Οι ταφές στις θρησκείες της προϊστορικής εποχής

 

Το σπήλαιο «δε λος Ουέσος»

του Γεράσιμου Γ. Γερολυμάτου

Αποτέλεσμα αυτής της πίστης, ήταν και η εμφάνιση της συνήθειας να θάβονται οι νεκροί. Όπως έχουμε αναφέρει, δεν έχουν βρεθεί ίχνη μιας τέτοιας πίστης στον πολύ πρώιμο ανθρώπινο τύπο, που ανακαλύφθηκε στην γαλλική πόλη Αμπεβίλλ, ο οποίος, σύμφωνα με τους Quenell[1], αν και χρησιμοποιούσε ήδη στοιχειώδη εργαλεία, δεν έθαβε τους νεκρούς του. Ο πρωτοπαλαιολιθικός άνθρωπος άφηνε τους νεκρούς άταφους, ή απομάκρυνε απλώς τα πτώματα για ευνόητους λόγους και τα άφηνε σε κάποιο μακρινό σημείο του σπηλαίου, όπως φανερώνουν και τα σχετικά ευρήματα πολλών αφρόντιστων λειψάνων στην ίδια θέση. Αυτό μας δίνει την βεβαιότητα, πως τα εργαλεία προηγήθηκαν της θρησκευτικής πίστης, που εμφανίστηκε πολύ αργότερα για λόγους που έχουμε ήδη αναφέρει.

Σταδιακά, και σε αντιστοιχία με την ψυχοπνευματική εξέλιξη του ανθρώπου, υπάρχουν ενδείξεις για την ύπαρξη ενός μεταβατικού σταδίου, ανάμεσα στους πρώτους Νεαντερτάλιους και στον αρχαιότερο πρόγονό τους, τον Homo erectus. Κατά την διάρκεια αυτού του μακροχρόνιου σταδίου, που αντιστοιχεί στο πέρασμα από την κατάσταση της απλής συνείδησης στην αυτοσυνειδησία, παρατηρείται μια αλλαγή στην αντιμετώπιση των νεκρών, όπως φαίνεται από τα ανθρώπινα απολιθώματα του ισπανικού σπηλαίου της «Σιέρα δε Αταπουέρκα». Κατά τον παλαιοανθρωπολόγο H. M. Caretero[2], παραμένει άγνωστο, γιατί τα λείψανα τόσων πολλών ανθρώπων βρίσκονται συγκεντρωμένα στο σπήλαιο του «δε λος Ουέσος» και συμπεραίνει πως: «Ίσως η συνήθεια αποτελούσε μέρος κάποιας τελετουργίας.

Όποιος κι αν ήταν ο λόγος, φρόντιζαν ιδιαίτερα τους νεκρούς τους. Αυτό είναι ένα ισχυρό αποδεικτικό στοιχείο για τη διανοητική τους ανάπτυξη, αφού είναι γνωστό ότι στα ζώα δεν παρατηρείται τέτοια συμπεριφορά». Όμως, μια πολύ σημαντική παράμετρος για την υπόθεσή μας είναι, πως δεν έχουν βρεθεί έργα τέχνης από την εποχή των πρώτων ενταφιασμών. Η απουσία καλλιτεχνικών ευρημάτων ενισχύει την υπόθεση, ότι η θρησκευτική συνείδηση προηγήθηκε της τέχνης, καθώς σε αυτή την πρώϊμη περίοδο εκδηλώνεται μια πρώτη προσπάθεια να φροντιστούν οι νεκροί που, όμως, δε συνοδεύεται ακόμη από επικήδεια κτερίσματα, εργαλεία ή έργα τέχνης, όπως θα γίνει αργότερα. Η ταφική πρακτική των πρώτων Νεαντερτάλιων ήταν, ωστόσο, ένα από τα πολυάριθμα στοιχεία που κληρονόμησαν στους απογόνους τους και υπήρξε προάγγελος των απλών νεκρικών αναθημάτων των μεταγενέστερων Νεαντερτάλιων.

πρώϊμη ταφή των Νεάντερταλ

Στο τέλος της ίδιας εποχής, εμφανίστηκαν στους μεταγενέστερους Νεαντερτάλιους και τα πρώτα τεκμήρια συνειδητού ενταφιασμού των νεκρών, σε συνδυασμό με νεκρικά αναθήματα, που αποδεικνύουν με ασφάλεια ίχνη της θρησκευτικής συνείδησης στον άνθρωπο. Οι νεκροί, που μέχρι την εποχή εκείνη έμεναν άταφοι, άρχισαν να γίνονται, όπως είδαμε, αντικείμενα φροντίδας και θάβονταν σε αδέξια φτιαγμένους τάφους, οι οποίοι ήταν υποτυπώδεις, καθώς στην αρχή είχαν τη μορφή μια απλής κάλυψης με πέτρες ή πλάκες, χωρίς κάποιο σχήμα ή μέθοδο κατασκευής, ενώ με τον καιρό γίνονταν πιο επιμελημένοι. Δίπλα στο άψυχο σώμα τοποθετούνταν κομμάτια πυριτόλιθου, που ήταν τότε υλικό με αξία, κοχύλια και κάποτε, ορισμένα, αδέξιας τέχνης αγαλματίδια. Αυτό δείχνουν οι ταφές σε ένα σπήλαιο στην περιοχή της Λα-Σαπέλ-Ω-Σαιν, όπου ανακαλύφθηκε το 1907 ένας σκελετός Νεαντερτάλιου (Μουστιαίου) ανθρώπου με εργαλεία από πυριτόλιθο τοποθετημένα στο χέρι για χρήση στον άλλο κόσμο. Όπως επίσης και σε ένα σπήλαιο του Ιράκ, που ονομάζεται Σανιντάρ, όπου είχαν ταφεί μαζί, πριν από 100.000 χρόνια περίπου, ένας άντρας, δύο γυναίκες κι ένα μικρό παιδί. Γύρω από τα λείψανά τους, οι ανασκαφές αποκάλυψαν γύρη από αγριολούλουδα, που σίγουρα είχαν τοποθετηθεί εκεί από τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας. Οι Quennel[3] επισημαίνουν, ότι ήταν η πρώτη φορά που βρέθηκε μια μαρτυρία λαού, ο οποίος έθαβε τους νεκρούς του σ΄ένα είδος τάφου. Ο άνθρωπος της Λα Σαπέλ-Ω-Σαιν, είναι φανερό πως είχε ταφεί με φροντίδα και ίσως αγάπη. Στο χέρι του ήταν τοποθετημένα εργαλεία από πυριτόλιθο έτοιμα προς χρήση στους τόπους κυνηγίου του άλλου κόσμου και τρόφιμα για τη συντήρησή του, πράγμα που αποτελεί ένα σημαντικό βήμα στη βαθμίδα του πολιτισμού.

Η ταφή των νεκρών, έστω και απλή σε αυτή την περίοδο, προαναγγέλει ένα σημαντικό ορόσημο στην ανάπτυξη της συνείδησης του ανθρώπινου είδους. Αναδύεται η αμυδρή συναίσθηση της έννοιας του θανάτου, και τα υπαρξιακά ερωτήματα που σχετίζονται με αυτήν. Είναι σίγουρο πως οι μεταγενέστεροι Νεαρτεντάλιοι αναγνώριζαν το κενό που αφήνει στην καρδιά ο θάνατος. Η πίστη, λοιπόν, στη μέλλουσα ζωή, ήταν η αιτία που εμφανίστηκε η συνήθεια του ενταφιασμού των νεκρών, και όχι κάποιος γενικός λόγος περί κοινωνικών αιτίων, χωρίς να παραβλέπεται και ο ρόλος της κοινωνικότητας, αφού και η θρησκευτική συνείδηση αναπτύχθηκε μέσα στα πλαίσια της κοινωνίας. Άν απλά έθαβαν τους νεκρούς, θα μπορούσαμε να δεχθούμε ότι επρόκειτο για μια πρακτική κοινωνικής προέλευσης, αλλά η τοποθέτηση κτερισμάτων κάνει την διαφορά, καθώς δείχνει ολοφάνερα την ύπαρξη θρησκευτικής πεποίθησης. Η ταφή και η παράθεση χρήσιμων αντικειμένων, που θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει ο νεκρός στην άλλη ζωή, ήταν μια συνήθεια που συνέχισε να  υπάρχει σε όλη τη διάρκεια του ανθρώπινου πολιτισμού, και σε όλες τις θρησκείες.

Οι σύγχρονοι Αβορίγινες Αυστραλοί π.χ., έχουν διάφορες μεθόδους να τακτοποιούν τους νεκρούς τους, αλλά η ταφή είναι η πιο γενικευμένη. Μαζί με τους νεκρούς, θάβουν όπλα, τρόφιμα και ένα φλιτζάνι για χρήση στους ευτυχισμένους τόπους του κυνηγίου. Έτσι σε μια ακόμα λεπτομέρεια μοιάζουν με τον Μουστιαίο άνθρωπο της Λα Σαπέλ-Ω-Σαιν, στα λείψανα του οποίου βρέθηκε κι ένας χειροπέλεκης. Η ταφή, ήταν αποτέλεσμα της πίστης στην αθανασία της ψυχής του νεκρού, που με το θάνατό του επέστρεφε στον άγνωστο κόσμο του όλου, καθώς η ατομική του ύπαρξη ανάμεσα στα μέλη της φυλής έφτανε στο τέλος της. Η πρακτική αυτή, πέρα από την αναπτυγμένη συντροφικότητα και την αλληλεγγύη –που είναι στοιχεία κοινωνικότητας- δείχνει κάτι περισσότερο. Φανερώνει ένα ιδιαίτερο αίσθημα σεβασμού που είχε αρχίσει να αποδίδεται στην ανθρώπινη ύπαρξη, αλλά και στην ιερότητα του νεκρού, πράγμα που μας επιτρέπει να μιλάμε με βεβαιότητα για μια αντίληψη θρησκευτικού χαρακτήρα.

Μετά τους Νεαντερτάλιους και οι φυλές του σύγχρονου ανθρώπου συνέχισαν να θάβουν τους νεκρούς τους και παράλληλα να αναπτύσσουν όλο και περισσότερο την τέχνη τους. Οι Αζιλιαίοι –στα τέλη της παλαιολιθικής και αρχή της μεσολιθικής εποχής- συνήθιζαν να χρωματίζουν τα κορμιά τους όταν ήταν ζωντανοί, κι όταν πέθαιναν έθαβαν και το χρώμα μαζί με τους νεκρούς για χρήση στον άλλο κόσμο. Στη Νεολιθική εποχή, εμφανίστηκε ένας πιο εξελιγμένος τύπος ταφικού μνημείου, ο «Μακρός Τύμβος», που πήρε το όνομά του από το αυγοειδές σχήμα του και υπήρχαν δύο τύποι. Ο ένας, είχε εσωτερικά δωμάτια για τον ενταφιασμό και στον άλλο, τα πτώματα σκεπάζονταν κατευθείαν με χώμα. Οι επιμήκεις θαλαμωτοί τύμβοι που κατασκευάζονταν από μεγάλες πέτρες, καθιστούσαν τον Τύμβο μια Μεγαλιθική κατασκευή, που ήταν μια ευρέως διαδεδομένη, όσο και χαρακτηριστική οικοδομική μέθοδος της νεολιθικής εποχής. Πρόκειται για την ίδια μέθοδο κτισίματος που χρησιμοποιήθηκε και στους βασιλικούς τάφους των Μυκηνών, όπως π.χ., στον θολωτό τάφο του Αγαμέμνονα. Επειδή οι τύμβοι χρησιμοποιούνταν για περισσότερους νεκρούς από έναν, εικάζεται πως μπορεί να είχαν θυσιάσει σκλάβους για να συνοδεύσουν τους αρχηγούς της φυλής στον άλλο κόσμο, όπως γινόταν για τους βασιλείς της Μεσοποταμίας, της Σκυθίας κ.α.

Τα μνημεία αυτά αποδεικνύουν, όπως παρατηρούν οι Quennel[4], ότι ο Νεολιθικός άνθρωπος πίστευε ακράδαντα στην υπερπέραν ζωή κι έχτιζε αυτούς τους τύμβους σαν μια εμφατική βεβαίωση, ότι ο θάνατος δεν είναι οριστικός. Και αυτό, επειδή, θα χρειαζόταν οπωσδήποτε κάποιο πολύ σοβαρό κίνητρο για να ενώσει τη φυλή και να την κάνει να θελήσει ν΄αναλάβει ένα τόσο τεράστιο έργο, όπως ήταν η κατασκευή ενός τύμβου, ή ακόμη μεγαλύτερων ταφικών μνημείων, όπως οι φαραωνικές πυραμίδες. Αυτή η πρόνοια για τα «σπίτια των νεκρών»,δείχνει πως, σύμφωνα με τις δοξασίες της Νεολιθικής Εποχής, το πνεύμα ήταν δεμένο στη γη για μικρό χρονικό διάστημα, έτσι δεν υπάρχει κανένα δείγμα καύσης των νεκρών σε αυτή την εποχή. Όμως, οι κατοπινοί τάφοι της ύστερης Εποχής του Χαλκού, της ηρωϊκής εποχής του Ομήρου, όπου είχε καθιερωθεί –παράλληλα με την ταφή- και η καύση των νεκρών, δείχνουν μια αλλαγή στην αντίληψη, καθώς το πνεύμα ελευθερωνόταν αμέσως από την φωτιά για να πάει στον κόσμο του πνεύματος.

Καύση νεκρού σε αγγείο της γεωμετρικής εποχής-10ος-8ος αι. π.Χ

Το κείμενο αποτελεί μέρος της μελέτης μου: «ΤΑ ΦΥΣΙΚΑ ΠΡΟΤΥΠΑ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΘΡΗΣΚΕΙΑ-Μια επισκόπηση της ανάπτυξης του πολιτισμού», Α΄ Μέρος: ΠΡΟΙΣΤΟΡΙΑ,  Κεφ. 3. Η Προϊστορική Θρησκεία, παρ. 3.3. Οι Ταφές στις θρησκείες της προϊστορικής εποχής

---

[1] C.H.B. & M. QUENNEL, «Every day life in Prehistoric Times». Editions BATSFORD- (σ. 37), Eκδ. Δ. Ν. Παπαδήμα-Αθήνα 1988. (μετ. Αν. Γιαννοπούλου)

[2] ΓΑΙΟΡΑΜΑ, τεύχος 336, Έτος 10^ο- 8 Νοεμβρίου 2003, σ. 51.

 [3] ( αυτ. σ. 50)

[4] (αυτ. σ. 139)