ΥΠΕΡΑΣΠΙΣΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ, ΤΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΛΟΓΙΚΗΣ: Ο Ύπουλος Αντισημιτισμός Του Mel Gibson…

Κυριακή 2 Νοεμβρίου 2014

Ο Ύπουλος Αντισημιτισμός Του Mel Gibson…

Γράφει ο Κωνσταντίνος Σαπαρδάνης

«Αυτή είναι μια ταινία για ένα θέμα που κανένας δεν θέλει να αγγίξει, όπου ομιλούνται δύο νεκρές γλώσσες˙ στο Λος Άντζελες πιστεύουν ότι είμαι τρελός, και μπορεί να είμαι».Ο Μελ Γκίμπσον αποφάσισε να αναλάβει, εκτός από το σενάριο και τη σκηνοθεσία (σε συνεργασία με το Άγιο Πνεύμα, όπως είπε ο ίδιος), και την παραγωγή της ταινίας του για τα Πάθη του Χριστού, όταν αντιμετώπισε αντιδράσεις ήδη κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων της. Όταν ολοκλήρωσε το φιλμ, χαρακτηρίστηκε σαν αντισημιτικό και τα στούντιο αρνήθηκαν να το διανείμουν, οπότε ο Γκίμπσον ανέλαβε και την προώθηση και διανομή της, με μετριοπαθή προβολή στα ΜΜΕ. Το φιλμ το πρότειναν μέσα σε εκκλησίες οι παπάδες στους πιστούς τους, αφού πολλοί το θεωρούσαν έναν καλό τρόπο να προσηλυτισθούν οι μη θρησκευόμενοι. Σαν εργαλείο προσηλυτισμού μάλλον δεν είναι πολύ αποτελεσματικό, αφού δεν προβάλλεται σχεδόν καθόλου το μήνυμα του Ιησού (οι διδαχές του), αλλά μόνο τα βασανιστήρια των τελευταίων ωρών της ζωής του, κάνοντας το θέαμα μάλλον νοσηρό για κάποιον που δεν ξέρει ήδη το περιεχόμενο της Καινής Διαθήκης. Για τον Γκίμπσον, αυτές οι στιγμές της ζωής του Ιησού είναι «οι πιο συναρπαστικές, οι πιο οδυνηρές, οι πιο σκληρές, οι πιο όμορφες».

Στα γυρίσματα

Η χρήση των αραμαϊκών και των λατινικών στην ταινία, και η έντονα ρεαλιστική απεικόνιση των βασανιστηρίων του πρωταγωνιστή, της δίνει μια επίφαση αληθοφάνειας˙ η ταινία μας προτείνεται σχεδόν σαν ντοκιμαντέρ. Πέρα όμως από το προφανές ότι όλοι οι Εβραίοι (τουλάχιστον οι…καλοί της υπόθεσης) αναπαριστώνται από λευκούς Ευρωπαίους (η Μόνικα Μπελούτσι σε μια παντελώς ανούσια παρουσία), η ταινία δεν είναι πιστή αναπαράσταση της Ιστορίας, ούτε καν πιστή αναπαραγωγή της βιβλικής αφήγησης. Βέβαια, κάθε σεναριοποίηση οποιουδήποτε βιβλίου ή ιστορικού γεγονότος, αναγκαστικά θα είναι επιλεκτική, αυτά όμως που επιλέγει ο κάθε συγγραφέας προδίδουν και τον χαρακτήρα του. Ο Γκίμπσον προσθέτει στοιχεία που δεν υπάρχουν στη Βίβλο, όπως την εικόνα του Σατανά σαν «ανδρόγυνη φιγούρα» (επηρεασμένος από την Kαθολική εικονογράφηση του διαβόλου), την εφεύρεση των σύγχρονων ψηλών τραπεζιών από τον ξυλουργό Ιησού (!?) και τον Ιούδα να κατατρέχεται από δαίμονες και από παιδιά με τερατώδη πρόσωπα πριν καταλήξει στην αυτοκτονία (αφού μετανόησε για την προδοσία του, γιατί δε τον συγχωρεί ο Γκίμπσον;).

Πέρα από αυτές τις εμβόλιμες σκηνές που εισήγαγε ο δημιουργός της ταινίας, με την επιλεκτική διαλογή εδαφίων της βιβλικής εξιστόρησης κάνει τους Ρωμαίους να μοιάζουν με υποχείρια των Εβραίων ιερέων. Ο Ρωμαίος Επίτροπος της Ιουδαίας, Πιλάτος, παρουσιάζεται σαν έρμαιο των περιστάσεων, σαν κάποιος που θέλει να κάνει το σωστό (ή τουλάχιστον θέλει να μείνει αμέτοχος), αλλά δεν έχει τη δύναμη να το κάνει. Ο αυτοκράτορας στην ταινία τον έχει ήδη προειδοποιήσει ότι μια ακόμα εξέγερση των Εβραίων θα σημάνει το τέλος του. Όταν οι Φαρισαίοι τον φέρνουν προ τετελεσμένου και απαιτούν την θανάτωση του βλάσφημου ψευδοπροφήτη, ο Πιλάτος έρχεται σε αδιέξοδο, καθώς αν δεν τον θανατώσει, θα εξεγερθούν οι ιερείς – αν τον θανατώσει θα εξεγερθούν οι ακόλουθοι του Ιησού. Αποφασίζει λοιπόν να τον τιμωρήσει μόνο με μαστίγωμα (όχι με θάνατο) και μετά ξαναρωτάει τους Εβραίους τι επιθυμούν. Ο εβραϊκός λαός επιλέγει ομόφωνα την θανάτωση του Ναζωραίου και ο Πιλάτος νίπτει τας χείρας του. Ο Ραβίνος λέει «Το αίμα του είναι επάνω μας και επάνω στα παιδιά μας» (η ακριβής φράση από το Κατά Ματθαίον είναι «Και απεκρίθει όλος ο λαός και είπεν ‘Η ενοχή και η ευθύνη δια το χύσιμον του αίματός του ας έλθη επάνω μας και επάνω εις τα παιδιά μας’»), οδηγώντας τον στην σταύρωση. Η φράση αυτή αποσύρθηκε από την ταινία, αλλά μόνο από τους υπότιτλους, όχι από τους διαλόγους, που εκφέρονται στα αραμαϊκά. Το ότι δεν έκοψε εξολοκλήρου τη σκηνή με την παραπάνω φράση, όπως είχε δηλώσει ότι θα κάνει, δίνει τη δυνατότητα σε χώρες όπου η απειλή κατά των Εβραίων επεκτείνεται πέραν της φρασεολογίας (όπως η Συρία και η Αίγυπτος), να προβάλλουν την ταινία συμπεριλαμβανομένου του επίμαχου υπότιτλου. Ο Γκίμπσον παίζει ένα επικίνδυνο παιχνίδι που διαδραματίζεται εδώ και πολύ καιρό, όπου υπάρχουν Εβραίοι.

Ομόφωνη η απόφαση των Εβραίων

Αυτή η φράση, μαζί με μια άλλη που εκφέρει ο Ιησούς στον Πιλάτο, και παρέμεινε στην ταινία («Δεν έχεις εσύ την ευθύνη, την ευθύνη έχει αυτός που με παραδίδει σε σένα»), είναι που οδήγησαν σε διωγμούς και βιαιότητες κατά των Εβραίων επί 2.000 χρόνια, στη δημιουργία αυτού που αργότερα ονομάστηκε «αντισημιτισμός» και έφτασε σε αποκορύφωμα με το Ολοκαύτωμα. Γιατί ήταν οι Χριστιανοί ιερείς που κατηγορούσαν τον εβραϊκό λαό συλλογικά για θεοκτονία από τους άμβωνες των εκκλησιών τους. Ακόμα και η Καθολική εκκλησία όμως απέσυρε επίσημα την κατηγορία της θεοκτονίας κατά των Εβραίων, αν και περίμενε περίπου 20 χρόνια μετά το Ολοκαύτωμα για να το κάνει (λίγο αργά, δε νομίζετε;). Όσο γνωρίζω, η Ελληνική Ορθόδοξη εκκλησία δεν ακολούθησε το παράδειγμα, κάτι που έκανε ο Αρχιεπίσκοπος Κύπρου. Αυτό που θα έπρεπε να είναι προφανές σε κάθε νοήμονα άνθρωπο, ότι δηλαδή οι σύγχρονοι Εβραίοι δεν μπορεί να θεωρούνται υπόλογοι για ένα έγκλημα των προγόνων τους (ανθεωρηθεί έγκλημα των Εβραίων, βλ. παρακάτω), έπρεπε να περάσουν 20 αιώνες για να ειπωθεί. Και ο Μελ Γκίμπσον το παίρνει πίσω, αφήνοντας την φράση στο στόμα των Εβραίων, επειδή «έτσι λέει η Βίβλος». Η Βίβλος βέβαια λέει πολλά, και συμπεριλαμβάνει όλα εκείνα που κάθε σύγχρονος Χριστιανός περηφανεύεται ότι δοξάζει, αλλά ο σεναριογράφος Γκίμπσον τα αφήνει στην άκρη. Το μόνο που τον ενδιαφέρει είναι η απόδοση υπερβίαιων εικόνων, τις οποίες καλούμαστε να δούμε με αγαλλίαση, αφού μας δείχνουν όσα μαρτύρησε ο Ιησούς «για μας». Θέλει να κάνει τους θεατές/πιστούς, ηδονοβλεψίες του αίματος, αφού στη σκέψη τους δεν θα πρέπει να είναι η ευχή να σταματήσουν τα βασανιστήρια, όχι μόνο επειδή ξέρουν ήδη το φινάλε, αλλά γιατί όσο πιο μεγάλο το μαρτύριο του Ιησού τόσο πιο μεγάλη η θυσία του, και άρα η ευγνωμοσύνη τους.
Στην πραγματικότητα, ο Ιησούς σταυρώθηκε επειδή αποτελούσε απειλή για το κατεστημένο – των Ρωμαίων από τη μια μεριά και των ισχυρών μεταξύ των Εβραίων από την άλλη. Δεν αποτελούσε απειλή για τον εβραϊκό λαό σαν σύνολο, ούτε υπήρχε «σύνολο του εβραϊκού λαού των πιστών» με την ίδια έννοια που υπάρχει σήμερα. Φαρισαίοι, Σαδδουκαίοι και Εσσαίοι της εποχής διαφωνούσαν μεταξύ τους για τους θρησκευτικούς νόμους και τις τελετές, καθώς και για την αποδοχή ελληνικών και ρωμαϊκών παραδόσεων. Ο Γκίμπσον τα αγνοεί όλα αυτά και μας δείχνει μια εικόναόλων των Εβραίων να φέρονται κατά του Ιησού. Ανήκει εξάλλου σε μια «αίρεση» που αρνείται την ισχύ του Πάπα, άρα και της απόσυρσης της θεοκτονικής κατηγορίας.
Φυσικά, η ίδια η Βίβλος είναι ιστορική πηγή, όσο ο Πάολο Κοέλο είναι φιλόσοφος. Για παράδειγμα, ό,τι ξέρουμε για τον Πιλάτο είναι αντίθετο με την παραπάνω εξιστόρηση, που κατά μεγάλο βαθμό μπορεί να βρεθεί και στην Βίβλο. Ο Πιλάτος δεν ήταν υποχείριο των Εβραίων, ούτε μπορεί να δικαιολογηθεί με ιστορικές αποδείξεις η αξίωση ότι τους έδινε ποτέ το δικαίωμα να διαλέξουν κάποιον φυλακισμένο για απελευθέρωση (όπως υποτίθεται ότι διάλεξαν τον Βαραββά έναντι του Ιησού). Δεν ήταν τόσο εύσπλαχνος ο Πιλάτος. Αντιθέτως μάλιστα, ο αυτοκράτορας Τιβέριος τον είχε επιπλήξει για τις ακρότητές του κατά των Εβραίων. Το να πει ένας Ρωμαίος αυτοκράτορας για κάποιον Επίτροπο ότι παραείναι βίαιος, είναι τουλάχιστον ενδεικτικό της διάθεσής του για συνδιαλλαγή με τους υπηκόους του. Βλέποντας όμως την ταινία κανείς, νομίζει ότι ο Πιλάτος είναι ο δούλος σε μια εβραϊκή αυτοκρατορία, όπου οι Εβραίοι τον χλευάζουν ανοιχτά, μπροστά στα μάτια του. Ο Πιλάτος φαίνεται να κάνει τα πάντα για να γλιτώσει τον Ιησού από το μαρτύριο, αλλά οι Εβραίοι επιμένουν να σταυρωθεί. Εμείς όμως δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι δεν ήταν οι Εβραίοι που σκότωσαν τον Ιησού. Ήταν οι Ρωμαίοι, με την κατηγορία της ανταρσίας, επειδή απειλούσε το status quo. Τον σκότωσαν εξάλλου με τον ίδιο τρόπο που σκότωναν κάθε ένοχο για αυτήν την κατηγορία. Θανατώθηκε λοιπόν για την παραβίαση ενός κοσμικού νόμου, όχι ενός θρησκευτικού (όχι για βλασφημία, αλλά για πρόκληση εξέγερσης).
Σε αρθρογράφους που ήταν επικριτικοί απέναντι στο φιλμ του, ο Γκίμπσον έδειξε το πραγματικό του πρόσωπο,λέγοντας χαρακτηριστικά για τον Frank Rich των New York Times: «Ήθελα να τον σκοτώσω. Ήθελα τα σωθικά του σε παλούκι. Ήθελα να σκοτώσω το σκυλί του». Κάποια άλλα σχόλια, ρατσιστικά, σεξιστικά, ομοφοβικά και πολύ ακραία μπορείτε να ακούσετε εδώ. Στην Γουινόνα Ράιντερ (που είναι Εβραία) είπε ότι «ξέφυγε από τους φούρνους». Και ακόμα περισσότερα εδώ. Στο Ισραήλ, η ταινία δεν έχει κυκλοφορήσει, «από έλλειψη ενδιαφέροντος».

Στα γυρίσματα

Δεν είναι η πρώτη φορά που ο Γκίμπσον παραποιεί την ιστορία για το καλό του ταμείου του. Λίγα χρόνια πριν, είχε σκηνοθετήσει και πρωταγωνιστήσει στο Braveheart. Για όσους δεν θυμούνται, η ταινία αφορά την επανάσταση των υπόδουλων στους Άγγλους Σκοτσέζων, τον 13^ο αιώνα. Μια κύρια αιτία της εξέγερσης στην ταινία είναι η πρακτική της «Πρώτης Νύχτας» όπου ένας Άγγλος άρχοντας είχε το δικαίωμα να «εγκαινιάσει» μια νεόνυμφη την πρώτη νύχτα του γάμου, με τελικό σκοπό να εξαφανιστεί το γένος των υπόδουλων. Μόνο που δεν υπάρχει ίχνος αποδείξεων ότι κάτι τέτοιο συνέβαινε καν, παρά μόνο κάποιοι αστικοί μύθοι. Ο φτωχός πλην τίμιος λοιπόν Γουίλιαμ Γουάλας παντρεύεται την αγαπημένη του στα κρυφά, μέχρι που οι Άγγλοι στρατιώτες της επιτίθενται και τελικά την σκοτώνουν. Αυτό οδηγεί τον ήρωα στην εξέγερση, και στην ηγεσία της επανάστασης κατά του Βασιλιά. Στην πραγματικότητα, ο Γουάλας ήταν ένας ακτήμονας, που για να κάνει επανάσταση χρειάστηκε να του πειράξουν οι Άγγλοι τα χωράφια του, και όχι να του σκοτώσουν τη γυναίκα. Η εξέγερσή του ξεκίνησε έναν χρόνο μετά την εισβολή των Άγγλων στη Σκωτία, κάτι που σημαίνει ότι το πρώτο κομμάτι της ταινίας, όπου ο Γουάλας παρουσιάζεται να έχει γεννηθεί στη σκλαβιά(«που κρατάει για 100 χρόνια») και οι Άγγλοι του σκοτώνουν τον πατέρα, είναι ολοκληρωτικά αποκύημα της φαντασίας του σεναριογράφου. Στην ταινία, ένας από τους σημαντικότερους συμμάχους του ήταν ο Robert the Bruce, ο οποίος σε μια μάχη τον προδίδει, για να οδηγηθεί στη συνέχεια στον δήμιο. Στην πραγματικότητα, ο Robert ποτέ δεν τον πρόδωσε, αντιθέτως, τον υποστήριζε. Το πιο αξιοπερίεργο είναι ότι το παρωνύμιο «Braveheart» (Γενναία Καρδιά) δεν αποδόθηκε στον Γουάλας, αλλά στον Robert! Μετά τον θάνατό του μάλιστα, κουβαλούσαν την βαλσαμωμένη καρδιά του Robert στο δρόμο για τα Ιεροσόλυμα κατά τη διάρκεια μιας σταυροφορίας. Μάλλον μας δουλεύει ο Γκίμπσον…

Κι όμως, ο «Braveheart» είναι στα δεξιά

Ακόμα και οι ενδυματολογικές επιλογές της ταινίας είναι εντελώς ανιστόρητες, καθώς οι Σκοτσέζοι δε φορούσαν κιλτ παρά μόνο 4 αιώνες μετά τα γεγονότα στα οποία αναφέρεται η ταινία, και δεν έβαφαν το πρόσωπό τους παρά για να τρομάζουν τους Ρωμαίους κατακτητές, 800 χρόνια πριν!!! Είναι σαν μια ταινία για την Ελληνική Επανάσταση όπου οι πρωταγωνιστές είναι ντυμένοι με χιτώνες που φορούσε ο Σωκράτης.
Όλα αυτά οδήγησαν σε αντιδράσεις από Σκοτσέζους που προσβλήθηκαν με την απεικόνιση ενός εθνικού τους ήρωα (Robert the Bruce) ως προδότη και με τις υπόλοιπες ανακρίβειες να μειώνουν την Ιστορία τους σε μια γραφική ιστοριούλα χολιγουντιανών προδιαγραφών. Από την άλλη, δεν έλειψαν και οι κατηγορίες για Αγγλοφοβία κατά του Γκίμπσον, και για υποδαυλισμό του αντιβρετανικού αισθήματος των Σκοτσέζων που (μάλλον αγνοώντας τις παραπάνω πολιτισμικές προσβολές) οδήγησε σε έξαρση ξενοφοβικές συμπεριφορές και προκαταλήψεις την εποχή που κυκλοφόρησε η ταινία.

Λάθος χιλιετία…

Στην τελευταία του σκηνοθετική απόπειρα, Apocalypto, περιγράφει τις τελευταίες μέρες του πολιτισμού των Μάγια, μέχρι την άφιξη των Δυτικών «εξερευνητών». Οι ακραίες σκηνές βίας δεν λείπουν και από αυτήν την ταινία, η οποία χρησιμοποιώντας το ίδιο τέχνασμα για να υποστηρίξει μια δήθεν αντικειμενικότητα στην εξιστόρηση (τη χρήση της γλώσσας των Μάγια αυτήν τη φορά) καταλήγει να δίνει την εντύπωση στον θεατή ότι αυτό που βλέπει είναι αντιπροσωπευτικό ενός ολόκληρου λαού. Οι σκηνές φρίκης είναι δύσκολο να περιγραφούν σε κάποιον που δεν έχει δει την ταινία, που είναι γεμάτη με βιασμούς, απαγωγές, ανθρωποθυσίες, σαδισμό, σκοταδισμό, αντιμετώπιση ανθρώπων σαν να ήταν ζώα και λοιπά ανθρώπινα πάθη που θα θέλαμε να είχαμε αφήσει εξ ολοκλήρου στο παρελθόν μας. Όμως οι ανθρωποθυσίες που απεικονίζει ο Γκίμπσον δεν ήταν καν πρακτική των Μάγια, αλλά των Αζτέκων.
Οι Μάγια είναι άδικο να απεικονιστούν αποκλειστικά σε τέτοιους τόνους, καθώς είναι ένας λαός με πλούσια πολιτιστική παράδοση και τεράστια επιτεύγματα στις επιστήμες και στις τέχνες, στην πνευματικότητα και στην αρχιτεκτονική δομή των πόλεων. Ο θεατής όμως μένει με την εντύπωση ότι οι Μάγια ήταν ένας λαός άγριων, με βαρβαρικές διαθέσεις, με αποτέλεσμα ακτιβιστές της Γουατεμάλας (απόγονοι των Μάγια) να κατηγορήσουν τον Γκίμπσον για ρατσιστική απεικόνιση του λαού τους. Τον Γκίμπσον κατηγόρησε και για λογοκλοπή ένας Μεξικάνος σκηνοθέτης που γύρισε την ταινία “Return to Aztlan” με παρόμοιο θέμα.

Μια από τις πιο ακραίες σκηνές

Στο τέλος του Apocalypto, αφού ο πρωταγωνιστής έχει πάρει εκδίκηση από τον βασικό ανταγωνιστή, και ενώ τον κυνηγάνε οι τελευταίοι εναπομείναντες εχθροί του, σε μια σκηνή που φαίνεται ότι ο θάνατος είναι πια αναπόφευκτος, εμφανίζονται σαν από μηχανής θεοί οι Ισπανοί αποικιοκράτες, με τα επακόλουθα που όλοι γνωρίζουμε: Όσοι ιθαγενείς πέθαναν από ασθένειες που έφεραν οι Ευρωπαίοι, γίνανε σκλάβοι ή σκοτώθηκαν βίαια σε μια γενοκτονία που δύσκολα μπορεί να συγκριθεί με άλλη. Κι όμως, ο Γκίμπσον τους παρουσιάζει σαν σωτήρες, έχοντας μάλιστα ξεκινήσει την αφήγησή του με το πνευματικό απόσταγμα: «Ένας μεγάλος πολιτισμός δεν κατακτιέται από τα έξω, αν δεν έχει ήδη αυτοκαταστραφεί εκ των έσω». Η φράση ανήκει στον William Durant, ιστορικό και φιλόσοφο, που την χρησιμοποίησε για να περιγράψει την πτώση της Ρώμης, που ήταν συνέπεια της πάλης των τάξεων, της πτώσης του εμπορίου της, του γραφειοκρατικού δεσποτισμού της, της πνιγηρής φορολογίας και των καταστρεπτικών πολέμων που διεξήγαγε. Δεν γνωρίζω κατά πόσο ο ίδιος ο Durant γενίκευσε σε αξίωμα αυτό το ρητό, αλλά όταν ο Γκίμπσον το χρησιμοποιεί στα πλαίσια της ιστορίας που περιγράφει και δεδομένου του φινάλε που προσφέρει, παίρνει το ρόλο του απολογητή του ιμπεριαλισμού, κατηγορώντας τα θύματα για το έγκλημα που βίωσαν. Είναι σαν να μας λέει ότι οι Μάγια άξιζαν ό,τι έπαθαν, ότι έφταιγαν οι ίδιοι για την σφαγή τους, ότι «καλά να πάθουν»˙ ότι χρειάζονταν σωτηρία από τους καλούς Χριστιανούς, έχοντας καταδικάσει τους εαυτούς τους με τις σκοταδιστικές τελετές που μόλις μας έδειξε. Αυτή φυσικά ήταν και η δικαιολογία που χρησιμοποιούνταν επί 500 χρόνια για την εξολόθρευση και καταδυνάστευση των Μάγια.