Μακιαβέλλι και η κρίση της Ουκρανίας: Γράμμα του πρίγκιπα προς τον Πούτιν

8/3/14 | 0 σχόλια | 0 απαντήσεις | 348 εμφανίσεις

Απο τις ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑ
Ο Μακιαβέλλι είναι ένας από τους σημαντικότερους πολιτικούς στοχαστές της σύγχρονης εποχής. Ανελέητα αληθινός, πλην περιγραφικός προσφέροντας υψηλής στάθμης ερμηνείες για τη φυσιογνωμία και τα χαρακτηριστικά της πολιτικής στον σύγχρονο κρατοκεντρικό κόσμο. Λίγοι κατάλαβαν τον Μακιαβέλι, έγραψε ο Martin Wight στο Διεθνής θεωρία. Τα τρία ρεύματα σκέψης (κυκλοφόρησε στα ελληνικά από τις εκδόσεις μας) και λίγοι τον επικαλούνται σωστά.

Ο Josef Joffe, το άρθρο του οποίου παραθέτουμε στα Αγγλικά, είναι ένας από τους καλύτερους αναλυτές της διεθνούς πολιτικής και ιδιαίτερα των ευρωατλαντικών σχέσεων. Η περίφημη φράση του το 1984 ότι «Οι ΗΠΑ με την στρατηγική παρουσία τους σώζουν τους ευρωπαίους από τους εαυτούς τους» (σταθεροποιεί την Ευρώπη στρατηγικά αποδυναμώνοντας ή μάλλον αναβάλλοντας τα διλήμματα ασφαλείας μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων και ιδιαίτερα μεταξύ της Βρετανίας και Γαλλίας με την Γερμανία), είναι από τις πιο πολυσυζητημένες σήμερα. Λογικό, γιατί μετά τον ψυχρό πόλεμο η μετατόπιση του κέντρου βάρους της στρατηγικής των ΗΠΑ και η ταυτόχρονη άνοδος της ισχύος της Γερμανίας επανατοποθετεί πολλά πράγματα τόσο στο επίπεδο των ευρωατλαντικών σχέσεων όσο και των σχέσεων της Ευρώπης με την Ρωσία, ιδιαίτερα της Γερμανίας με την Ρωσία.
Για το τελευταίο ζήτημα το «βιβλίο του 21ου αιώνα» του John Mearsheimer, Η τραγωδία της πολιτικής των μεγάλων δυνάμεων, προσφέρει την καλύτερη ανάλυση για το πώς προβάλλονται οι τάσεις τις επόμενες δεκαετίες. Το ζήτημα αυτό ανέλυσε σε πολλά βιβλία του ένας από τους συγγραφείς μας, ο καθηγητής Παναγιώτης Ήφαιστος, ιδιαίτερα στο Διπλωματία και στρατηγική των μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων. Γαλλία, Μεγάλη Βρετανία, Γερμανία και στο Κοσμοθεωρητική ετερότητα και αξιώσεις πολιτικής κυριαρχίας. Ευρωπαϊκή άμυνα, ασφάλεια και πολιτική ενοποίηση. Διαψεύδοντας όσους έβλεπαν κάποιου είδους θαύμα στην ιστορική εξέλιξη των σχέσεων των κρατών που θα ακύρωνε τα αίτια πολέμου και που κατά κάποιο τρόπο θα ενοποιούσε τον κόσμο, η μεταψυχροπολεμική εποχή είναι ανελέητα ανταγωνιστική. Λάθη που παραβλέπουν τον ανταγωνιστικό χαρακτήρα της διεθνούς πολιτικής προκαλούν μεγάλες ζημιές στον απρόσεκτο. Τι γίνεται λοιπόν στην Ουκρανία;
Το άρθρο του Joseph Joffe που αναπαράγουμε εδώ είναι εξαιρετικά διεισδυτικό και ερμηνευτικό των συσχετισμών, των αποτελεσμάτων της ρωσικής επέμβασης στην Ουκρανία και της υπεροχής του Πούτιν ως στρατηγιστής συγκρινόμενος με τους δυτικούς ομολόγους του. Ταυτόχρονα, στην τελευταία παράγραφό του εύστοχα και σοφά τον προειδοποιεί για τους κινδύνους της υπερεξάπλωσης και της ανάπτυξης αντί-ρωσικών συσπειρώσεων. Γνωστά δηλαδή και επαναλαμβανόμενα φαινόμενα στην διεθνή πολιτική.
Στα θεμέλια της ανάλυσης του Joffe είναι η μακιαβελική θέση ότι «η ηθική είναι προϊόν πολιτικής» (βλ. και το βιβλίο του Edward H. Carr Η εικοσαετής κρίση 1919-1939 των εκδόσεών μας που αναλύει εκτενώς αυτή την πτυχή). Είναι αυτό που δεν κατανοούν όσοι σε λιγότερο ισχυρά κράτη σκέφτονται οικουμενικίστικα: Ο κόσμος είναι διαιρεμένος σε κράτη και κάθε κράτος έχει την δική του κοινωνία.
Παγκόσμια κοινωνία, εξ αντικειμένου, δεν υπάρχει. Ούτε και ευρωπαϊκή κοινωνία βέβαια, όπως ανακαλύπτουν οι αδύναμες χώρες της Ευρώπης τα τέσσερα τελευταία χρόνια.  Εντός κάθε βιώσιμου κράτους όπου υπάρχει μια συνεκτική κοινωνία υπάρχει τόσο αλληλεγγύη όσο και άσκηση λαϊκής κυριαρχίας υπό συνθήκες ενός ζωντανού, νομιμοποιημένου και ιεραρχημένου κοινωνικοπολιτικού συστήματος.
Πέραν του κράτους δεν υπάρχει ηθική, γιατί απουσιάζει τόσο κοινωνία όσο και κοινωνικοπολιτικό σύστημα που θα την όριζε. Στην διεθνή πολιτική, κοντολογίς, ο διανεμητικός ρόλος της ισχύος είναι αθέσμιστος.
Αυτό έλεγε και ο πρόεδρος Ντε Γκολ: Η Ευρώπη πρέπει να είναι διακυβερνητική. Αυτό γιατί, συνέχιζε, η δημοκρατία απαιτεί λαϊκή κυριαρχία, η λαϊκή κυριαρχία μπορεί να ασκηθεί μόνο στα κράτη επειδή μόνο εκεί υπάρχει μια εθνική κοινωνία και κατά συνέπεια οι αποφάσεις στην ευρωπαϊκή ολοκλήρωση πρέπει να είναι ομόφωνες. Δημοκρατία μεταξύ κρατών, υποστήριζε, είναι η ισοτιμία και στην Ευρωπαϊκή Ένωση, όπως λέγεται σήμερα, δημοκρατία σημαίνει ομόφωνες αποφάσεις. Μόνο συγκροτώντας σταδιακά μια συμμαχία θα μπορούσε να είναι η Ευρώπη ορθολογιστική και ανταγωνιστική, υποστήριζε ο γάλλος πρόεδρος.
Γιατί όλα αυτά είναι συναφή με την Ουκρανία και την στάση της Ρωσίας; Επειδή ακριβώς σύμφωνα με την μακιαβελική λογική που περιγράφει και ερμηνεύει την διεθνή πολιτική με μονιμότερους όρους διαχρονικής αξίας, αφού το διεθνές σύστημα είναι άναρχο ηθική υπάρχει μόνο εντός του κράτους όπου και η ισχύς είναι θεσμισμένη, νομιμοποιημένη και ενταγμένη σε κοινωνικές ιεραρχίες που διασφαλίζουν ένα κανονιστικό σύστημα και μια διακυβέρνηση δικαιακά θεμελιωμένη. Μια μάλλον τετράγωνη λογική αλάνθαστη και αντικειμενική.
Αντίστοιχα, στην διεθνή πολιτική δεν υπάρχει κάτι τέτοιο: Αφού δεν υπάρχει παγκόσμια κοινωνία δεν υπάρχει παγκόσμιο πολιτικό σύστημα για να ορίζει την ηθική που θα διέπει τον διανεμητικό ρόλο της ισχύος.
Χωρίς λοιπόν o Joseph Joffe να υιοθετεί μια αξιολογική θέση ως καλός αναλυτής που είναι περιγράφει τις ανελέητες πραγματικότητες στην διεθνή πολιτική. Έξυπνα και περιγραφικά μέσα από τον Μακιαβέλι υπενθυμίζει στους δυτικούς ότι οι φωνασκίες τους μπορεί να αποκοιμίζουν τις κοινωνίες τους αλλά στερούνται ορθολογισμού μιας και οι προϋποθέσεις του διεθνούς συστήματος είναι άλλες που αυτές που καλλιεργούν σε πολλά πανεπιστήμιά τους με αποτέλεσμα να κυριαρχήσει πολιτικός ανορθολογισμός και ασυμβατότητα των στρατηγικών τους με το διεθνές σύστημα.
Αντίθετα, αποδίδει στους Ρώσους ικανότητες συμβατές με τις προϋποθέσεις της διεθνούς πολιτικής. Μιας διεθνούς πολιτικής η οποία εάν δεν υπάρχει ισορροπία υπάρχει αστάθεια. Για να θυμηθούμε την αξιωματική ανάλυση του Θουκυδίδη, «ο ισχυρός επιβάλλει ό,τι του επιτρέπει η δύναμή του και ο αδύναμος υποχωρεί και προσαρμόζεται».
Συναφώς, οι εκδόσεις μας κυκλοφόρησαν τα δύο βιβλία του σημαντικότερου σύγχρονου διεθνολόγου, του Kenneth Waltz: Το εμβληματικό και αριστουργηματικό O άνθρωπος, το κράτος και ο πόλεμος και το μοναδικής επιστημονικής εμβέλειας Θεωρία διεθνούς πολιτικής. Στην εισαγωγή της ελληνικής έκδοσης του τελευταίου, ο καθηγητής Αθανάσιος Πλατιάς στις σελίδες 10-12 συνόψισε τα δέκα κριτήρια που προσδιορίζουν τις προϋποθέσεις του σύγχρονου διεθνούς συστήματος σύμφωνα με την ανάλυση του κορυφαίου αμερικανού διεθνολόγου: 1. Η έλλειψη ρυθμιστικής εξουσίας στο διεθνές σύστημα παίζει καθοριστικό ρόλο στη συμπεριφορά των κρατών και στη σταθερότητα ή στην αστάθεια του διεθνούς συστήματος (άναρχο διεθνές σύστημα). 2. Καθώς απουσιάζει η υπερκρατική εξουσία, η οποία θα μπορούσε να ρυθμίζει τον ανταγωνισμό, οι σχέσεις των κρατών είναι κατά βάση ανταγωνιστικές και πολλές φορές συγκρουσιακές (ανταγωνιστικό διεθνές σύστημα). 3. Τα κράτη σε ένα τέτοιο ανταγωνιστικό σύστημα πρέπει από μόνα τους να μεριμνήσουν για την ασφάλειά τους (αρχή της αυτοβοήθειας). 4. Τα κράτη στο άναρχο διεθνές σύστημα αναγκάζονται να λάβουν μέτρα, για να αυξήσουν την ασφάλειά τους. Τα μέτρα αυτά όμως μειώνουν την ασφάλεια των άλλων. Αυτό ανατροφοδοτεί την ανασφάλεια και τον ανταγωνισμό. Αυτό είναι το γνωστό «δίλημμα ασφάλειας». 5. Τα κράτη είναι οι βασικοί δρώντες στο διεθνές σύστημα άρα και η βασική μονάδα ανάλυσης των διεθνών σχέσεων (κρατικοκεντρικό διεθνές σύστημα). [οι διεθνικοί δρώντες είναι εργαλειακού χαρακτήρα μέσα στην στρατηγική των κρατών και οι διεθνείς θεσμοί εξ ορισμού και αναπόδραστα (λόγω υψηλών αρχών διεθνούς δικαίου, είναι εξαρτημένες μεταβλητές των κρατών και μάλιστα των ισχυρών] 6. Τα κράτη επειδή είναι «ευαίσθητα στο κόστος» έχουν κάθε λόγο να συμπεριφέρονται ορθολογικά. Τα λάθη τιμωρούνται (αρχή του ορθολογισμού). 7. Κυρίαρχος στόχος του κράτους είναι η κατοχύρωση της ασφάλειάς του, δηλαδή η επιβίωση, η διατήρηση της εδαφικής κυριαρχίας και της εθνικής ανεξαρτησίας/αυτονομίας (βασικό εθνικό συμφέρον). 8. Τα κράτη επιδιώκουν να αποκτήσουν «ισχύ», η οποία είναι το κύριο «νόμισμα» στη διεθνή πολιτική (επιδίωξη ισχύος). 9. Σε ένα ανταγωνιστικό διεθνές σύστημα τα κράτη έχουν κίνητρο να εξισορροπήσουν τους αντιπάλους τους (στρατηγική εξισορρόπησης), για να αυξήσουν την ασφάλειά τους. 10. Οι μεμονωμένες προσπάθειες που καταβάλλουν τα κράτη να εξισορροπήσουν τους αντιπάλους τους, συμβάλλουν στη δημιουργία ενός αυτορυθμιζόμενου συστήματος ισορροπίας δυνάμεων που με τη σειρά του δύναται να συμβάλλει στη διατήρηση της ειρήνης (αρχή της ισορροπίας ισχύος).
Πολιτικός ορθολογισμός σημαίνει ότι οι εκτιμήσεις εδράζονται πάνω σε ορθή ανάλυση του κράτους και της διεθνούς πολιτικής. Οι προϋποθέσεις σταθερότητας ποτέ δεν ήταν δεδομένες και η ισορροπία όποτε και εάν υπάρχει αποτελεί την πιο σίγουρη προϋπόθεση σταθερότητας. Πιο εύκολο είναι να το πεις, βέβαια, παρά να το εφαρμοστεί. Το βεβαιώνουν τα εκατοντάδες εκατομμύρια νεκρών σε πολεμικές μάχες τους τελευταίους αιώνες.
Οι εκδόσεις Ποιότητα εκπληρώνοντας την αποστολή ενός εκδοτικού οίκου ο οποίος εξειδικεύεται σε επιστημονικά κείμενα υψηλής στάθμης, μετά από κοντά δύο δεκαετίες προσπάθειες έχει κατορθώσει, πέραν της κυκλοφορίας επιστημονικών έργων πολλών ελλήνων επιστημόνων, να μεταφράσει και κυκλοφορήσει τα κυριότερα βιβλία της διεθνούς πολιτικής. Εξαιρετικά δύσκολο εγχείρημα το οποίο παρά την κρίση που πλήττει όλους τους Έλληνες συνεχίζουμε. Οι αναλύσεις των βιβλίων των εκδόσεων Ποιότητα καλύπτουν σχεδόν κάθε πτυχή της διεθνούς πολιτικής και εν μέσω κρίσης στην Ευρώπη και διεθνώς προσφέρουν για όποιον ενδιαφέρεται έγκυρη γνώση. Χωρίς έγκυρη και αξιόπιστη γνώση, εξάλλου, δύσκολα ένα κράτος λειτουργεί πολιτικά ορθολογιστικά στην εσωτερική πολιτική ενώ στην διεθνή πολιτική τα σφάλματα οδηγούν σε αβάστακτες ζημιές. Τις βιώνουμε όλοι και καλούμαστε να σκεφτούμε ξανά την κρατική μας θεωρία τόσο όσον αφορά την πολιτειακή μας συγκρότηση όσο και όσον αφορά την διπλωματία μας. Χωρίς πολιτικό ορθολογισμό δεν θα εξέλθουμε εύκολα από την κρίση ενώ όταν εξέλθουμε η ανοδική πορεία εξ αντικειμένου δεν θα είναι «περίπατος».  Το κράτος δεν είναι νησίδα στον ωκεανό αλλά δρών στο ανταγωνιστικό πεδίο διεθνούς πολιτικής όπου η ισχύς είναι αθέσμιστη και βαθύτατων διανεμητικών προεκτάσεων. Η οικονομία μας, η ευημερία μας, η δημοκρατία μας και η ελευθερία μας συναρτάται άρρηκτα με μια ορθολογιστική κρατική θεωρία.
Ακολουθεί στην αγγλική το μεστό και περιεκτικό άρθρο του Joseph Joffe που πρόσφερε την ευκαιρία γι’ αυτό το εισαγωγικό σχόλιο.

A Letter From the Prince to Putin

Niccolò Machiavelli sends a message on power politics to Moscow from beyond the grave.

By JOSEF JOFFE
Niccolò Machiavelli, the father of realpolitik, has sent a message from beyond the grave to Russian President Vladimir Putin following his grab of the Crimea. Through divine inspiration and the services of an elite medium, your correspondent has obtained the document, reprinted below.
Esteemed Mr. President:
For the last 500 years, I have been observing earthly power politics. As an admirer of Richelieu, Palmerston and Kissinger, I want to congratulate you. You are one of my best students, and you outwitted Barack Obama, Angela Merkel and this Frenchman with the Dutch name. With the Second Crimean War, you also outdid Joseph Stalin and Nikita Khrushchev. Stalin was actually a timid man, who didn’t go beyond what his World War II armies had occupied. Khrushchev was a wild-eyed adventurist who almost unleashed World War III over Cuba.
Yet you, Mr. President, have been both ruthless and prudent—just what I prescribed in “The Prince.” You Russians have distilled my wisdom into a pithy phrase: Kto kovo—who dominates whom? And you have beautifully executed my central idea. I never preached violence to the max, but the “economy of force”—how to get more with less. The Crimean caper was a masterpiece of smart power politics.
You did everything right. You grabbed an opportunity when you saw it. First, you calculated the “correlation of forces,” to use a Soviet term, and realized that it was vastly in your favor. Who would fight you? A Ukrainian leadership in chaos? A flimsy Ukrainian army? The EU that could not even bomb Libya without the U.S. Air Force? Barack Obama’s America?
Then, you assessed political geography correctly. The rule is never to take on a superior enemy like the West on his own turf. You test his mettle on his periphery. The EU is an imposing economic power, but it lacks the will and the wherewithal to project its might. The U.S. has assets galore, but no longer the will to act as world power. So you could shrug them off.
Next, you factor in geography proper. Globally, the West is far superior to Russia, but regionally, you were the Man. You had the “interior lines,” as the great Prussian strategist Carl von Clausewitz put it; the West was a thousand miles away. And your troops were already in place on the Crimea—tanks, planes and all.
Now to the balance of interests, a more subtle concept. The EU has been contesting you over Ukraine, but more as a confused afterthought. Your country had more compelling fish to fry: Ukraine as former Russian heartland plus an ethnic majority in the Crimea, a strategic gem that Khrushchev had absentmindedly given away to Ukraine 60 years ago.
So you also held the psychological advantage that comes with having more skin in the game. Khrushchev blithely ignored the balance of interests in the Caribbean. Otherwise he would not have moved his missiles into Cuba in 1962, just 90 miles off the U.S. coast. Sixty percent ethnic Russians in the Crimea, dare I say, also added a whiff of legitimacy. Doesn’t the West always sermonize about the “responsibility to protect?” Didn’t it go to war for the Kosovars?
Best of all, you are a true Machiavellian when it comes to the economy of violence. Just enough, never too much, and with minimal risks. So you didn’t grab eastern Ukraine, which might have really riled the West and triggered a costly insurgency. You merely harvested the low-hanging fruit of Crimea, and with a fabulous profit.
In Kiev, the “educative” impact will be enormous. Whoever gains power there will sing the theme of “democracy” and “EU affiliation” sotto voce. Here, my pupil, beckons the biggest payoff. You need not fear the democratic contagion of the Maidan spilling over into your own country. Not for a long time.
What a boost to your “street cred” in the rivalry of nations! With a small investment, you have amassed what Mr. Obama no longer has—and what the Europeans lost long ago: a reputation for ruthlessness and the readiness to use force.
Power is when you don’t have to wield it—when you don’t have to threaten, let alone execute, to get your way. Watch respect for Russia grow in Poland and in the Baltics. And don’t worry about the fallout. You grabbed Abkhazia and South Ossetia with a little blitzkrieg in 2008. Today, nobody talks about Georgia any more.
Why does the “economy of violence” generate even richer profits now than in my Florentine days? We live in a split world. In Asia and Africa, mayhem is as present or possible as ever. Call this the “Damascus-Pyongyang Belt.” Yet in the “Berlin-Berkeley Belt,” force as a tool of statecraft has virtually disappeared.
Given the West’s dismal record in Afghanistan and Iraq, even the supposed “last remaining superpower”—the U.S.—is now loath to resort to the ultima ratio. And that offers you wondrous opportunities. When the supply of force contracts, even a little bit goes a long way, as you just proved in the Crimea. When American power recedes, you can forge ahead with little risk—as you already did in Syria.
In the West, Chancellor Merkel has just pooh-poohed you as somebody who “lives in another world.” Yes, you do live in the 19th century—in a world of zero-sum games where your rivals’ loss is your reward, where power is possession, and where kto kovotrumps mutual gain. The West lives in the 21st century, where welfare trumps warfare and rules trump reason of state.
This is why you won so handily in the Crimea. There is just one problem, Mr. President. A nation’s true greatness comes from responsibility. You have just reaffirmed a historic Russian habit: You would rather be the great spoiler and outsider. It is self-isolation, but not at all splendid. Good luck, Vladimir.
Yours truly,
Niccolo Machiavelli
Mr. Joffe is editor of Die Zeit in Hamburg and a fellow of the Freeman-Spogli Institute and the Hoover Institution, both at Stanford University. His latest book is “The Myth of America’s Decline”