Οι Ταναγραίες Κόρες και οι Καρυάτιδες Κόρες της Αμφίπολης

Ταναγραία, Μουσείο του Λούβρου, Παρίσι,

περ. 330-300 π.Χ. τερακότα

του Γεράσιμου Γ. Γερολυμάτου

Σκεφτόμουν, την περίοδο που υπήρχε η αρχαιολογική διαμάχη αναφορικά με την χρονολόγηση των Καρυατίδων, πως οι μεγάλες «επαναστάσεις» και οι αλλαγές του ύφους στην ιστορία της Τέχνης, σηματοδοτούνταν πάντα από τις ταπεινές και «υποδεέστερες» τέχνες, πριν εμφανιστούν στα έργα της «υψηλής» τέχνης. Τέτοιες  τέχνες ήταν, π.χ, η αγγειογραφία, η κεραμική, η μικρογλυπτική, με έργα βιοτεχνικής παραγωγής από φθηνά υλικά, του συρμού, προορισμένα για την κάλυψη των καθημερινών αναγκών των απλών ανθρώπων.

Αυτοί οι καλλιτέχνες-βιοπαλαιστές των εργαστηρίων, όντες ελεύθεροι από τις αυστηρές συμβάσεις της «επίσημης» τέχνης, στην προσπάθεια τους να προκαλέσουν το ενδιαφέρον του κοινού-πελατών, για να αγοράσουν τα έργα τους, επιδίωκαν να εντυπωσιάσουν με νέα, ξεχωριστά ευρήματα και τρόπους αναπαράστασης, καλύτερους από τους άλλων, των ανταγωνιστών τους. Έτσι, πειραματίζονταν διαρκώς και εισήγαγαν μικρές, αλλά σημαντικές καινοτομίες.  Αυτή, η δίχως περιορισμούς άμιλλα της καλλιτεχνικής επιβίωσης, ήταν τότε και είναι ακόμα η αιτία, που η Τέχνη προχωράει διαρκώς.

«Γαλάζια κόρη» με βεντάλια και μαντήλι στα μαλλιά.

Μουσείο του Λούβρου, Παρίσι, περ. 330-300 π.Χ. τερακότα

Στον αντίποδα, η «επίσημη» και κατεστημένη τέχνη, των φημισμένων και ακριβών καλλιτεχνών, ήταν πάντα δυσκίνητη, όπως κάθε επίσημη τέχνη, που δεν είναι πρόθυμη να αλλάζει το επιτυχημένο ύφος της. Και όταν αλλάζει, αυτό γίνεται αργά, ακολουθώντας στο τέλος το καλλιτεχνικό «ρεύμα», που έχει ήδη διαμορφωθεί με επιτυχία στην κοινωνία από τα κάτω, από τις ελεύθερες «υποδεέστερες» τέχνες. Τότε, η επίσημη τέχνη έρχεται με κάποιους από τους επιφανέστερους δημιουργούς της, που είναι ικανοί και οξυδερκείς τόσο, ώστε να αντιληφθούν την αναγκαιότητα αλλαγής του ύφους στην τέχνη. Παίρνουν τα καλύτερα στοιχεία από αυτό το δημοφιλές καλλιτεχνικό «ρεύμα» και αφού τα επεξεργαστούν με την δική τους ευφυή ευαισθησία, το καθιερώνουν πλέον με τον πιο επίσημο τρόπο. Τίποτα δεν αποκλείει βέβαια και την αμφίδρομη επίδραση μέσα στο γίγνεσθαι της τέχνης. Φυσικά, στο τέλος, λίγοι δίνουν σημασία, ή αναγνωρίζουν τον ρόλο που διαδραμάτισαν αυτά τα μικρά έργα, στη διαμόρφωση του επίσημου καλλιτεχνικού  ύφους της εποχής. Και αυτό, διότι όλοι κοιτάζουν με θαυμασμό τα επίσημα αριστουργήματα, όπου αντανακλάται πλέον η κορύφωση του νέου ύφους. Και βέβαια, ο όρος «επίσημη» τέχνη αναφέρεται στα έργα εκείνα από ακριβά υλικά, που ανέθεταν σε φημισμένους καλλιτέχνες και τα οποία προορίζονταν για τους μεγάλους ναούς, τα Θέατρα, την Αγορά, τα μνημεία, τα στάδια κλπ. Το όνειρο και η καταξίωση ενός γλύπτη της εποχής, ήταν η ανάθεση της κατασκευής γλυπτών για ένα μεγάλο ναό, ή για κάποιο επίσημο κτίριο. Εννοείται, πως οι μικροτέχνες ήταν πάντα ένα βήμα πιο μπροστά, έστω και ανεπίσημα.

Ταναγραία, Μουσείο Σχηματαρίου

τερακότα

Γιατί τώρα αυτή η εισαγωγή; Μα για να εκφράσω την απορία μου, που δεν άκουσα από κανέναν ειδικό να αναφέρεται στις ταπεινές Ταναγραίες, συζητώντας για την χρονολόγηση των Καρυατίδων! Η αναζήτηση της πιθανής ομοιότητας στην τυπολογία των μορφολογικών χαρακτηριστικών των δύο διαφορετικών περιπτώσεων, θα βοηθούσε πολύ εξαρχής, αποκλείοντας άμεσα την ρωμαϊκή πιθανότητα. Οι Ταναγραίες, είναι τα θαυμάσια ειδώλια από τερακότα, ύψους 15-35 εκατοστών, που πρωτοβγήκαν στην Τανάγρα της Βοιωτίας, πριν πλημμυρίσουν όλο τον ελληνικό και ελληνιστικό κόσμο, συμπεριλαμβανομένης της Μακεδονίας. Έβγαιναν μαζικά από καλούπια, ίσως και από τα τέλη του 5^ου π.Χ αι. και κυριάρχησαν μέχρι το 200 π.Χ περίπου. Δηλαδή κατά τη διάρκεια και ακόμα περισσότερο, της επίμαχης εποχής που αφορά το μνημείο της Αμφίπολης. Υπάρχουν σε μεγάλη ποικιλία κινήσεων και ελευθερίας έκφρασης, συνήθως όμως σκεπτική και θλιμμένη, αφού χρησίμευαν και ως ταφικά αντικείμενα συντροφιάς του νεκρού. Οι ανεξάρτητοι Κοροπλάστες αυτών των ειδωλίων, απομακρύνθηκαν σταδιακά από την γενίκευση των σοβαρών μορφών του επίσημου κλασικού-Πραξιτέλειου ύφους και άρχισαν, ακολουθώντας μάλλον την ζήτηση του κοινού, να αναπτύσσουν μια σταδιακή εξατομίκευση των χαρακτηριστικών και των εκφράσεων, με ρεαλιστική απόδοση. Οι Ταναγραίες προηγήθηκαν του Λυσίππου και άλλων μεγάλων καλλιτεχνών του β’ μισού του 4^ου π.Χ και σίγουρα θα είχαν ασκήσει μεγάλη επίδραση. Να, λοιπόν, γιατί δεν φτάσαμε τυχαία σε αυτόν και στην εξαιρετικά ρεαλιστική τέχνη του, καθώς ήταν ένας ανανεωτής της γλυπτικής της εποχής εκείνης, επίσημος γλύπτης του Αλεξάνδρου και σύγχρονος των Ταναγραίων.

Καρυάτιδα στο μνημείο του Τύμβου Καστά
στην Αμφίπολη. Μάρμαρο, 325-300 π.Χ;

Όπως σύγχρονος των Ταναγραίων, ήταν οπωσδήποτε και ο γλύπτης των Καρυατίδων της Αμφίπολης και σίγουρα θα τις είχε μελετήσει, αφού θα είχαν φτάσει κάποτε στα χέρια του. Μάλιστα, μπορεί να ήταν και αγέννητος ακόμα, όταν κατασκευάστηκαν οι πρώτες Ταναγραίες. Μια σύγκριση στην πτυχολογία των χιτώνων και στην χαριτωμένη κίνηση με το ανασήκωμα τους, θα αρκούσαν για να διαπιστώσει κανείς πόσο κοντά βρίσκονται από άποψη μορφολογική, άρα και χρονολογική, οι Καρυάτιδες με τις Ταναγραίες. Αυτό, θα μπορούσε να γίνει και με σχετικά μεγάλη ακρίβεια, αντιστοιχίζοντας τις μορφές με τις διαφορετικές χρονικές φάσεις της εξέλιξης τους. Μάλιστα, το γεγονός, ότι οι Καρυάτιδες διατηρούν ακόμη στα πρόσωπα τους μια κλασικότητα (πολλοί την ερμήνευσαν ως ύφος Αθηναϊκού εργαστηρίου, ή επίδρασης), δείχνει την πρώιμη φάση της μετάβασης από το ένα ύφος στο άλλο, που επίσης επιβεβαιώνει την χρονολόγηση τους στο τελευταίο τέταρτο του 4ου π.Χ. Όπως άλλωστε και οι Ταναγραίες είχαν μια ανάλογη σταδιακή εξέλιξη, αφού οι πρώτες διατηρούσαν έντονα κλασικά στοιχεία πριν περάσουν σε πιο ελεύθερες επιλογές.

Φυσικά, δεν είμαι αρχαιολόγος, ούτε και ιστορικός της τέχνης και για αυτό δεν έγραψα κάτι την περίοδο της διαμάχης, για να μην εμπλακώ σε ξένους χώρους. Παρατηρώ μόνο ως καλλιτέχνης, βλέποντας τα έργα τέχνης και προτείνω σκέψεις.

Υγ: Η Ταναγραία της πρώτης φωτογραφίας, αλλά και της δεύτερης, είναι ακριβώς της εποχής του μνημείου της Αμφίπολης και για αυτό την επέλεξα, πέρα από το ότι μου αρέσει