«Η Ελένη του Μύθου»

H Ελένη του Antonio Canova

Το μυθικό πρόσωπο της Ελένης είναι ένα από τα πιο ιδιαίτερα στην ελληνική γραμματεία καθώς χαρακτηρίζεται από μια διαρκή και εκπληκτική μεταλλαγή και πλαστικότητα στον χρόνο, από την αρχαιότητα ως την νεοελληνική λογοτεχνία. Είναι αυτή η ιδιαιτερότητα της Ελένης, η πρωτεϊκότητα της μορφής της,  που επιτρέπει στους ποιητές να προβάλουν περισσότερο τις ανάγκες τους παρά τις  ανάγκες του μύθου, μια ιδιαιτερότητα που καθιστά την Ελένη άριστο μέσο τόσο για την καλύτερη κατανόηση των συμβολισμών που οι ποιητές αναγνωρίζουν στο  πρόσωπό της, όσο και για την αντιμετώπιση του μύθου και της ιστορίας γενικότερα. Δεν είναι απορίας άξιο, λοιπόν, πως ο μύθος της Ελένης συγκίνησε τόσους ποιητές και ανάμεσά σε αυτούς τους τον Γ. Ρίτσο και τον Γ. Σεφέρη που έδωσαν δύο αριστουργήματα με τον τίτλο Ελένη. 

Πριν δύο χρόνια, είχα την ευκαιρία να ασχοληθώ και να αφιερώσω λίγο χρόνο στην μελέτη αυτών των δύο εξαιρετικών ποιημάτων και συγκεκριμένα του τρόπου πρόσληψης του μυθικού προσώπου της Ελένης. Έτσι θα ήθελα πολύ να μοιραστώ σε μια σειρά αναρτήσεων αυτή την προσωπική αναζήτηση του προσώπου της Ελένης όπως το είδα να φωτίζεται από την πένα των δύο μεγάλων ποιητών.

Σε αυτή την πρώτη ανάρτηση θα παραθέσω μονάχα μια σύντομη αναφορά στην «μυθική» Ελένη, μια σύντομη παρουσίαση που ίσως επιτρέψει  να ανιχνευθούν τα πρωταρχικά στοιχεία που την καθιστούν ένα τόσο ιδιαίτερο μυθολογικό πρόσωπο.

Η Ελένη του Μύθου

Ο μύθος της Ελένης αποτελεί αντικείμενο άσκησης της ποιητικής και πεζογραφικής τέχνης εδώ και εκατοντάδες αιώνες με την μορφή ανατυπώσεων, διασκευών και μεταμορφώσεων, από την Ιλιάδα και Οδύσσεια του Ομήρου, τον Ευριπίδη και τους τραγικούς ποιητές της κλασσικής και ρωμαϊκής εποχής, ως τον Shakespeare, τον Goethe και τους σύγχρονους ποιητές και συγγραφείς. Παρόλα αυτά, όπως και πολλοί μελετητές έχουν σημειώσει,[1] αν και το όνομα της Ελένης είναι άρρηκτα συνυφασμένο με την σπουδαιότητα του Τρωικού πολέμου, ως πρόσωπο και άτομο κινδυνεύει να παραγκωνιστεί και ο ρόλος της να γίνει ασήμαντος. Αν και η Ιλιάδα, το πρώτο κείμενο που αναφέρεται στην Ελένη, καταλαμβάνει πάνω από 16.000 στίχους, οι αναφορές στην Ελένη είναι λίγες και στην δράση της ακόμη λιγότερες. Έτσι στο ομηρικό έπος το πρόσωπό της παραμένει αξεδιάλυτο και η παρουσία της αινιγματική. Η μόνη «περιγραφή» της από τον Όμηρο γίνεται κατά την Τειχοσκοπία:

«Κρίμα δεν έχουν οι Αχαιοί, δεν έχουν κρίμα οι Τρώες/χάριν ομοίας γυναικός τόσον καιρόν να πάσχουν.

Τωόντι ομοιάζει ωσάν θεάς η τρομερή θωριά της»(Γ 156-160)[2]

Αλλά και πάλι μια φυσιογνωμική περιγραφή απουσιάζει. Τα στοιχεία που μας δίνει ο Όμηρος είναι λίγα. Οι στίχοι των διαφόρων ποιητών, αν και μπορεί να συμφωνούν στο όνομα, πολλές φορές ματαιώνουν την ακεραιότητα του προσώπου. Είναι η Ελένη θνητή ή θεά; Είναι δράστης, έχει ευθύνη; Υπάρχει πολύς χώρος για αμφιβολία και διαφωνίες. Ο μύθος της Ελένης γίνεται υπό αυτή τη θεώρηση τόσο ρευστός και πρωτεϊκός, όσο κανένας

άλλος˙ συνεπώς αποτέλεσε και αποτελεί πρώτη άριστη ύλη για τους μεταγενέστερους και ιδιαίτερα τους Νεοέλληνες ποιητές, οι οποίοι, όπως θα δούμε, τον μεταπλάθουν και δίνουν στο πρόσωπο της Ελένης όχι μόνο όνομα αλλά και νέους συμβολισμούς.

Πάντως, πριν προχωρήσουμε στην αναζήτηση αυτών των συμβολισμών, θα ήταν σκόπιμο να αναφερθούν κάποια στοιχεία για την ομηρική και ευριπίδεια Ελένη,[3] τα δυο κύρια μυθικά μοντέλα τα οποία αποτέλεσαν σημείο αναφοράς για τους Ρίτσο και Σεφέρη αντίστοιχα. Κατ’αρχάς η ομηρική Ελένη θεωρείται νόμιμη σύζυγος του Πάρη[4] καθώς η σοβαρότητα της αρπαγής της εξισώνεται με αυτή των άλλων υλικών λαφύρων. Η Ελένη είναι θνητή και ανθρώπινη αλλά με θεϊκή καταγωγή και, αν και ακόμα μπορεί να θεωρείται η πρωταρχική casus belli, φαίνεται να μην φέρει προσωπικά την ευθύνη,[5] αλλά ίσως να έπεσε θύμα της άτης.[6] Η αλήθεια είναι, όμως, πως ο ρόλος της δεν διασαφηνίζεται, όπως επίσης και το πρόσωπό της.

Αντίθετα, στον Ευριπίδη η «καινή»[7] Ελένη αποσυνδέεται από το θείο και παρουσιάζεται με πιο ανθρώπινα χαρακτηριστικά, μετέχοντας στην αγωνία και τον φόβο, υποφέροντας καθώς υφίσταται το παιχνίδι των θεών υπό το βάρος πραγμάτων που δεν έκανε. Καταλύτης της τραγικότητάς της είναι η μεγάλη δύναμη της μοίρας και ο διχασμός μεταξύ του εἶναι και του φαίνεσθαι, που τελικά γίνεται η αιτία του πολέμου. 

Η Ελένη είναι άνθρωπος αλλά υπομένει τις ψευδαισθήσεις των υπολοίπων και, όπως σημειώνει και ο Whitman, «δεινός στην τέχνη της αμφισημίας, ο Ευριπίδης πέτυχε να δώσει στην Ελένη του ολόκληρο το βάρος της ένοχης συνείδησής της, ενώ παράλληλα την παρουσιάζει σαν την εικόνα της θηλυκής τελειότητας».[8]