Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, ο «Άγιος» των Ελληνικών γραμμάτων..

του Γεράσιμου Γ. Γερολυμάτου

ζωγράφου

Το «Περί Τέχνης ο Λόγος», αναγνωρίζοντας την τεράστια συμβολή του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη στη διαμόρφωση της νεοελληνικής λογοτεχνίας, επιχειρεί ένα μικρό αφιέρωμα στον «άγιο» κατά πολλούς, Σκιαθιώτη συγγραφέα, που στα τέλη του 19ου αιώνα, λίγες μόνο δεκαετίες μετά την εθνεγερσία, έθεσε τις βάσεις μιας νέας αρχής στον ελληνικό γραπτό λόγο.

Έχοντας υιοθετήσει ένα ιδιαίτερο και προσωπικό ύφος στη γλώσσα του, αναβάπτισε μέσα από τα έργα του τον ταλαιπωρημένο από τους συνεχείς αγώνες ελληνικό λαό. Σε αυτήν ακριβώς, την πνευματική αναβάπτιση, θα εντοπίσουμε και το βαθύτερο νόημα της μνημόνευσης του μεγάλου Παπαδιαμάντη, από τον νομπελίστα ποιητή Οδυσσέα Ελύτη, όπως, φυσικά,  και του έτερου μεγάλου των ελληνικών γραμμάτων του Δ. Σολωμού, καθώς γράφει:

«Όπου και να σας βρίσκει το κακό, αδελφοί,

όπου και να θολώνει ο νους σας,

μνημονεύετε Διονύσιο Σολωμό

και μνημονεύετε Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη.

Η λαλιά που δεν ξέρει από ψέμα

θ' αναπαύσει το πρόσωπο του μαρτυρίου

με το λίγο βάμμα του γλαυκού στα χείλη»…»

Οδυσσέα Ελύτη, «Άξιον εστί», Τα Πάθη, ΙΑ  

Ο Α.Π γεννήθηκε στις 4 Μαρτίου του 1851 στην Σκιάθο και ήταν γιός του εφημέριου παπά-Αδαμαντίου. Σ΄ αυτόν όφειλε το όνομα του, η δε ευλαβική ατμόσφαιρα που έζησε από τα μικρά του χρόνια στο σπίτι, ήταν η αιτία  της διαμόρφωσης ενός χαρακτήρα κοσμοκαλόγερου και μιας ιδιαίτερης θρησκευτικής προσωπικότητας, που τον συνόδεψε μέχρι το τέλος της ζωής του στις 3 Ιανουαρίου του 1911, και επέδρασε καταλυτικά στο έργο του. Αρίστευσε στο αλληλοδιδακτικό σχολείο της Σκιάθου και έκανε γυμνασιακές σπουδές στη Σκόπελο, Χαλκίδα, Πειραιά, Αθήνα, με πολλές διακοπές και οικονομικές δυσκολίες, ώστε αποφοίτησε σε ηλικία 23 ετών. Το 1872, σκεπτόμενος να ασκητεύσει, επισκέφτηκε το Άγιον Όρος, όπου παρέμεινε για 8 μήνες. Το 1874 εγγράφηκε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, αλλά πάλι, λόγω στράτευσης και οικονομικών δυσχερειών αναγκάσθηκε να εγκαταλείψει το Πανεπιστήμιο.

Για λόγους βιοποριστικούς ασχολήθηκε με τη δημοσιογραφία και μεταφράσεις, αφού γνώριζε τρείς γλώσσες και εργάσθηκε στην «Εφημερίδα», στην «Ακρόπολη», και στο «Άστυ». Παράλληλα, σαν πολύ καλός ψάλτης, για πολλά χρόνια έψαλλε στον Άγιο Ελισσαίο, μαζί με τον συγγραφέα και εξάδελφο του Αλέξανδρο Μωραϊτίδη. Παρά την λογοτεχνική επιβολή του έργου του στους κύκλους των γραμμάτων, παρέμεινε πτωχός και ουδέποτε μετέτρεψε τη λογοτεχνική του επιτυχία σε οικονομική ευχέρεια. Παράπονο του πατέρα του, ήταν η αδυναμία του να υποστηρίξει οικονομικά την οικογένειά του, παράπονο που και τον ίδιο τον έθλιβε συχνά. Η αγάπη του για την Σκιάθο τον έκανε να επισκέπτεται το νησί του, σαν σε καταφύγιο, όποτε η ζωή στην Αθήνα τον οδηγούσε σε αδιέξοδο.

Το 1908, πραγματοποιήθηκε στον Φ.Σ «Παρνασσό» τιμητικός εορτασμός για την Φιλολογική του 25ηρίδα, παρουσία μελών της Βασιλικής οικογένειας και εξεχόντων λογοτεχνών της εποχής, αλλά ο τιμώμενος Παπαδιαμάντης δεν παρευρέθη! Λέγεται, ότι προτίμησε να μείνει στη Σκιάθο, για να απολαύσει ένα πιάτο ωραίας φασολάδας, που του είχε ετοιμάσει μια γειτόνισσα του! Το Δεκέμβριο του 1910, η Κυβέρνηση του απένειμε τον Σταυρό του Σωτήρος, ύψιστη διάκριση για το λογοτεχνικό του έργο, αλλά ήταν πλέον αργά. Ο Παπαδιαμάντης λίγες μέρες μετά, άφηνε την τελευταία του πνοή στο σπίτι, στην αγαπημένη του Σκιάθο. Συγγραφέας και ποιητής δεν ευτύχησε να δεί, εν ζωή, τυπωμένο σε βιβλίο κάποιο έργο του.

Μετά από το θάνατό του εκδόθηκαν πολλοί τόμοι των έργων του από πολλούς εκδοτικούς οίκους. Για το έργο του έχουν γράψει πάρα πολλοί. Μαζί με τον Βιζυηνό και τον Καρκαβίτσα θεωρείται δημιουργός του νέου ελληνικού Διηγήματος. Η γλώσσα του είναι καθαρεύουσα, που όμως προσφεύγει στη δημοτική για να αυξήσει την εκφραστικότητά της, γλώσσα προσωπική, πλήρης «βιβλικών» φράσεων ή υπαινιγμών και διαλεκτικών διαλόγων. Η ποίησή του είναι λιγότερο γνωστή, αλλά εξίσου μεστή. Έχει γράψει τρία μυθιστορήματα, τους «Εμπόρους των Εθνών», την «Γυφτοπούλα», την «Μετανάστι», επίσης τρείς νουβέλες, τον «Χρήστο Μηλιόνη», την «Φόνισσα» και τα «Ρόδινα ακρογιάλια»,  ενώ έγραψε 40 άρθρα και 179 Διηγήματα, που περιλαμβάνονται στα «Πασχαλινά Διηγήματα», «Χριστουγεννιάτικα και Πρωτοχρονιάτικα Διηγήματα» στα «Θαλασσινά Ειδύλλια» και στα «Άπαντα».

Ν. Εγγονόπουλος: "Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης"

Αυτά είναι σε γενικές γραμμές τα βιογραφικά στοιχεία, που άφθονα μπορεί να βρει κανείς ανατρέχοντας στις πηγές για τον Παπαδιαμάντη. Όμως η καλύτερη πηγή για την κατανόηση του, δεν είναι άλλη από τα ίδια τα έργα του. Οι λεπτές όψεις της προσωπικότητας του, αναδύονται μόνο μέσα από τις γραμμές των κειμένων του και από το ξεδίπλωμα των ιστοριών του. Εκεί, η εφευρετικότητα των θεμάτων, η σχεδόν ζωγραφική περιγραφή ανθρώπων και τοπίων, που πλάθονται από μια υπέροχη γκάμα λέξεων-χρωμάτων, η ψυχολογική του διεισδυτικότητα στις μορφές των ηρώων και η ταπεινόφρον πνευματικότητα του, αποτελούν ένα σφιχτό σύνολο, που προϋποθέτει την ύπαρξη μιας βάσης πολλών και μεγάλων προσωπικών αρετών. Για αυτό, πάντα λέω, ότι θα πρέπει να διαβάσει κάποιος τον Παπαδιαμάντη, χωρίς να αρκείται στις έτσι και αλλιώς υποκειμενικές απόψεις των άλλων.

Το καλοκαίρι του 2011, αφιέρωσα δύο ολόκληρους μήνες στο διάβασμα του συνολικού έργου του Α.Π., μιας και έως τότε, είχα διαβάσει σποραδικά μερικά μόνο από τα έργα του. Είχα την αίσθηση, ότι αν ο χρόνος εκείνος προσλάμβανε ποτέ την αξία μιας επένδυσης, τότε το διάστημα της ανάγνωσης με έκανε να νιώσω, όπως ένας καλός επενδυτής, που δεν πρόκειται παρά να κερδίσει από την επένδυση του. Ηθική και πνευματική ανάταξη του νου, παραλληλισμοί και συγκρίσεις με τη σημερινή νέο-ελληνική πραγματικότητα, μια διαρκής αναμόχλευση των αιώνιων αληθειών και των διαχρονικών αξιών, που ανακαλύπτει στην απλότητα της ζωής των λαϊκών ανθρώπων, κυρίως της Σκιάθου.

Είναι πολλά που μπορεί να γράψει κάποιος για τον Παπαδιαμάντη. Όμως, δε χρειάζεται, από τη στιγμή, που η βαθύτερη φιλοσοφία του και οι τρεις απαρασάλευτοι στόχοι του, έχουν τεθεί επιγραμματικά και εύγλωττα από τον ίδιο: «Ενόσω ζω και αναπνέω και σωφρονώ, δεν θα παύσω πάντοτε, ιδίως κατά τας πανεκλάμπρους ταύτας ημέρας, να υμνώ μετά λατρείας τον Χριστόν μου, να περιγράφω μετ' έρωτος τη φύσιν και να ζωγραφώ μετά στοργής τα γνήσια ελληνικά ήθη» γράφει στο διήγημά του «Λαμπριάτικος ψάλτης» (1893). Τα οποία συνοψίζονται σε τρεις μόνο λέξεις: Θρησκεία και ευσέβεια, φυσιολατρία και εθνική παράδοση.