Παρέα, Κουλοπάνσα και Μπόβος, εκφάνσεις ελληνοεβραϊκού πολιτισμού
Αναρτήθηκε από τον/την Abravanel, the Blog στο 19/05/2012
Συνάντησα κάθε μια από αυτές τις τρεις λέξεις σε διαφορετικές στιγμές αλλά κατά τη διάρκεια ενός Καμπαλάτ Σαμπάτ συνειδητοποίησα οτι μαζί αποτελούν ένα ενδιαφέρον τριο που εκφράζει 3 διαφορετικές εκφάνσεις του σύγχρονου μεταπολεμικού εβραϊκού πολιτισμού: η παρέα μια εβραϊκή λέξη, η κουλοπάνσα μια ελληνική και το μπόβος αγνώστου προελεύσεως. Αξίζει το κόπο να τις ρίξουμε μια ματιά…
1. Ξεκινάμε από το πλεον προφανές: την εβραϊκή λέξη “παρέα”. Μπορεί να είναι μια από τις δημοφιλέστερες λέξεις της ελληνικής γλώσσας, (μέχρι και ραδιοφωνικός σταθμός υπάρχει ως Παρέα FM), αλλά είναι άγνωστο οτι είναι εβραϊκής προέλευσης. Το λεξικό του Μανώλη Τριανταφυλλίδη όσο αφορά την ετυμολογία της αναφέρει:
[ισπανοεβραίικο parea < ισπαν. pareja `ζευγάρι΄· πα ρέ(α) -ούλα, -ίτσα]
Το αστείο είναι οτι το Λεξικό Ισπανοεβραϊκών του σπουδαίου σαλονικιού λόγιου Ζοζέφ Νεχαμά στο λήμμα parea αναφέρει οτι είναι ελληνικής προελεύσης αν το λεξικό ήταν περισσότερο μια προσπάθεια ηθογραφικής καταγραφής της σύγχρονης ελληνοεβραϊκής κουλτούρας παρά ένα κλασικό λεξικό. Χαρακτηριστικό του οποίου μας φέρνει στην δεύτερη μας λέξη.
2. Ξεφυλλίζοντας το προαναφερθέν λεξικό έπεσα στη επόμενη λέξη μας, την “Κulopànsa”. Εκ πρώτης όψεως δεν ακούγεται και πολύ ελληνική αλλά κοιτώντας το λήμμα ανακάλυψα οτι την λέξη την ήξερα και την χρησιμοποιούσα ήδη αλλά με άλλο όνομα.
Kulopànsa: χωριό της Μακεδονίας. Χρησιμοποιείται κυρίως για να δείξει ένα μέρος που δεν υπάρχει πουθενά στον κόσμο. Onde nasyo fulano ? Ke te sale ? Mete a Kulopansa.
Για την ακρίβεια δεν βρίσκεται στην Μακεδονία αλλά στην Φωκίδα και είναι γνωστό ως Κολοπετινίτσα. Αν και το 1927 άλλαξε το όνομα του από Κολοπετινίτσα σε Τριταία επέζησε στην λαϊκή κουλτούρα και έγινε διάσημη από την ταινία του 1959 “Διακοπές στην Κολοπετινίτσα”. Στο slang μπορεί κάποιος να διαβάσει περί των σύγχρονων χρήσεων της έκφρασης και οτι παραμένει ζωντανή στην καθομιλουμένη. Δεδομένου οτι τόσο το λεξικό, όσο και η διάδοση της λέξης είναι κυρίως μεταπολεμικά έργα τότε αυτό το λήμμα είναι η απόδειξη οτι τα λαντίνο παρέμειναν ζωντανά μεταπολεμικά και συνέχισαν να εμπλουτίζονται. Επίσης αποτελεί μάρτυρα της ζωντανής αλληλεπίδρασης μεταξύ της ευρύτερης χριστιανικής ποπ κουλτούρας και της εβραϊκής.
3. Το “μπόβος” προέρχεται από μια ιστορία που μου διηγήθηκε ένας εβραίος φίλος μου. Δεχόμενος την επίσκεψη μιας νεαρής χριστιανής γιαγιάς και του εγγονιού της άρχισε να παίζει με το βρέφος το οποίο προφανώς αγνοώντας οτι προορίζονταν για τις πασχαλινές ματσότ γελούσε με τον φίλο μας. Η γιαγιά τότε απευθύνθηκε στο μωρό που έβγαζε σάλια γελώντας ως “άντε βρε μπόβε” προκαλώντας το άμεσο στρίψιμο του κεφαλιού των εβραίων παρευρισκομένων.
Ο λόγος ήταν οτι το μπόβο είναι μια από τις πιο κλασικές λέξεις στα λαντίνο, σχεδόν μια λέξη κατατεθέν. Σημαίνει χαζός ή αφελής και πέρα από την κλασική χρήση της ως συμπαθητικός χαρακτηρισμός χρησιμοποιείται για πλήθος εκφράσεων, πχ Bovo kayado por savyo es tomado ή το El djidyo no es bovo.
Οταν την ρώτησε από που προέρχεται ξαφνιάστηκε από την απότομη προσοχή και απάντησε οτι ήταν μια έκφραση που χρησιμοποιούσε η γιαγιά της και πλεον την χρησιμοποιούσε και αυτή και η κόρη της. Δεν είχε ιδέα για την καταγωγή της λέξης αν και η σαλονικιώτικη προσφυγική καταγωγή της αποτελούσε ένδειξη για από που μπορούσε να την είχε υοθετήσει. Bέβαια στο slang βλέπω οτι το μπόβο χρησιμοποιείται και αλλού, (αν και με μια υβριστική χροιά που δεν υπάρχει στην αυθεντική εβραϊκή έκφραση), οπότε δε μπορούμε να είμαστε βέβαιοι οτι είναι μια ισπανοεβραϊκή λέξη. Σίγουρα όμως υπάρχουν έντονες υποψίες και εν απουσία εναλλακτικών εξηγήσεων μας οδηγεί να πιστέψουμε οτι ένα κομμάτι της Σαλονίκης ακόμα ζει μεταξύ των σύγχρονων χριστιανών κατοίκων της.
Επίλογος
There you have it που λένε και οι άγγλοι. Εχουμε μια ισπανοεβραϊκή λέξη που όλοι, μέχρι και οι ίδιοι οι Εβραίοι, νομίζουν οτι είναι ελληνική. Έχουμε μια ελληνική που ακούγεται ισπανική που μας δείχνει μια ζωντανή μεταπολεμική εβραϊκή ποπ κουλτούρα. Και τέλος έχουμε μια ισπανοεβραϊκή λέξη που μιλάει για τον αντίλαλο μιας πόλης που κατάφερε να δημιουργήσει την πρώτη σύγχρονη εβραϊκή κοινωνία της οποίας μέτοχοι ήταν και οι χριστιανοί συμπολίτες της.
Ψάχνοντας για μια φωτογραφία να εικονογραφήσω την ανάρτηση έπεσα σε αυτή που πιστεύω οτι είναι η πλεον κατάλληλη και με την οποία θα κλείσουμε. Απεικονίζει το Ουν Καπάν, μια από τις αγορές της Θεσσαλονίκης. Η λεζάντα όμως αφήνει να εννοηθεί οτι ήταν το ελληνικό παζάρι δείχνοντας την παντελή άγνοια για την ιστορία της πόλης, ενώ στο βάθος βλέπουμε το κατάστημα του Γιουδά Ρούσο. Κατά ένα αστείο τρόπο η επιγραφή είναι στα ελληνικά, με λαντίνο από κάτω. Με άλλα λόγια μια ωραία παρέα.
υγ. Να ευχαριστήσω των dr.Moshe για την αδιαμαρτύρητη συνεχή ενόχληση μου, τον Νίκο Σαραντάκο για τις συμβουλές και τον Mayor rishon για την ιστορία.
English exceprt
This post talks about three words, parea – kulopansa – bovo. It speaks about words how words which have entered greek vocabulary are of jewish origin and how greek pop culture influnced the ladino language common to the Greek Jews. Finally it speaks of how echoes of a ladino speaking Salonica still survive among christians, even if they are unaware of their origin
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου