in Byzantium?
One, therefore, has to point out the impressive fact, that since the final fall of the western part of the Roman Empire and from 5th century up until early 20th century, the name and epithet “Roman” becomes gradually and increasingly associated and eventually identified with the Greek, as their own national name. Exactly how this happened is rather hard to explain based on modern terminology and commonly accepted norms, which derive from the set-out of the modern westphalian nation-state itself.
Besides, it should be noted that at no time before 1830 had there ever been a single Greek state bearing the name “Greece”. In Greek antiquity one finds Mycenaean kingdoms and later city-states and Hellenistic kingdoms, all bearing different names, but inhabited by people of the same greek/hellenic nation. A greek nation-state as such never existed in ancient and medieval times, as the very concept of the nation-state system is not greek and did not exist before Westphalia 1648. The Greeks however, sustained their own state system for centuries before 1648, and maintained their own common national identity, many centuries before most other modern European nations were even formed. Many scholars today, disregard this, silenced but otherwise, so simple fact and claim to find an inexistence or insignificance of the greek nation between the end of greek antiquity and the beginning of 19th century. But, that is a huge historical time gap, for a nation that has a continued physical existence and an unabated evidence of written and spoken language in every single century from Bronze Age until today. So one can only naturally ask: and wherever did the Greeks “disappear” from 146 BC until 1821 AD? But the answer is that they never left the front stage of history, because a) they were the other half of the greco-roman world of the ancient Roman Empire and b) they were the primary and defining element of the later Byzantine/Eastern Roman Empire.
In conclusion, one cannot understand the past – especially a very distant and long in duration past, as is the period of the Byzantine/Eastern Roman Empire – viewing it with modern glasses and studying it based on today’s standards. Today, modern nations worldwide are defined in nation-state terms. But that was not the case in Ancient and Medieval times - for any other nation in the world, but especially for the Greek nation. In the ancient Greek world an Alexandrian, an Athenian or an Antiochian, would only need to use their local identity to say that they were Greek. The name of a Greek city-state of city-kingdom was enough to indicate greek nationality. Today, on the contrary, one would have to indicate first whether they are Greek, French, Italian, German and then if they come from Athens, Milan, Paris or Berlin.
In the previous part of this brief study, we explained that, in the multi-ethnic ancient Roman Empire, the identity of a “Roman” was purely political, while romanisation was a process that hardly ever affected nationality and ethnic identity. But, what needs to be explained here is that in the Roman Empire of Constantinople, the Greek nation was from the very start, and by default, the overwhelming majority of the population. In ancient Rome, as centuries went by, indigenous Romans eventually became only a minority among the crowd of other nations which they had conquered. On the contrary, when the end came first at 1204 and then 1453, Greeks where the only nation that was left in the Empire of Constantinople.
Gradually over time, the boundaries of the empire shrunk. Initially stretching from northwestern Africa and even Spain to Egypt, Armenia and the Euphrates in the East, the Empire of Constantinople, eventually came to a point, around the end of 7th century, where its lands were inhabited, either exclusively or in majority, by Greek populations. The Greek nation, in other words, was all to be found within the limits of a nominally 'Roman' Empire and nowhere else. The Roman Empire of Constantinople was thus the natural patris of the Greek nation, while no other nation, such as Armenians, Slavs or Illyrians could ever substantiate such a claim.
During the early period between 4th and 7th centuries, one can see the Empire of Constantinople being progressively dominated by the greek civilization. Orthodoxy and orthodox theology is the natural evolution of ancient greek philosophy and the battle against heresy, is in essence a battle between Greek theologians and Egyptian, Armenian and Assyrian Christians, who insisted on interpreting the Gospel and the Christian faith according to their own pre-christian, pagan traditions. Thus emerged the Arians, Monophysites, Nestorians, Paulicians and others, who basically transferred ancient Middle Eastern beliefs and superstitions, within the new Christian faith. The final victory of Orthodoxy, through the state-backed Holy Synods, was in fact a victory of greek culture and theology, which had a direct negative effect on the relation of the imperial centre of Constantinople with its non-greek periphery in Egypt, Assyria and Palestine. The latter became increasingly alienated and were, finally, cut off the main Greek core of the Empire, during the rise of Islam and the Arab invasions in 7th and 8th centuries.
Hence, within the Empire of Constantinople, the Greek nation was, for the first time in history, united within the limits of a single state. "Roman" was the name of this first united Greek patris, and "roman" was concomitantly the identity of all Greek nationals. This simple fact is made very clearly evident by all major byzantine sources, such as the “Alexiad”, and writers such as Michael Psellos, Katakalon Kekavmenos, Emperor Ioannes Doucas-Vataztes, Georgios Plethon “Gemistos”, Ioannes Kanavoutzes and others. It is striking that they all refer separately to “Romans” and all other ethnicities of the Balkans, i.e. Vlachs, Albanians, Slavs, Bulgarians, who were considered second category subjects of the empire and were never called Romans, not even when they remained faithful to the Emperor in Constantinople and paid their taxes: “καὶ τὰ ὁμοροῦντα ἔθνη καὶ πρόσοικα τὰ τοῖς Ῥωμαίοις ὑπήκοα” – “and the coterminous nations and neighboring ones, those subject to the Romans” (John Scylitzes, later 11th century). Meaning that “Romans” were in fact only the Greeks, who, in classic greek tradition, considered all foreigners and especially their enemies, as barbarians: Anna Comnene, in her “Alexiad”, famously calls “barbarians” all enemies of the empire (Pechenegs and Seljuk Turks) but also all western Europeans, whether they are enemies, i.e. the Normans of Sicily, or allies who fight as mercenaries in her father’s army, i.e. Germans and Varangians. Or as Ioannes Kanavoutzes (15th century) has famously, and even more clearly, put it: “one is not a barbarian on account of religion, but race, language, the ordering of one’s politics, and education. For, we are Christians and share the same faith and confession with many other nations, but we call them barbarians, I mean the Bulgarians, Vlachs, Albanians, Russians, and many others”. This declaration by Kanaboutzes, is hugely important for one further reason: he clearly puts the distinctions of race and language first in his definition of nationality, proving that the Byzantine “Romioi” were never simply a greek-speaking population of an obscure, mixed ethnic origin. They did not simply speak the greek language but were definitely ethnic Greeks, direct descendents of ancient Greek nation, and were fully conscious of the fact.
Another common and "popular" mistake, widely circulated today, is the notion that the Empire of Constantinople was a theocracy, a state that put its religious identity above its political and national nature. Many moderns Byzantium fans very much like to talk of a "Christian Universe" or a “Byzantine Commonwealth” (in line to the “British Commonwealth), which supposedly the Roman Empire of Constantinople was. But this is a clear modern confusion of what the byzantine institutions and the byzantine world system were. The Empire of Constantinople was a direct continuation of the ancient Roman state apparatus, it was, therefore, and always remained a secular state. When one speaks of the Orthodox Christian universe, this can only refer to the Orthodox Church itself, which in byzantine times, indeed had only one centre and that centre was the Patriarchate of Constantinople. But the Patriarchate of Constantinople was never the… Empire of Constantinople! State and Church were two clearly different and divided institutions in the byzantine world and they clashed and fought against each other many times over. Yes indeed, the Emperor of Constantinople was crowned by God’s mercy and yes he was considered the “on earth” political leader of the entire Christian world, and only he could allow foreign European Christian leaders to be crowned kings – until at least he was challenged to this task by the Pope in Rome. But all that was mere politics and power struggle in medieval Europe. The Emperor of Constantinople never had any real, tangible authority over, i.e. the independent kingdom of the Bulgarians, or that of the Kievan Russians. He could not draw taxes from them, or levy them to the imperial army. (But even when, for whatever reason Bulgarians, Vlachs, Slavs and Albanians are found fighting in an imperial army, again they are always mentioned seperately to the "Romans"). Thus, the Greek Emperor could only assert diplomatic power and influence to other fellow Orthodox kingdoms, but nothing more. And, moreover, yes indeed, those other orthodox nations became deeply influenced by the byzantine culture and civilization; they adopted it and built upon it on their own. But again, that was nothing more than a strong cultural influence. Bulgarians, Serbs and Russians were never called Romans, they were never “byzantinised”: they remained Bulgarians, Serbs and Russians, “spiritual brothers” of the Byzantine Greeks in theory, but in practice and in reality they were enemies who fought against the Empire as much as any other non-christian and non-orthodox nation.
Ioannis Dandoulakis ©
Part B: The Empire of Constantinople
It would be more appropriate, in academic terminology, to divide the Roman Empire into the pre-Constantine and post-Constantine Empire, or else, pre-330 and post-330. Every effort should be applied to make clear that the change inferred on the Roman Empire during the reign of Constantine the Great was fundamental and profound. And not just the introduction and spread of Christianity, as this was only one of many aspects of the new, unique character that was attributed to the empire. Of crucial importance was the emergence of the Greek element in the East.
The ancient city of Byzantium was not only an important trading port, it was not just a strategic location at the crossroads of the Mediterranean and Eurasia. It was located right at the geographical center of the ancient Hellenistic world, which had not just survived during the roman era, but it had prospered and defined the Empire itself. Moreover, Constantine’s New Rome was not a roman city, as it was not founded by Romans. Byzantium was an ancient Greek colony, founded by a group of Megarene settlers led by Byzas, as early as 8th century BC. Byzantium was never simply a new or a second/alternative capital, such as Mediolanum was in the West. It emerged, from the very beginning of becoming the new roman capital, as the Greek capital of an emerging new age. It was after all, the first nationwide capital the Greeks ever had in their history. It was the absolute cosmopolis and culmination of the Greek universe - something that even Alexander the Great had not managed to do.
Historians and scholars have treated Emperor Constantine with an equal mix of positive and negative reviews. But one thing remains certain: the man was a great visionary, gifted with a unique insight of current and future affairs of the world he lived in. He, therefore, made no random choice in Byzantium. One must not ignore the fact that he spent his childhood and teenage years in Emperor Diocletian’s court at Nicomedia; another Greek city on the Asian shore of the Bosporus and just a few dozen kilometers from Byzantium itself. He was, of course, himself a Greek, on his mother’s side, but it is clear that, besides the East being, at the time, culturally superior to the West, Constantine knew that the Roman Empire was a Greek Empire at its heart. Therefore, it was only fitting for a Greek world to have a Greek capital too.
Already in the previous chapter, we explained that the roman identity, of the ancient imperial period, was clearly a political one and had seized to be national, as soon as Rome expanded and begun distributing roman citizenship to foreigners. Hence, in the first centuries AD, “roman” was the political identity of a vast variety of different ethnicities living within the boundaries of the empire. As years and centuries passed by, however, the lands of the empire were shrinking more and more, hence the different ethnicities living within its boundaries become ever fewer. The roman lands in Western Europe were conquered by Goths, Franks, Vandals and other Germanic tribes. The romanised Celtic populations eventually lost both the roman name and the roman political identity. A typical example of this historical reality is the roman province of northern Italy, where Milan was capital of the western part of the Empire: in medieval times it is found to be called Lombardy, named after its inhabiting Germanic tribe that settled there during the barbarian conquest of West.
Hence, the Eastern Empire and Constantinople itself, were de facto left as the only rightful heirs of Roman political identity and Roman name. Here in the East, however, the empire is clearly limited in territory and, hence, variety of indigenous ethnicities. Until the emergence of Islam and the Arabic expansion of the 7th century - and with the exception of Justinian’s re-conquest in North Africa and the short-lived recovery in Italy and southern Spain - the Empire of Constantinople was geographically limited to the the Balkan Peninsula, Asia Minor, Palestine and Egypt. Provinces that were all already part of the Hellenistic world in the pre-Roman times, and whose indigenous populations were either direct descendants of ancient Greek colonists or native ancient peoples who had become hellenised.
Several modern "historians" deny the existence of the nation and nationality before the French Revolution. We will not deal, here, with this ridiculous and unfounded opinion, as we consider it unnecessary and pointless to be constantly on the apologizing end of the argument, striving to prove the obvious and self-evident. We point it out, however, because some of these scholars have unfortunately put their hands on Byzantium as well, and deny the existence of the Greek nation before as late as… 1821(!). There stands, however, an astonishing fact - which deniers of hellenic identity either ignore completely, pretending to not see it, or when they accept it, they have produced some infuriating, even ridiculous, interpretations of it – is the undeniable and majestic fact that Greeks of those times adopted the name and epithet “Roman” to connote not only their political identity as heirs to ancient Rome, but also their own national identity and characteristics. Hence during byzantine times, greek dressing style, for instance, came to be called “roman”, and greek language too. The whole of Greek civilisation, language, literature, philosophy, and education in general came to be called “roman” (romeika) having become integrated in Greco-roman civilization. It is, besides, known that this tradition of the Greeks survived the centuries of ottoman conquest and occupation, and even until early 20th century Greeks were widely called and known in the East as “Romioi”, their language, dressing style and distinguished culture known as “romeika” too. Similarly, in byzantine times, something could be “roman” only if it was greek and somebody could be a “Romios” only if they were Greek, not Goth, not Slav, not Bulgarian, not Armenian. Byzantine historians themselves have stated this quite clearly. Therefore, how can anyone deny this historical reality so many centuries later? Or how can one accept it, but at the same time attempting – even more infuriatingly – to interpret it by denying hellenic identity in Byzantium?
One, therefore, has to point out the impressive fact, that since the final fall of the western part of the Roman Empire and from 5th century up until early 20th century, the name and epithet “Roman” becomes gradually and increasingly associated and eventually identified with the Greek, as their own national name. Exactly how this happened is rather hard to explain based on modern terminology and commonly accepted norms, which derive from the set-out of the modern westphalian nation-state itself.
Besides, it should be noted that at no time before 1830 had there ever been a single Greek state bearing the name “Greece”. In Greek antiquity one finds Mycenaean kingdoms and later city-states and Hellenistic kingdoms, all bearing different names, but inhabited by people of the same greek/hellenic nation. A greek nation-state as such never existed in ancient and medieval times, as the very concept of the nation-state system is not greek and did not exist before Westphalia 1648. The Greeks however, sustained their own state system for centuries before 1648, and maintained their own common national identity, many centuries before most other modern European nations were even formed. Many scholars today, disregard this, silenced but otherwise, so simple fact and claim to find an inexistence or insignificance of the greek nation between the end of greek antiquity and the beginning of 19th century. But, that is a huge historical time gap, for a nation that has a continued physical existence and an unabated evidence of written and spoken language in every single century from Bronze Age until today. So one can only naturally ask: and wherever did the Greeks “disappear” from 146 BC until 1821 AD? But the answer is that they never left the front stage of history, because a) they were the other half of the greco-roman world of the ancient Roman Empire and b) they were the primary and defining element of the later Byzantine/Eastern Roman Empire.
In conclusion, one cannot understand the past – especially a very distant and long in duration past, as is the period of the Byzantine/Eastern Roman Empire – viewing it with modern glasses and studying it based on today’s standards. Today, modern nations worldwide are defined in nation-state terms. But that was not the case in Ancient and Medieval times - for any other nation in the world, but especially for the Greek nation. In the ancient Greek world an Alexandrian, an Athenian or an Antiochian, would only need to use their local identity to say that they were Greek. The name of a Greek city-state of city-kingdom was enough to indicate greek nationality. Today, on the contrary, one would have to indicate first whether they are Greek, French, Italian, German and then if they come from Athens, Milan, Paris or Berlin.
In the previous part of this brief study, we explained that, in the multi-ethnic ancient Roman Empire, the identity of a “Roman” was purely political, while romanisation was a process that hardly ever affected nationality and ethnic identity. But, what needs to be explained here is that in the Roman Empire of Constantinople, the Greek nation was from the very start, and by default, the overwhelming majority of the population. In ancient Rome, as centuries went by, indigenous Romans eventually became only a minority among the crowd of other nations which they had conquered. On the contrary, when the end came first at 1204 and then 1453, Greeks where the only nation that was left in the Empire of Constantinople.
Gradually over time, the boundaries of the empire shrunk. Initially stretching from northwestern Africa and even Spain to Egypt, Armenia and the Euphrates in the East, the Empire of Constantinople, eventually came to a point, around the end of 7th century, where its lands were inhabited, either exclusively or in majority, by Greek populations. The Greek nation, in other words, was all to be found within the limits of a nominally 'Roman' Empire and nowhere else. The Roman Empire of Constantinople was thus the natural patris of the Greek nation, while no other nation, such as Armenians, Slavs or Illyrians could ever substantiate such a claim.
During the early period between 4th and 7th centuries, one can see the Empire of Constantinople being progressively dominated by the greek civilization. Orthodoxy and orthodox theology is the natural evolution of ancient greek philosophy and the battle against heresy, is in essence a battle between Greek theologians and Egyptian, Armenian and Assyrian Christians, who insisted on interpreting the Gospel and the Christian faith according to their own pre-christian, pagan traditions. Thus emerged the Arians, Monophysites, Nestorians, Paulicians and others, who basically transferred ancient Middle Eastern beliefs and superstitions, within the new Christian faith. The final victory of Orthodoxy, through the state-backed Holy Synods, was in fact a victory of greek culture and theology, which had a direct negative effect on the relation of the imperial centre of Constantinople with its non-greek periphery in Egypt, Assyria and Palestine. The latter became increasingly alienated and were, finally, cut off the main Greek core of the Empire, during the rise of Islam and the Arab invasions in 7th and 8th centuries.
Hence, within the Empire of Constantinople, the Greek nation was, for the first time in history, united within the limits of a single state. "Roman" was the name of this first united Greek patris, and "roman" was concomitantly the identity of all Greek nationals. This simple fact is made very clearly evident by all major byzantine sources, such as the “Alexiad”, and writers such as Michael Psellos, Katakalon Kekavmenos, Emperor Ioannes Doucas-Vataztes, Georgios Plethon “Gemistos”, Ioannes Kanavoutzes and others. It is striking that they all refer separately to “Romans” and all other ethnicities of the Balkans, i.e. Vlachs, Albanians, Slavs, Bulgarians, who were considered second category subjects of the empire and were never called Romans, not even when they remained faithful to the Emperor in Constantinople and paid their taxes: “καὶ τὰ ὁμοροῦντα ἔθνη καὶ πρόσοικα τὰ τοῖς Ῥωμαίοις ὑπήκοα” – “and the coterminous nations and neighboring ones, those subject to the Romans” (John Scylitzes, later 11th century). Meaning that “Romans” were in fact only the Greeks, who, in classic greek tradition, considered all foreigners and especially their enemies, as barbarians: Anna Comnene, in her “Alexiad”, famously calls “barbarians” all enemies of the empire (Pechenegs and Seljuk Turks) but also all western Europeans, whether they are enemies, i.e. the Normans of Sicily, or allies who fight as mercenaries in her father’s army, i.e. Germans and Varangians. Or as Ioannes Kanavoutzes (15th century) has famously, and even more clearly, put it: “one is not a barbarian on account of religion, but race, language, the ordering of one’s politics, and education. For, we are Christians and share the same faith and confession with many other nations, but we call them barbarians, I mean the Bulgarians, Vlachs, Albanians, Russians, and many others”. This declaration by Kanaboutzes, is hugely important for one further reason: he clearly puts the distinctions of race and language first in his definition of nationality, proving that the Byzantine “Romioi” were never simply a greek-speaking population of an obscure, mixed ethnic origin. They did not simply speak the greek language but were definitely ethnic Greeks, direct descendents of ancient Greek nation, and were fully conscious of the fact.
Another common and "popular" mistake, widely circulated today, is the notion that the Empire of Constantinople was a theocracy, a state that put its religious identity above its political and national nature. Many moderns Byzantium fans very much like to talk of a "Christian Universe" or a “Byzantine Commonwealth” (in line to the “British Commonwealth), which supposedly the Roman Empire of Constantinople was. But this is a clear modern confusion of what the byzantine institutions and the byzantine world system were. The Empire of Constantinople was a direct continuation of the ancient Roman state apparatus, it was, therefore, and always remained a secular state. When one speaks of the Orthodox Christian universe, this can only refer to the Orthodox Church itself, which in byzantine times, indeed had only one centre and that centre was the Patriarchate of Constantinople. But the Patriarchate of Constantinople was never the… Empire of Constantinople! State and Church were two clearly different and divided institutions in the byzantine world and they clashed and fought against each other many times over. Yes indeed, the Emperor of Constantinople was crowned by God’s mercy and yes he was considered the “on earth” political leader of the entire Christian world, and only he could allow foreign European Christian leaders to be crowned kings – until at least he was challenged to this task by the Pope in Rome. But all that was mere politics and power struggle in medieval Europe. The Emperor of Constantinople never had any real, tangible authority over, i.e. the independent kingdom of the Bulgarians, or that of the Kievan Russians. He could not draw taxes from them, or levy them to the imperial army. (But even when, for whatever reason Bulgarians, Vlachs, Slavs and Albanians are found fighting in an imperial army, again they are always mentioned seperately to the "Romans"). Thus, the Greek Emperor could only assert diplomatic power and influence to other fellow Orthodox kingdoms, but nothing more. And, moreover, yes indeed, those other orthodox nations became deeply influenced by the byzantine culture and civilization; they adopted it and built upon it on their own. But again, that was nothing more than a strong cultural influence. Bulgarians, Serbs and Russians were never called Romans, they were never “byzantinised”: they remained Bulgarians, Serbs and Russians, “spiritual brothers” of the Byzantine Greeks in theory, but in practice and in reality they were enemies who fought against the Empire as much as any other non-christian and non-orthodox nation.
Ioannis Dandoulakis ©
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου