| House of Wisdom, Yahyá al-Wasiti (1237). |
_________________________________________
Η Ελένη Καπετανάκη,
μεταφράστρια του βιβλίου «Το καντήλι της Ουμ Χάσιμ» του Γιάχια Χάκι
(Αίγυπτος) , που θα κυκλοφορήσει από τις Εκδόσεις Μαΐστρος, μας
αφηγείται τη συνοπτική ιστορία της αραβικής λογοτεχνίας. Η συμβολή του
ισλαμικού πολιτισμού στη διάσωση, μέσω των μεσαιωνικών μεταφράσεων της
αρχαίας ελληνικής γραμματείας, είναι μείζονος σημασίας για τον ευρωπαϊκό
δυτικό πολιτισμό. Σήμερα είναι ίσως πιο καίριο από ποτέ οι άνθρωποι της
Δύσης να ανακαλύψουμε την αληθινή ταυτότητα του ισλαμικού πολιτισμού, ο
οποίος, όπως επισημαίνει η φίλη Ελένη, «καμία σχέση δεν έχει με τις
αγριότητες που παρακολουθούμε στους τηλεοπτικούς μας δέκτες». Το κείμενο
αυτό αποτελεί το δεύτερο μέρος ενός αφιερώματος στην αραβική λογοτεχνία με τη δική της επιμέλεια. Την ευχαριστώ ιδιαιτέρως για την τιμή που μου κάνει.
–
Μιλώντας για την Αραβική λογοτεχνία, μιλάμε για πεζογραφία και
ποίηση. Η αραβική λέξη που χρησιμοποιείται για τη λογοτεχνία είναι η
λέξη «άνταμπ» που σημαίνει ευγένεια, καλοί τρόποι, καλλιέργεια. Η
Αραβική λογοτεχνία πρωτοεμφανίστηκε τον 5ο αιώνα, πριν από τον οποίο είχαμε μόνο σκόρπια κομμάτια γραπτού λόγου
–
Τα αρχαιότερα λογοτεχνικά κείμενα ωστόσο είναι ποιητικά με θέμα
τους τις συνθήκες ζωής των ανθρώπων, τις περιπλανήσεις και τα ταξίδια
τους, τον έπαινο ή όχι ενός ανθρώπου ή μιας φυλής. Στα νυχτέρια και τους
ποιητικούς διαγωνισμούς έδειχναν οι Άραβες από παλιά την αγάπη τους στο
λόγο. Οι παραμυθάδες αναφέρονταν στο βίο και την πολιτεία των Αράβων,
ένδοξες πράξεις του παρελθόντος, πολέμους φυλών, διαμάχες οικογενειών. Η
ποίησή τους ήταν προφορική και πήγαινε από στόμα σε στόμα. Η πιο
χαρακτηριστική ποιητική μορφή είναι η λεγόμενη κασίντα. Ενίοτε τα
ποιήματα απαγγέλλονταν από τον ποιητή ή τον εκφωνητή που ακολουθούσε τον
ποιητή και μάθαινε κάποια από τα έργα του. Οι ποιητές είχαν και υλικές
απολαβές κι επιβράβευση για το έργο τους. Η ποίηση μπορεί να ήταν
πανηγυρική, σατιρική, ελεγειακή, θρησκευτική, της οινοποσίας και του
έρωτα. Η προ-ισλαμική ποίηση διασώθηκε χάρη στους ραψωδούς που
απομνημόνευαν ή κατέγραφαν την ποίηση.
–
Το Κοράνι θεωρείται ως το αριστούργημα της αραβικής γλώσσας
και λογοτεχνίας. Η περίοδος πριν το Κοράνι είναι η εποχή της τζαχιλίγια,
δηλαδή της άγνοιας και πριν από την εποχή αυτή υπήρχε κυρίως προφορική
παράδοση. Στο τέλος του 6ου αιώνα όμως ξεκινά μια ζωηρή γραπτή παράδοση
που συλλέγεται και καταγράφεται 2 αιώνες μετά. Το Κοράνι, γραμμένο σε
κλασικά αραβικά του 7ου αι, επέδρασε σημαντικά στην αραβική γλώσσα και
λογοτεχνία. Γράφτηκε σε 20 ολόκληρα χρόνια, από την πρώτη θεϊκή
αποκάλυψη- τη Νύχτα του Πεπρωμένου- το 612, μέχρι το θάνατο του Μωάμεθ
το 632. Σύμφωνα με το Ισλάμ, δεν είναι ανθρώπινο έργο. Ο αρχάγγελος
Γαβριήλ το μετέδωσε δια ζώσης και αποσπασματικά στον Μωάμεθ κι ο
Προφήτης το απεκάλυψε με προφορικό λόγο. Οι 114 σούρες (κεφάλαια) και τα
6.236 αγιάτ (στίχοι) έχουν ολοκληρωμένη δομή, με διηγήσεις,
παρομοιώσεις, θεϊκές εντολές και οδηγίες, σχόλια για το ίδιο το Κοράνι,
μεταφορές, παραβολές. Παρά το ότι περιέχει πεζό λόγο και ποίηση μαζί,
δηλαδή ο λόγος του είναι σαζ (έρρυθμος λόγος), δεν εμπίπτει σε καμία
τέτοια κατηγοριοποίηση καθώς θεωρείται θεϊκή αποκάλυψη από τους
Μουσουλμάνους. Με την εξάπλωση της νέας θρησκείας, είχαμε και την
εξάπλωση της αραβικής γλώσσας. Μια μετάφραση του κειμένου δεν θεωρείται
Κοράνι παρά μόνο εάν παραθέτει και το αραβικό κείμενο.
–
Το Κοράνι απετέλεσε και πεδίο μελέτης της αραβικής γλώσσας και
γραμματικής, πολλοί δε χαλίφηδες ανέθεταν εργασίες. Ο χαλίφης αλ Μαμούν
ίδρυσε τον Οίκο της Σοφίας στη Βαγδάτη για να προωθήσει την
έρευνα στην αραβική γλώσσα και τις μεταφράσεις έργων στα αραβικά.
Δημιουργήθηκαν βιβλιοθήκες, εργαστήρια, κέντρα μεταφράσεων, όπου λόγιοι
εργάζονταν νυχθημερόν. Υπήρχε άνθηση των γραμμάτων, οι δε πόλεις Βασόρα
και Κούφα ανταγωνίζονταν σε πολλά πεδία μάθησης. Την εποχή εκείνη
μεταφράστηκαν και μεγάλα τμήματα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας στα
αραβικά, όπως έργα του Αριστοτέλη αλλά και ιατρική, φυσική, αστρονομία,
μαθηματικά και μουσική. Οι μεταφράσεις αυτές διεσώθηκαν και έγιναν
γνωστές στην Ευρώπη από τα αραβικά.
–
Εκτός από το Κοράνι, σημαντική λογοτεχνία αποτελούν και τα χαντίθ, η
προφορική δηλαδή παράδοση γύρω από τη ζωή του Μωάμεθ, αλλά και τα
ταφσίρ που είναι τα σχόλια και οι αναλύσεις ως προς τη θρησκεία και τα
κηρύγματα. Η έρευνα της ζωής του Προφήτη απετέλεσε λόγο για την ανάπτυξη
της ισλαμικής λογιοσύνης αλλά και της συλλογής της προ-ισλαμικής
ποίησης, καθώς πολλοί από αυτούς τους ποιητές ήταν κοντά στον Προφήτη
και τα γραπτά τους δίνουν μια εικόνα της εποχής εκείνης. Επίσης
γράφτηκαν και πολλές βιογραφίες του Προφήτη, στις οποίες αναφέρονταν οι
μάχες και τα σημαντικά γεγονότα στην αρχή του Ισλάμ.
–
Ο πεζός λόγος βρήκε το δρόμο του δια μέσου της ρητορικής,
μέσω των λόγων δηλ που εκφωνούνταν κάθε Παρασκευή στο τζαμί αλλά και
μέσω των πολιτικών λόγων. Ο πεζός αφηγηματικός λόγος εκπροσωπείται
πρωτίστως από την διήγηση, το μύθο ή το σύντομο διήγημα με θέματα τον
απατημένο σύζυγο, την άπιστη γυναίκα, τον ηλίθιο, τον δειλό και άλλους
ανθρώπινους τύπους της καθημερινότητας. Επίσης η ηθογραφία, με
παροιμίες, ρητά, παραβολές είναι μια άλλη μορφή πεζού λόγου.
–
Η μυστικιστική λογοτεχνία έδωσε πολλά και σημαντικά έργα
στον πεζό και ποιητικό λόγο. Ο ισλαμικός μυστικισμός και οι εκδηλώσεις
του είναι γνωστά με τον όρο Σουφισμός κι οι εκπρόσωποί του είναι οι
Σούφι που υποστηρίζουν ότι ο Θεός δεν εμφανίζεται στο νου του ανθρώπου
αλλά στο χώρο της καρδιάς και του συναισθήματος.
–
Συλλογές και εγχειρίδια απετέλεσαν άλλες μορφές λογοτεχνίας.
Τον 9ο αιώνα ένας βιβλιοπώλης από τη Βαγδάτη, ο Ιμπν αλ Ναντίμ,
συνέθεσε έναν κατάλογο με όλα τα βιβλία που ήταν διαθέσιμα και προς
πώληση τότε στην Βαγδάτη και αυτό μας δείχνει τη λογοτεχνική παραγωγή
της εποχής εκείνης. Και άλλοι όμως, με σπουδαιότερο τον αλ Τζάχιζ (λογοτεχνία του άνταμπ,
δηλ στάσης ζωής και πολιτισμού), έκαναν συλλογές για το σπίτι και τον
κήπο, τις γυναίκες, τους τυφλούς, τα ζώα και άλλα. Τα εγχειρίδια
πρόσφεραν οδηγίες για διακυβέρνηση, δημόσια δίοικηση αλλά και
δημιουργική γραφή. Το εγχειρίδιο του Ιμπν Κουτάιμπα περιελάμβανε την
ιστορία των Αράβων, με βιβλικές ιστορίες και παραμύθια αλλά και άλλα
ιστορικά γεγονότα.
–
Η ερωτική λογοτεχνία επίσης και τα ερωτικά ποιήματα ήταν
πολύ διαδεδομένα και γίνονταν μερικές φορές τρυφερά και μερικές φορές
αρκετά λεπτομερή ως προς τις σεξουαλικές περιγραφές.
–
Μορφές λογοτεχνίας απετέλεσαν και οι βιογραφίες του Μωάμεθ μαζί με βιογραφικά λεξικά και ταξιδιωτικά βιβλία Μουσουλμάνων γεωγράφων και περιηγητών
όπως ο Ιμπν Φαντλάν, ο Ιμπν Τζουμπάιρ(1145-1217) και ο πιο διάσημος
Ιμπν Μπατούτα. Τα ταξίδια τους μας φανερώνουν τις κουλτούρες του
ευρύτερου κόσμου του Ισλάμ αλλά και του κόσμου πέρα από το Ισλάμ, στις
άκρες της αυτοκρατορίας. Ακόμα ανέδειξαν το εμπορικό δαιμόνιο των
Μουσουλμάνων. Πολλοί συγγραφείς και πεζογράφοι ασχολήθηκαν με την
Ιστορία, πιο σημαντικός από αυτούς ήταν ο Ιμπν Χαλντούν. Με το μεγάλο
του έργο αλ Μουκαντίμα (τα Προλεγόμενα), ανέλυσε τις πρώιμες μορφές
κοινωνιών, των απλών γεωργών και κτηνοτρόφων, εκείνες που για να
επιβιώσουν είχαν ανάγκη από μια εξουσία κι έναν ηγέτη που θα κυριαρχούσε
πάνω τους. Ακόμα, αραβικά ημερολόγιαπρωτοεμφανίστηκαν πριν τον
10ο αιώνα, με το ημερολόγιο του Ιμπν Μπάννα να είναι, στον 11ο αιώνα,
παρόμοιο με τα σύγχρονα ημερολόγια κατά χρονολογική σειρά.
–
Η φιλολογική και λογοτεχνική κριτική ήταν κι αυτή μια άλλη
μορφή λογοτεχνίας, επικεντρωμένη σε θρησκευτικά κείμενα κυρίως. Έπαιξε
όλο και μεγαλύτερο ρόλο μετά τον 10ο αι.
–
Άλλο γνωστό είδος είναι η μακάμ (ιστορίες με κεφάλαια 7-10
σελίδες το καθένα που διηγούνται ιστορίες με τον ίδιο πρωταγωνιστή),
κάτι μεταξύ πεζού και ποίησης. Είναι ιστοριούλες με κεντρικούς ήρωες που
τους βλέπουμε σε διάφορες εκφάνσεις της ζωής και της καθημερινότητάς
της. Έχει σχέση με την ηθικο-ρεαλιστική λογοτεχνία. Αλ Χαμαντάνι και αλ
Χαρίρι οι σπουδαιότεροι εκπρόσωποι. Η αλ μακάμ ήταν δημοφιλέστατο είδος
που γραφόταν μέχρι τον 17ο και 18ο αι.
–
Η ρομαντική λογοτεχνία, ένα άλλο είδος, μας έδωσε το ποίημα
«Λάιλα και Ματζνούν» από τον 7ο αιώνα των Ομεϊαδών. Μοιάζει με την
ιστορία του Ρωμαίου και της Ιουλιέτας που λέγεται με τη σειρά της ότι
είναι εν μέρει παρμένη από το «Λάιλα και Ματζνούν». Άλλη επίσης γνωστή
ερωτική ιστορία είναι η «Αντάρα και Άμπλα».
–
Ιστορίες αστυνομικού μυστηρίου ακόμα μπορούμε να δούμε στις «Χίλιες και μία νύχτες».
–
Σάτιρα και κωμωδία υπήρχαν από τον αλ Τζάχιζ τον 9ο αι, με
συνέχεια, και τον 10ο αι για την σάτιρα ενώ η κωμωδία με την Ποιητική
του Αριστοτέλη μεταφράστηκε στα αραβικά και σχολιάστηκε από Άραβες
συγγραφείς και φιλόσοφους του Ισλάμ, μεταξύ των οποίων ο Αβικένας (Ιμπν
Σίνα) και ο Αβερρόης (Ιμπν Ρουσντ).
–
Οσο για το θέατρο, αυτό εξελίχτηκε περισσότερο την σύγχρονη
εποχή. Υπήρχε και νωρίτερα θεατρική παράδοση, μα ήταν παράνομη και δεν
καταγραφόταν. Το πιο δημοφιλές θέατρο στο μεσαιωνικό Ισλάμ είναι το κουκλοθέατρο και ζωντανές παραστάσεις με ηθοποιούς που αναφέρονται στην Ιστορία του Ισλάμ.
–
Το φιλοσοφικό μυθιστόρημα επίσης αναπτύχθηκε με κύριους εκπροσώπους τον Ιμπν Τουφάιλ και τον Ιμπν αλ Νάφις, φιλοσόφους του Ισλάμ.
–
Η λογοτεχνική παραγωγή κατά τον 10ο ως 13ο αι στην αραβική Δύση,
τις χώρες του Μαγρέμπ δηλαδή και το Ανταλούς (Ιβηρική χερσόνησο,
Σικελία) επηρέασε τον αραβικό κόσμο και τη ρομανική λογοτεχνία. Η
Ισπανία έδωσε μεγάλους φιλοσόφους, μυστικιστές (Ιμπν Άραμπι [1165-1240])
και ποιητές. Το 1085, που οι Χριστιανοί κατέλαβαν το Τολέδο, αρκετοί
Μουσουλμάνοι παρέμειναν εκεί και δημιούργησαν την περίφημη Σχολή του
Τολέδο που έκανε γνωστά στη Δύση πολλά έργα-κλειδιά ενός παγκόσμιου
πολιτισμού: Αριστοτέλης, Ευκλείδης, Πτολεμαίος, Ιπποκράτης. Η Σικελία
που κατελήφθη από τους Άραβες τον 9ο αι ανέπτυξε πολιτιστικά αραβικά
στοιχεία που παρέμειναν και μετά την κατάληψή της από τους Νορμανδούς
τον 11ο αι.
–
Στην Ασρ ελ Ζουλούμ (Εποχή των Ερέβων,14ος-19ο αι), έχουμε στο χώρο της γεωγραφίας έναν σπουδαίο περιηγητή και γεωγράφο, τον Ιμπν Μπατούτα
(+1377) από το Μαρόκο που ταξίδεψε πολύ καταγράφοντας τις εντυπώσεις
του με λεπτομέρεια. Επίσης ο Ιμπν Χαλντούν (1332-1406), πατέρας της
φιλοσοφίας, της ιστορίας και της κοινωνιολογίας.
–
Η λαϊκή, προφορική, αραβική λογοτεχνία καταγράφηκε αργά καθώς δεν την θεωρούσαν άξια να περάσει στις επόμενες γενιές. Χαρακτηριστικό παράδειγμα οι «Χίλιες και μία νύχτες»
από την Αίγυπτο των Φατιμιδών. Υπάρχουν και πολλά άλλα λαϊκά έπη, μα οι
«Χίλιες και μία νύχτες» γεννήθηκαν από διηγήσεις μέσα στην έρημο, σε
σταθμούς καραβανιών ή στα νυχτέρια των πόλεων.
–
Η παρακμή της αραβικής λογοτεχνίας
–
Η εξάπλωση των Αράβων τον 7ο και 8ο αι τους έφερε σε επαφή με
διαφορετικές κουλτούρες από τις οποίες επηρεάστηκαν και η σημαντικότερη
ήταν η Περσική. Η παραγωγή μειώθηκε αλλά πολλά αραβικά θέματα και στυλ
υιοθετήθηκαν από τους Πέρσες. Μέχρι τον 20ο αι όχι μόνο η Περσική αλλά
και η Τουρκική γλώσσα δέσποσαν στην αραβική λογοτεχνία.
–
Σύγχρονη αραβική λογοτεχνία: Αραβική Αναγέννηση-Νάχντα
–
Τον 19ο αιώνα συνέβη η Νάχντα – η Αραβική Αναγέννηση- κυρίως στην
Αίγυπτο και τον Λίβανο, και τον 20ο αι εξαπλώθηκε και στις άλλες
αραβικές χώρες. Είναι η διαφοροποίηση των Αράβων από το Οθωμανικό κράτος
και τους Ευρωπαίους, κι έγινε μέσω των γραμμάτων και των τεχνών. Τα
μηνύματα του προβληματισμού εμφανίστηκαν με τη μορφή δοκιμίων που
διέγειραν το ανθρώπινο πνεύμα και εκφράστηκαν από συγγραφείς και
στοχαστές που είχαν έρθει σε επαφή με το δυτικό- ευρωπαϊκό πνεύμα,
κυρίως στη Γαλλία, κι αργότερα με τη μετανάστευση από τη ρωσική και
αμερικανική λογοτεχνία. Έγινε αισθητή και στον υπόλοιπο κόσμο όπου
εκδηλώθηκε μεγάλο ενδιαφέρον για την μετάφραση αραβικών έργων σε
ευρωπαϊκές γλώσσες και τότε έγινε γνωστή στον αραβικό κόσμο η πνευματική
και λογοτεχνική παραγωγή της Δύσης. Προτού η Ανατολή ενδιαφερθεί για τη
Δύση, η Δύση είχε ενδιαφερθεί για την Ανατολή με τις Σταυροφορίες που
είχαν επιτρέψει την εγκατάσταση Δυτικοευρωπαίων στην ανατολή. Το
ενδιαφέρον συνεχίστηκε και με τους ρομαντικούς οριενταλιστές φιλολόγους
αλλά και τους εκπρόσωπους της βιομηχανικής επανάστασης που έψαχναν
πρώτες ύλες σε αυτές τις χώρες. Και οι Άραβες όμως προσπάθησαν να
δημιουργήσουν σχέσεις με τη Δύση, μεταφράζοντας δυτικά έργα ώστε να
κατανοήσουν τις πολιτισμικές της αξίες και την τεχνολογία της (Ο
Μοχάμαντ Άλι στην Αίγυπτο, άφησε πίσω του την αίσθηση πως η παιδεία
πρέπει να θεωρείται η βάση της προόδου). Οι εύποροι νέοι της εποχής
μορφώνονταν στο εξωτερικό κι επηρεάζονταν από το δυτικό τρόπο ζωής.
–
Η Νάχντα συνεχίστηκε και στο Λίβανο μετά το πρώτο τέταρτο του 19ου
αι, καθώς ήταν συνεχώς σε επαφή με δυτικούς λόγω των Σταυροφοριών.
–
Η ποίηση επίσης είχε τη δική της Νάχντα με ποιητές σαν τον
Άχμαντ Σάουκι και τον Χάφεζ Ιμπραχίμ που ήταν γνώστες της Δυτικής
λογοτεχνίας και ποίησης. Μέχρι και σήμερα η ποίηση αποτελεί πολύ
σημαντικό κομμάτι του αραβικού κόσμου. ( Άδωνις, ο Μαχμούντ Νταρουίς-
εθνικός ποιητής των Παλαιστινίων-, ο Νιζάρ Καμπάνι από τη Συρία).
–
Το θέατρο και το μυθιστόρημα ήταν καινοτομίες της Νάχντα. Το πρώτο
πραγματικό αραβικό μυθιστόρημα γεννήθηκε στην Αίγυπτο και είναι η
«Ζάινεμπ»του Μοχάμαντ Χουσέιν Χάικαλ (1888-1956).
–
Στα μυθιστορήματα, αγαπημένο θέμα είναι η μελέτη της οικογενειακής
ζωής και της ανθρώπινης καθημερινότητας. Τα έργα του Ναγκίμπ Μαχφούζ
–Νομπέλ 1988-δείχνουν τη ζωή στο Κάιρο και μιλούν για τους αγώνες της
οικογένειας έχοντας σαν φόντο γεγονότα της Ιστορίας της Αιγύπτου.
–
Σήμερα η αραβική λογοτεχνία διαβάζεται και μεταφράζεται σε πολλές
ευρωπαϊκές γλώσσες μεταφέροντας τον πρόθυμο αναγνώστη σε κόσμους
διαφορετικούς, νοοτροπίες άλλες που φαντάζουν απρόσιτες και ξένες. Τα
γεγονότα της εποχής μας ωστόσο συντείνουν στο να αποστρεφόμαστε τον
αραβικό κόσμο και βάζουν φρένο στη διάθεσή μας να τον πλησιάσουμε, ώστε
να δώσουμε στην αραβική λογοτεχνία τη θέση που της αξίζει. Ας
προσπαθήσουμε, καθώς είναι βέβαιο πως μιλάμε για ένα μεγάλο πολιτισμό ο
οποίος καμία σχέση δεν έχει με τις αγριότητες που παρακολουθούμε στους
τηλεοπτικούς μας δέκτες.
–
Ελένη Καπετανάκη
–
Πηγές:
–
– Albert Hourani: Η ιστορία του Αραβικού κόσμου (εκδ. Ψυχογιός)
Ελένη Κονδύλη-Μπασούκου: Εισαγωγή στη Λογοτεχνία των Αράβων (εκδ. Ελληνικά γράμματα)
– Ιμπν Μπαττούτα: Ταξίδια στην Ασία και την Αφρική 1325-1354 (εκδ. Στοχαστής)
– Γεράσιμος Μακρής: Ισλάμ, Πεποιθήσεις, πρακτικές και τάσεις (εκδ. Πατάκη)
– Ελένη Κονδύλη-Μπασούκου: Αραβικός πολιτισμός (εκδ. Ελληνικά γράμματα)
William Wright, M.J.De Geoje: Travels of Ibn Jubayr [BIBLIOLIFE, LLC]
_____________________________________
Aπό:
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου