Μαρκ Σαγκάλ ή παίζοντας με την καταστροφή

Πηγή: Νατάλια Μιχάιλενκο

Ένας από τους πιο γνωστούς πίνακες του Μαρκ Σαγκάλ (1887-1985) έχει τον σύνθετο τίτλο: “Ο χρόνος είναι ποτάμι χωρίς όχθες”. Το θέμα είναι υπερρεαλιστικό. Ένα ρολόι με εκκρεμές πλέει σ' ένα ποτάμι. Πάνω στο ρολόι κάθεται ένα τεράστιο ψάρι με φτερά και σκεπτικά παίζει βιολί. Αυτή η μεταφορά είναι εξαιρετικά ακριβής. Ο ίδιος ο Σαγκάλ έζησε τη ζωή του σαν αυτό το ψάρι. Είχε μια συγκλονιστική αίσθηση του χρόνου. Όταν πλησίαζε η ώρα της κρίσης, αμέσως εξαφανιζόταν και έφευγε μακριά. Αυτή η οξύτατη διαίσθηση τον είχε σώσει και από αντισημιτικά πογκρόμ, από τις σταλινικές εκτελέσεις και τα ναζιστικά στρατόπεδα. Κατάφερε να ζήσει σχεδόν εκατό χρόνια. Έναν αιώνα γεμάτο πολέμους, σκληρότητα, αίμα.

Οι οριακές καταστάσεις τον κυνηγούσαν από τη γέννησή του. Μόλις είδε το φως, ξέσπασε πυρκαγιά στην πόλη. Ο κόσμος τον προϋπάντησε με μιαν ανάφλεξη. Πήραν φωτιά οι εγκαταστάσεις της λαϊκής αγοράς. Η φλόγα πέρασε στα γειτονικά σπίτια. Σε μια ώρα, όλη η περιοχή βρέθηκε μέσα σε φλόγες. Προσπαθώντας να σώσει τον γιο, η μητέρα του γύριζε στους δρόμους στην αναζήτηση κάποιου ασφαλούς σημείου. “Μάλλον γι' αυτόν τον λόγο είμαι πάντα αγχωμένος και νιώθω την ανάγκη να αλλάζω τόπους”, έλεγε ο Σαγκάλ.

“Ζήτω η επανάσταση των λέξεων και των ήχων!”

ΡΩΣΙΚΗ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ

Τη δεύτερη φορά, η μοίρα εμφανίστηκε μπροστά του στη μορφή του περίφημου καλλιτέχνη-σουπρεματιστή, Καζιμίρ Μαλέβιτς. Μετά την επανάσταση ο Σαγκάλ διορίστηκε Επίτροπος για την Τέχνη στην πόλη Βίτεμπσκ. Μες στα καθήκοντά του ήταν η και διοίκηση της τοπικής Σχολής Καλών Τεχνών, καθώς και η διοργάνωση επαναστατικών εορτασμών. Ο Σαγκάλ ήταν πολύ δραστήριος.  Έκανε μια υπερρεαλιστική επαναστατική γιορτή. Οι δημότες, με πλατύγυρα καπέλα και φιόγκους σε κουμπότρυπες  πικετοφορούσαν: “Ζήτω η επανάσταση των λέξεων και των ήχων!” Κάποιες κυρίες συμμετείχαν στην παρέλαση με ξυλοπόδαρα. Κατόπιν εντολής του, τα σπίτια βάφτηκαν πορτοκαλί με μπλε ορθογώνια. Ενώ πάνω από το κτίριο της τοπικής διοίκησης τοποθετήθηκε μια σημαία που απεικόνιζε έναν άνθρωπο πάνω σε πράσινο άλογο, και είχε την επιγραφή: “Ο Σαγκάλ για το Βίτεμπσκ”.
Όλα έβαιναν καλώς, αλλά ο Μαλέβιτς, ο δημιουργός του περίφημου “Μαύρου τετράγωνου”, έπεισε τις μπολσεβίκικες αρχές ότι ο Σαγκάλ δεν ήταν αρκετά επαναστατικός. Ζωγραφίζει ανθρώπινες μορφές, όταν η πραγματικά επαναστατική τέχνη πρέπει να είναι μη αντικειμενική, αφηρημένη. Εννοείται πως το ζήτημα δεν ήταν η αντικειμενικότητα. Απλώς ο Μαλέβιτς επιθυμούσε να γίνει Επίτροπος ο ίδιος και προσπαθούσε να βάλει στην άκρη τον ανταγωνιστή του. Ο Σαγκάλ αναγκάστηκε να φύγει. Μετά από μερικά χρόνια, από τη Ρωσία στο Παρίσι άρχισαν να φτάνουν πληροφορίες ότι οι νέες αρχές καταστέλλουν καλλιτέχνες, ποιητές, σκηνοθέτες. Είναι αναμφισβήτητο το γεγονός ότι  παρόμοια μοίρα  περίμενε και τον Σαγκάλ.

Πετάνε και παίζουν βιολιά

Ωστόσο ούτε η Γαλλία δεν ήταν το πιο ασφαλές μέρος για έναν τέτοιον άνθρωπο σαν τον Σαγκάλ. Ξέσπασε ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Ο Σαγκάλ έμεινε μέχρι να φτάσουν τα γερμανικά στρατεύματα. Παραλίγο να χάσει την κρίσιμη στιγμή. Δεν είναι καθόλου δύσκολο να μαντέψουμε τι θα περίμενε έναν εβραίο καλλιτέχνη μες στην ναζιστική κατοχή. Ήδη το 1933 οι χιτλερικοί είχαν παραδώσει στη φλόγα κάποια από τα έργα του, μαζί με άλλα παραδείγματα της “εκφυλισμένης τέχνης”.
Την τελευταία στιγμή, ο Σαγκάλ αναχώρησε για τη Νέα Υόρκη. Θα μπορούσε να μείνει εκεί. Όμως συνέχισε να γυρίζει από τόπο σε τόπο ως το τέλος της ζωής του. Όταν ήταν ακόμη παιδί, μια τσιγγάνα του προφήτεψε ότι θα πέθαινε πετώντας. Η τσιγγάνα έκανε λάθος, κι εκείνος απεβίωσε  στο κρεβάτι του. Ζούσε πετώντας, όπως οι πρωταγωνιστές των πινάκων του. Στους πίνακες του Σαγκάλ όλοι πετάνε: Ερωτευμένα ζευγάρια, ντόπιοι εβραίοι, ακόμη και τα ψάρια. Πετάνε και παίζουν βιολιά.