Το «ΠΑΛΑΤΑΚΙ» στο Χαϊδάρι και ο Κωνσταντίνος Παρθένης (1878-1967)

Κων. Παρθένης: «ΕΠΑΥΛΗ ΠΑΛΑΙΟΥ ΣΤΟ ΠΑΛΑΤΑΚΙ», 1917

Γράφει και επιμελείται

Ο Γιάννης Ιγγλέσης

 Αρχιτέκτων–Συλλέκτης Ιστορικών Ντοκουμέντων

Ένας από τους μεγάλους Έλληνες ζωγράφους, που έχουν δημιουργήσει έργα τους εμπνευσμένα από τον Πύργο «ΠΑΛΑΤΑΚΙ», είναι ο ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΡΘΕΝΗΣ (1878 - 1967). Τα έργα του που αντλούν τα θέματά τους από το κτήμα «ΧΑΪΔΑΡΙ», χρονολογούνται στις αρχές του 20^ου αιώνα, τότε που ο Πύργος «ΠΑΛΑΤΑΚΙ» δεσπόζει σε ολόκληρη την σχεδόν ακατοίκητη Δυτική Αθήνα που είναι τόπος εξοχής και κυνηγίου.

Μέχρι σήμερα έχουν βρεθεί στοιχεία για τρία έργα του ζωγράφου, με απεικόνιση του πύργου.

Η απεικόνιση του έργου αυτού του Κ. Παρθένη δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «DOWN TOWN» της 31 Μαρτίου 1996 και χρησιμοποιήθηκε από τον κριτικό – δημοσιογράφο, Μάνο Στεφανίδη σε άρθρο του στις σελίδες τέχνης του περιοδικού (ART). Για τον πίνακα του Κ. Παρθένη, ο οποίος εκτίθεται στην αναδρομική έκθεση του Ζαππείου το 1920, αναφέρει ότι το 1917 ο καλλιτέχνης ζωγραφίζει την «ΕΠΑΥΛΗ ΠΑΛΑΙΟΥ ΣΤΟ ΠΑΛΑΤΑΚΙ», και υποστηρίζει:

«Ο Παρθένης με το έργο αυτό αναλαμβάνει να διαπαιδαγωγήσει το κοινό του χρησιμοποιώντας παλιές αξίες με νέο περιεχόμενο. Ο Παρθένης δεν είναι ο επαναστάτης, είναι όμως βαθύς γνώστης του Art Nouveau και των αναζητήσεων του Σεζάν. Συγχρόνως παραμένει εξαίρετος illustrator. Η δημιουργία του έγινε δύσκολα αποδεκτή στην συντηρητική και κοντόθωρη Αθήνα του μεσοπολέμου, ώστε να χρειαστεί πολιτική επέμβαση το 1929, για να καταλάβει καθηγητική θέση στη Σχολή Καλών Τεχνών. Είναι γνωστή εξ άλλου η παραίτησή του το 1948 και ο αυτοεγκλεισμός του στο σπίτι της οδού Ρ. Γκάλη, ως το θάνατό του (1967)».

Ο πίνακας αυτός, αγνώστων πραγματικών διαστάσεων, απεικονίζει την βορειοδυτική γωνιά του Πύργου με την μαρμάρινη σκάλα και το χαρακτηριστικό μεταλλικό κάγκελο που οδηγεί στην είσοδο με τις καμάρες. Φαίνονται οι φοίνικες που το 1917 είναι αρκετά μικροί και ανάμεσά τους η μαρμάρινη αναθηματική στήλη με την προτομή του ΚΑΡΟΛΟΥ ΦΑΒΙΕΡΟΥ. Επίσης στο πλάι και δεξιά από την στήλη διακρίνεται το χαρακτηριστικό παγκάκι του κήπου με τα μαρμάρινα πόδια και το ξύλινο κάθισμα. Σε πρώτο πλάνο στη σύνθεση δεσπόζει η ακακία που ο Ν. Γύζης και η Άρτεμις Νάζου φύτεψαν σε ανάμνηση του γάμου τους σαράντα χρόνια πριν.

Πρέπει να τονίσω ότι αυτός ο πίνακας αποτελεί και την μοναδική απεικόνιση της προτομής του ΦΑΒΙΕΡΟΥ, γιατί αυτή δεν υπάρχει πια…. Έχει κλαπεί !

Αναζητώντας πλέον να βρω περισσότερα στοιχεία για τον προηγούμενο πίνακα και το είδος των σχέσεων που μπορούσε να έχει ο ΠΑΡΘΕΝΗΣ με το «ΠΑΛΑΤΑΚΙ» και τους τότε ιδιοκτήτες του (βλ. κεφάλαιο τρίτο – ιδιοκτησιακό καθεστώς, 1916-1919 ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΠΑΛΗΟΣ), διαπίστωσα ότι η βιβλιογραφία για το έργο του Κ. ΠΑΡΘΕΝΗ είναι ελάχιστη.

Έτσι όταν μετά από αρκετό ψάξιμο, σε γνωστό μεγάλο βιβλιοπωλείο των Αθηνών, μου έφεραν ένα βιβλίο στο οποίο υπήρχε περιληπτικά η ζωή και το έργο τριών Ελλήνων Ζωγράφων (ΠΑΡΘΕΝΗΣ – ΓΚΙΚΑΣ – ΜΟΡΑΛΗΣ), η έκπληξή μου κορυφώθηκε όταν είδα ότι στο εξώφυλλό του είχε πίνακα του ΠΑΡΘΕΝΗ, που απεικόνιζε τον πύργο «ΠΑΛΑΤΑΚΙ». Ακόμη όμως μεγαλύτερη έκπληξη και ταυτόχρονα απορία ένοιωσα, όταν στο κείμενο του βιβλίου αυτού για το θέμα του εξωφύλλου, διάβασα ότι αναφερόταν σαν τίτλος του πίνακα αυτού «ΕΠΑΥΛΙΣ ΣΤΗΝ ΚΕΡΚΥΡΑ» (CASTELLO ΜΙΜΠΕΛΙ).

 Κ. Παρθένης: «ΕΠΑΥΛΙΣ ΣΤΟ ΧΑΪΔΑΡΙ»

(και όχι «ΕΠΑΥΛΙΣ ΣΤΗΝ ΚΕΡΚΥΡΑ») (CASTELLO ΜΙΜΠΕΛΙ) 

Λάδι πανί, 23,5 χ 33 εκ., ενυπόγραφο, Κέρκυρα, συλλογή Μ. Απέργη

Προφανώς πρόκειται περί λάθους. Είναι ξεκάθαρο ότι ο πίνακας απεικονίζει το «ΠΑΛΑΤΑΚΙ» από την νότια πλευρά του ενώ στο βάθος φαίνονται οι στάβλοι. Ο δρόμος με την θαυμάσια προοπτική του σε πρώτο πλάνο, είναι αυτός που οδηγούσε από την πύλη της Έπαυλης στην είσοδο του Πύργου με την μαρμάρινη σκάλα, που απεικονίζεται στον πρώτο πίνακα του ζωγράφου. Αυτός είναι ο δεύτερος πίνακας του Κ. ΠΑΡΘΕΝΗ που έχω ανακαλύψει.

Πώς και γιατί ο πίνακας αυτός είναι καταγραμμένος στην βιβλιογραφία του ζωγράφου (βλ. αντίστοιχα και στο βιβλίο ΜΕΓΑΛΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΖΩΓΡΑΦΟΙ) ως «ΕΠΑΥΛΙΣ ΣΤΗΝ ΚΕΡΚΥΡΑ» (CASTELLO ΜΙΜΠΕΛΙ) είναι απορίας άξιο. Μου θυμίζει την σύγχυση που γίνεται για τα γυρίσματα της ταινίας «ΔΙΑΚΟΠΕΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ» που αποκρύπτεται ότι έγιναν στο «ΠΑΛΑΤΑΚΙ», ενώ ακόμα πιο χαρακτηριστικό είναι το γεγονός του αποστολέα μιας κάρτας του 1901, της γνωστής έκδοσης της Ελληνικής Ταχυδρομικής Υπηρεσίας με την Έπαυλη στο Χαϊδάρι, που διέγραψε την λέξη «Athens» και έγραψε με πένα την λέξη «Corfou” δηλαδή Κέρκυρα. Είναι άραγε τυχαία όλη αυτή η σύγχυση;

Ήταν λοιπόν τόσο άγνωστο το «ΠΑΛΑΤΑΚΙ», ώστε να το «τοποθετούν» όχι στο Χαϊδάρι, αλλά στην Κέρκυρα; Ή μήπως συνέβαινε κάτι άλλο, παράξενο, που ήθελε μυστικό τον χώρο που βρισκόταν; Τα θρυλούμενα είναι πολλά...ίσως απλά κουτσομπολιά της κοινωνίας της εποχής…ίσως πραγματικότητα….

Τον τρίτο πίνακα του ζωγράφου, με θέμα από τον Πύργο τον ανακάλυψα πάλι μέσα από κάποιο δημοσίευμα. Αυτή την φορά σε δημοσίευμα της εφημερίδας «ΤΑ ΝΕΑ» της 1^ης Μαρτίου 2001. Σε αυτό αναλύεται το θέμα «Εικαστική ιστορία στο σφυρί» με αφορμή την 14^η δημοπρασία έργων Τέχνης του οίκου CHRISTIES – HELLAS, που πραγματοποιήθηκε στις 7 Μαρτίου 2001, στο ΕΘΝΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΡΕΥΝΩΝ, στην Αθήνα.

Ο πίνακας αυτός έχει τίτλο «Η ΑΝΑΠΑΥΣΗ» και είναι λάδι και μολύβι σε μουσαμά. Το έργο αυτό του ΠΑΡΘΕΝΗ θεωρείται ιστορικής σημασίας και είχε εκτεθεί το 1919 στο SALON D΄ AUTOMNE του Παρισιού. Το έργο αυτό μαζί με το έργο του ζωγράφου «Τα του Καίσαρος τω Καίσαρι» (έργο που εκτέθηκε στην Μπιενάλε της Βενετίας το 1938) ανήκαν στους κληρονόμους του τελευταίου απογόνου του καλλιτέχνη και μαζί με πέντε σημαντικά σχέδιά του με μολύβι, κάρβουνο, μελάνι βγήκαν για πρώτη φορά στο εμπόριο, στη δημοπρασία του οίκου CHRISTIES.

Ο πίνακας αυτός, όπως και όλοι οι προς δημοπράτηση πίνακες από τον παγκοσμίως γνωστό οίκο, εκτέθηκαν στο ΕΘΝΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΡΕΥΝΩΝ, από 28-2-2001 έως την ημέρα της δημοπρασίας 7-3-2001. συμπεριλαμβάνεται δε και στον πολυτελή κατάλογο όλων των δημοπρατηθέντων έργων, με απεικόνιση και λίγα λόγια για τα στοιχεία του.

Στο ρεπορτάζ της Παρασκευής Κατημερτζή γράφεται για το έργο αυτό:

«ο πίνακας είναι ένα μεγάλο σε πυκνότητα τοπίο με τα χαρακτηριστικά κυπαρίσσια του Παρθένη, σε μικρές όμως διαστάσεις. Τον τίτλο «Η ΑΝΑΠΑΥΣΗ» τον δίνουν τρεις αλληγορικές γυναικείες μορφές που είναι ξαπλωμένες σ΄ ένα πύργο με επάλξεις και απολαμβάνουν την θέα».

Κ. Παρθένης: «Η ΑΝΑΠΑΥΣΗ», Λάδι και μολύβι σε μουσαμά, 42 Χ 21 εκ

Το έργο αυτό εκτιμήθηκε από τον οίκο CHRISTIES στα 15 με 20 εκατομμύρια δραχμές και τελικά πουλήθηκε σε άγνωστο αγοραστή (απόρρητο του οίκου δημοπρασιών) αντί του ποσού των 15.000.000 δρχ. Είναι γεγονός ότι κανείς δεν γνώριζε την συγκεκριμένη τοποθεσία που ενέπνευσε τον Παρθένη, που φυσικά δεν είναι άλλη από το Χαϊδάρι με τον πύργο «ΠΑΛΑΤΑΚΙ», στην ταράτσα του οποίου με τις επάλξεις είναι ξαπλωμένες οι τρεις γυναικείες μορφές. Κατά την επίσκεψή μου στην έκθεση, που προηγήθηκε της δημοπρασίας, συζήτησα με την υπεύθυνη του οίκου για την Ελλάδα την κα Ελισάβετ Λύρα και την ενημέρωσα για την τοποθεσία που απεικονίζεται στο συγκεκριμένο έργο του Κ. ΠΑΡΘΕΝΗ.

Στον πίνακα αυτό φαίνεται καθαρά σε πρώτο πλάνο η ταράτσα του Α΄ ορόφου του πύργου «ΠΑΛΑΤΑΚΙ», με τις χαρακτηριστικές πυργοειδείς εξάρσεις και την υψηλότερη οκταγωνική με την μαρμάρινη υδρορροή στη γωνιά. Στο βάθος φαίνεται τμήμα του περίφρακτου κήπου της Έπαυλης με τον δρόμο, που οδηγεί από την πύλη στην είσοδό του. Το τοπίο περιλαμβάνει τα χαρακτηριστικά δέντρα (πεύκα και κυπαρίσσια) του ΠΑΡΘΕΝΗ, που τα αποδίδει με τον δικό του ξεχωριστό τρόπο. Όμως στην συγκεκριμένη περίπτωση αυτού του έργου, δεν είναι εντελώς φανταστικά αλλά αποτελούν την φυτεία της Έπαυλης στο Χαϊδάρι. Στο φόντο του βάθους διακρίνεται λόφος, που δεν είναι άλλος από τον λόφο του Προφήτη Ηλία στον Πειραιά και θάλασσα που δεν είναι άλλη από τον κόλπο του Φαλήρου που εκείνη την εποχή ήταν ορατά από την ταράτσα του πύργου.

Πάντως το συγκεκριμένο έργο εμφανίστηκε για πρώτη φορά μετά την έκθεσή του στο SALON D΄ AUTOMNE του Παρισιού το 1919 και διατέθηκε στον οίκο CHRISTIES προς δημοπράτηση από τους κληρονόμους του τελευταίου απόγονου του καλλιτέχνη. Σημαντικό είναι να επισημανθεί, ότι ο οίκος CHRISTIES δεσμεύεται με το απόρρητο της ταυτότητας των νέων ιδιοκτητών των έργων που δημοπρατούνται και έτσι δεν γνωρίζουμε ποιος είναι τώρα ο κάτοχος του συγκεκριμένου έργου ή ποια συλλογή τον φιλοξενεί. Σίγουρα πάντως δεν είναι η ΕΘΝΙΚΗ ΠΙΝΑΚΟΘΗΚΗ που θα έπρεπε να είναι ο πλειοδότης όχι μόνο σε αυτό το έργο του ΠΑΡΘΕΝΗ αλλά και σε άλλα σημαντικά και ιστορικής σημασίας έργα των μεγάλων δασκάλων του 19^ου και 20^ου αιώνα που δημιούργησαν την σύγχρονη Ελληνική ζωγραφική.

Για τον Δήμο Χαϊδαρίου, φυσικά δεν μπορεί να γίνει λόγος για συμμετοχή του σε δημοπρασία αυτού του είδους, παρά το ότι θα ήταν ό,τι καλλίτερο για το Χαϊδάρι και το ΚΕΝΤΡΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ «ΠΑΛΑΤΑΚΙ» να έχει στη διάθεσή του, έστω και ένα έργο του ΠΑΡΘΕΝΗ στο φυσικό του χώρο.

Κ. Παρθένης:«Η ΑΘΗΝΑ ΑΠΟ ΔΥΤΙΚΑ»,
Λάδι σε χαρτόνι, 23,5Χ34,5 εκ. ενυπόγραφο

Επίσης μεταξύ των έργων του ΚΩΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΠΑΡΘΕΝΗ υπάρχει και ένας πίνακας της ίδιας περιόδου, με τίτλο «Η ΑΘΗΝΑ ΑΠΟ ΔΥΤΙΚΑ». που μοιάζει, σαν θέμα και οπτική γωνία από την οποία ο καλλιτέχνης έβλεπε την Αθήνα, με την «άποψη» του Ν. ΓΥΖΗ στο έργο του «ΑΠΟΨΗ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ ΑΠΟ ΤΟ ΧΑΪΔΑΡΙ». Ο βιογράφος του στο κείμενο του βιβλίου «ΜΕΓΑΛΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΖΩΓΡΑΦΟΙ», αναφέρει ότι μάλλον είναι άποψη από το Χαϊδάρι.

Τέλος σύμφωνα με μαρτυρία του Δημάρχου Χαϊδαρίου ΚΥΡΙΑΚΟΥ ΝΤΗΝΙΑΚΟΥ, η οικογένεια Διαμαντούρου έχει δωρίσει στον Δήμο Χαϊδαρίου, ένα πίνακα του ΠΑΡΘΕΝΗ, που απεικονίζει το «ΠΑΛΑΤΑΚΙ». Όμως δεν τον έχω δει, ούτε «ιδίοις όμμασι», ούτε σε φωτογραφία, ούτε γνωρίζω την τύχη του. Ίσως να πρόκειται για κάποιον πίνακα με το «ΠΑΛΑΤΑΚΙ», που όπως μου είχε αναφέρει ο συμβολαιογράφος Μανώλης Μακρόγλου είχε δει στο σπίτι της ΑΛΙΚΗΣ ΑΜΟΙΡΑΔΑΚΗ, που ήταν μία από τις ιδιοκτήτριες, ως κληρονόμος του ΠΑΛΗΟΥ.

Ο Κ. Παρθένης στο εργαστήριο του

(Πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό πολιτιστική «ΕΝΝΕΑΔΑ», τ. 16^ο, 2004)

ΣΗΜΕΙΩΣΗ:

Το παρόν κείμενο και οι φωτογραφίες αποτελούν ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑ μέρους του υπό έκδοση βιβλίου του ΙΩΑΝΝΗ  ΙΓΓΛΕΣΗ, σχετικό με τον Πύργο «ΠΑΛΑΤΑΚΙ» στο Χαϊδάρι