Δημήτρης Χατζής

Γράφει ο Πάνος Ν. Αβραμόπουλος
Απο τους κορυφαίους μεταπολεμικούς μας πεζογράφους ο Δημήτρης Χατζής. Πρόκειται για μια λεπταίσθητη γραφίδα που αποτυπώνει με ηθική ενάργεια και υποβλητικότητα την παρακμή και τον εκπεσμό της επαρχιώτικης ιθύνουσας τάξης, αλλά και την στυγνή εκμετάλλευση των απλών ανθρώπων, απο τους προύχοντες και κοινωνικά ισχυρούς, κατά την τελευταία δεκαετία πρίν ξεσπάσει η φωτιά του Β΄ παγκοσμίου πολέμου. Ο Δημήτρης Χατζής καίτοι ενεργά προσανατολισμένος στο αριστερό κίνημα απο νεαρή ηλικία, γράφει με εντιμότητα και πνευματική ανεξαρτησία, χωρίς να χρησιμοποιεί τη λογοτεχνική του δημιουργία, για κομματική προπαγάνδα.
Η ηθική του αυτονομία έτσι του προσέδωσε κύρος αληθινού δημιουργού, επέσυρε όμως και την αμφισβήτηση του απο την τότε ηγεσία της αριστεράς, κάτι που εξάλλου συνέβη και με άλλους αριστερούς διανοουμένους. Οι πρωταγωνιστές του Δημήτρη Χατζή είναι πρόσωπα με πλατύ εσωτερικό κόσμο και ηθική ανησυχία. Αποτυπώνοντας ζωντανά τις αμφιβολίες τους, τις ψυχικές τους δονήσεις και τις αντιφάσεις τους, είτε αυτοί είναι κομμάτι της άρχουσας τάξης – «Το τέλος της μικρής μας πόλης» – είτε είναι απλοί λαϊκοί άνθρωποι – «Φωτιά». Όπως σημειώνει ο μεγάλος κριτικός της ελληνικής λογοτεχνίας Απόστολος Σαχίνης, «Ο Δημήτρης Χατζής αν και διαγράφει μια σωστή εικόνα του κοινωνικού περιβάλλοντος, αντικρισμένη βέβαια απο την δική του οπτική γωνία, δεν είναι δεν θέλει να είναι ούτε ρεαλιστής πεζογράφος, ούτε ρωμαλέος αφηγητής. Όπλο του δεν είναι η δύναμη στην έκφραση, ή στην αναπαράσταση, αλλά η ποιοτική υποβολή, η κυριαρχημένη ευαισθησία». Τα κυριότερα έργα του Χατζή, που τον καθιέρωσαν στο πεδίο της νεοελληνικής λογοτεχνίας, αφού εμβόλιμα σημειώσουμε ότι η πεζογραφική του δημιουργία θα ήταν πολύ διαφορετική σε έκταση, αν δεν είχε αναφυεί στο τραχύ έδαφος της μετεμφυλιακής Ελλάδας, όπου οι διαρκείς διώξεις που υπέστη του αφαίρεσαν την δυνατότητα να αφοσιωθεί στο έργο του, είναι «Το τέλος της μικρής μας πόλης», «Η φωτιά», και «Το διπλό βιβλίο». Στο ευρύτερα γνωστό «Το τέλος της μικρής μας πόλης», ο Δημήτρης Χατζής επιχειρεί μια βαθιά ακτινοσκόπηση των ανθρώπινων σχέσεων. Αποτυπώνει έτσι ανάγλυφα και ευδιάκριτα δυο κατηγορίες ανθρώπων. Αυτούς που κινούνται στον κοινωνικό χώρο με ανθρωπιά, αγάπη και κατανόηση για τον άνθρωπο. Και αυτούς που κίνητρό τους είναι η ιδιοτέλεια και ο ωφελιμισμός. Αυτούς που εκφράζουν το κλίμα της ηθικής αποσύνθεσης και της κοινωνικής παρακμής. Ο συγγραφέας αφού σκιαγραφήσει την σκληρή αυτή «κοινωνία των λύκων» της μικρής του πόλης, όπως χαρακτηριστικά γράφει, με απαράμιλλη ευστοχία στηλιτεύει και αποκαλύπτει με πλάγιο πλήν όμως οξύτατο τρόπο, την κοινωνική αδικία και την εκμετάλλευση των αδυνάτων απο τους ισχυρούς, ενώ ξεσκεπάζει και τους φανερούς ή αδιόρατους εκβιασμούς των εκπροσώπων της άρχουσας τάξης, στη μικρή πόλη. Στα επόμενα πεζογραφήματα του ίδιου βιβλίου ο Δημήτρης Χατζής δίνει μια πανοραμική τοιχογραφία της επαρχιακής καθημερινότητας, όπου κάτω απο τον ήρεμο καθωσπρεπισμό της κοχλάζουν τα λυσσασμένα πάθη των μικροαστών της. Όμως πέρα απο την δριμύτατη κριτική που ασκεί ο Δημήτρης Χατζής στην άρχουσα τάξη, σε καμιά περίπτωση δεν επιχειρεί να διαχύσει δηλητήριο κομματικού μίσους. Παραμένει πάντα ανθρώπινος και το δριμύτατο κοινωνικό του κατηγορώ, αποσκοπεί στον εξανθρωπισμό και μόνο της μικρής κοινωνίας. Η βαθύτατα ανθρώπινη και έντιμη πνευματικά στάση του Δ. Χατζή είναι ήδη εκπεφρασμένη απο το αφήγημά του «Φωτιά», το 1946, όπου αναφέρεται στην διάσπαση της κοινωνικής αρμονίας και γεμάτης πνεύματος αδιαλλαξίας και καχυποψίας εποχής του εμφυλίου σπαραγμού. Έχουν περάσει δυο μόνον χρόνια αφότου έλαβαν χώρα τα τραγικά και προσβλητικά για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια γεγονότα του εμφυλίου πολέμου και ο συγγραφέας, ενώ δεν έχει επέλθει ακόμα η κοινωνική καταλαγή, τα αποτυπώνει ήρεμα, νηφάλια, χωρίς ακρότητες και οξύτητες ή διυλισμένα μέσα απο τον προσωπικό του φακό της κομματική στράτευσης στο ΚΚΕ. Η ανεξάρτητη αυτή ηθικά και πνευματικά στάση του συγγραφέα που δίνει τα γεγονότα, χωρίς άτοπους μελοδραματισμούς και ηθική οξύτητα επιδιώκοντας μόνο την αισθητική δικαίωση των κειμένων του, τον καταξιώνει σαν αληθινό πνευματικό δημιουργό.
Στο «Διπλό βιβλίο» που εκδίδεται μετά την επιστροφή του, απο την περιπλάνησή στην Ανατολική Ευρώπη και δη στην Ουγγαρία, στην οποία είχε για 30 χρόνια αυτοεξοριστεί, ο συγγραφέας αποτυπώνει την ψυχική και ηθική μετεξέλιξη ενός μετανάστη-εργάτη της πρώτης μετακατοχικής γενιάς. Ο πρωταγωνιστής του διηγήματος Κώστας, με χαρακτηριστικά δυναμικού και όχι στατικού ήρωα απο το συγγραφέα όπως σημειώνει στην κριτική του ο έγκριτος συγγραφέας μας Αλέξανδρος Κοτζιάς, κινείται, αλλοιώνεται, περνά απο διαδοχικές φάσεις, άλλοτε αποπροσανατολισμένος υποψήφιος μετανάστης στο Βόλο, άλλοτε ρομπότ στο γερμανικό εργοστάσιο, κάποτε μύστης της ερωτικής έκστασης και ενίοτε συνδικαλιστής αφυπνισμένος, αποτελεί την προσωπική ματιά του συγγραφέα απέναντι στις κοινωνικές αναταράξεις που έχουν επισυμβεί. Το μήνυμα που βγαίνει απο τα κεφάλαια του βιβλίου, είναι η εδραία πεποίθηση του Δ. Χατζή ότι ο άνθρωπος τελικά θα επικρατήσει και θα βγεί αλώβητος μέσα απο τις μυλόπετρες της αλλοτριωτικής βιομηχανικής κοινωνίας, κοιτώντας μπροστά και διαμορφώνοντας σιγά, αλλά σταθερά τα νέα στοιχεία της εθνικής του ταυτότητας. Ο Δημήτρης Χατζής ένας φλογερός οραματιστής και εμπνευσμένος άνθρωπος, χτυπήθηκε πολλές φορές αλύπητα απο τους απάνθρωπους μηχανισμούς της μετεμφυλιακής Ελλάδας. Όταν επιστρέφει στην πατρίδα κατά την μεταπολίτευση μένει έκθαμβος μπροστά στις αλλαγές που έχουν συντελεστεί απο τα αλλοτριωτικά ρεύματα της καταναλωτικής κοινωνίας και δεν διστάζει να απευθύνει την δριμύτατη κριτική του πρός τους αποπροσανατολισμένους νέους. Τη νέα γενιά που παραδέρνει χωρίς ιδανικά στη θύελλα των καιρών. Τον ενοχλεί ιδιαίτερα, το ότι οι νέοι μη γνωρίζοντας ποτέ τη στέρηση και την κακουχία, περιφρονούν κάθε αξία της κλασικής ελληνικής ζωής. Και αποφαίνεται «η κοινωνία της κατανάλωσης έχει κατακλύσει την Ελλάδα. Και μας έβρισκε εμάς απροετοίμαστους. Οι ρίζες σπασμένες, οι παλιές αξίες όλες κλονισμένες, οι κοινωνικές δομές σαλεμένες. Και δεν είχαμε την δύναμη, τις δυνατότητες να αντισταθούμε. Και συνεχίζει εκφράζοντας την ηθική του αγωνία για τα κατοπινά μας βήματα, σχολιάζοντας τη συμπεριφορά του ανθρώπου της καταναλωτικής κοινωνίας που επικράτησε «Ο άνθρωπος αυτός έζησε αιώνες ολόκληρους μέσα σε συνθήκες πείνας και φριχτής «ολιγάρκειας». Ξαφνικά βρίσκεται απροετοίμαστος σε μια καινούρια κοινωνία. Οι δυνατότητές του να έχει καλύτερους όρους για τις υλικές του ανάγκες, τον αρπάζουν στα γρανάζια τους το εύκολο κέρδος τον τραβάει στον παρασιτισμό, πετάει τότε και αυτός στη θάλασσα το τελευταίο έρμα που κουβαλούσε απο την παλιά του ζωή και αφήνεται να τον παρασέρνει – μαζί με την τηλεόραση, το ψυγείο του, το πικάπ και τους δίσκους απο τα μπουζούκια – ένα κύμα που δεν ξέρει, μήτε σκέφτεται που θα τον βγάλει. Ο Δ. Χατζής έχοντας πάντοτε το βλέμμα εστραμμένο στις πνευματικές και κοινωνικές ζυμώσεις της Ευρώπης, στόχευε στην διαμόρφωση μιας νέας εθνικής νεοελληνικής ιδεολογίας, με αληθινό αίσθημα αυτογνωσίας που θα συνέβαλε στο πραγματικό ξεκαθάρισμα της εθνικής μας παράδοσης. Ένα ξεκαθάρισμα που θα βοηθούσε μια ορθότερη αντίληψη του νεοελληνισμού, με κύριο γνώρισμά του τον διαρκή αγώνα ανα τους αιώνες να βγεί απο τον Μεσαίωνα της «λόγιας» παράδοσης, με μια σύνθεση δική του μπολιασμένη απο τις ιδέες της Ευρώπης. Ο Δ. Χατζής συνιστά μια οξύτατη και πολυεδρική ματιά στο δύσβατο μεταπολεμικό λογοτεχνικό μας τοπίο και με την ηθική και πνευματική του αυτονομία, που πολλές φορές του επέσυρε διώξεις και ηθικούς βασανισμούς, καταξιώνεται ως μια μεγάλη μορφή της σύγχρονης ελληνικής γραμματολογίας. Όπως σημειώνει ο εξαίρετος κριτικός μας Αλέξανδρος Ζήρας «κλασικό υπόδειγμα ταξικού αποστάτη, περισσότερο οιουδήποτε μαρξισμού, υποσυνείδητα εμφανίζει κρυπτικές διασταυρώσεις σοσιαλισμού και Παπαδιαμάντη». Το παρόν κείμενο είναι απόσπασμα απο τον κύκλο δοκιμίων μου «Κορυφαίοι της ελληνικής πεζογραφίας» και έχει δημοσιευτεί σε εφημερίδες της Ηλείας και περιοδικά πνευματικού στοχασμού.
*Ο συγγραφέας Πάνος Ν. Αβραμόπουλος, είναι M.Sc Δ/χος Μηχανικός Ε.Μ.Π.
http://www.panosavramopoulos.blogspot.gr