Η μεγάλη πορεία προς την αταξική δημοκρατία

Κοινοτισμός και Λαϊκή εξουσία στην Ελλάδα. Ο Κώδικας Ποσειδώνας

Γράφει ο Κώστας Λάμπος

“Ο σοσιαλισμός οφείλει να είναι ριζοσπαστικός. Αυτό σημαίνει πως πρέπει να φτάνει ώς τις ρίζες και η ρίζα είναι ο Άνθρωπος”.

Έριχ Φρομ

«Κανένα πρόβατο δεν σώθηκε βελάζοντας,

ακόμα κι όταν βέλαζε ‘αριστερά’».

Γκράφιτι στους δρόμους της Βάρκιζας

Στις πρωτόγονες κοινότητες ο ιδιωτικός και ο δημόσιος χώρος ήταν σχεδόν ταυτόσημες έννοιες και καταστάσεις, και συνεπώς τα μέλη τους ήταν όλα προσωπικώς παρόντα και δρώντα, αφού συμμετείχαν ισότιμα και ενεργά με τις σκέψεις, τις προτάσεις, αλλά και με τις αντιρρήσεις τους σε όλες τις διαδικασίες λήψης των αποφάσεων και φυσικά με την προσωπική συμμετοχή τους συνέβαλλαν στην καλύτερη δυνατή υλοποίησή τους. Η κοινότητα, συμπεριλαμβάνοντας όλα τα μέλη της στο ενιαίο δικό της κοινοτικό γίγνεσθαι, απέκλειε τον απομονωτισμό, τον ατομισμό και την ιδιώτευση και κατά συνέπεια τον στείρο ανταγωνισμό, με αποτέλεσμα την ταύτιση των μελών της με την ίδια τη συνολική κοινότητα, η οποία με τον τρόπο αυτό δεν εξασφάλιζε μόνο την καλύτερη δυνατή ατομική και συλλογική-κοινοτική επιβίωση, αλλά πρόσφερε ισχυρό αίσθημα ασφάλειας και αυτοπεποίθησης, προϋποθέσεις αναγκαίες για κάθε ατομική και συλλογική δημιουργική πρωτοβουλία.

Στην Αθηναϊκή Δημοκρατία² το ιδιωτικό, ο οίκος, η οικονομία, έμεινε έξω από το Δημόσιο, τον Δήμο, τη Δημοκρατία, με αποτέλεσμα οι ανταγωνισμοί στη σφαίρα του ιδιωτικού να αναγκάζουν το δημόσιο σε άμυνα, πράγμα που για κάποιο διάστημα ώθησε τη Δημοκρατία στα ανώτατα όρια της ανάπτυξής της, από κάποιο σημείο όμως και μετά οι ανταγωνισμοί στη σφαίρα του ιδιωτικού άρχισαν να διαταράσσουν τη δημόσια σφαίρα, να υπονομεύουν τη Δημοκρατία και να δημιουργούν τους όρους της εμφάνισης της Ολιγαρχίας, της Αριστοκρατίας και τελικά της Τυραννίας.

Στο διάστημα μεταξύ της αρχαιότητας και της σημερινής εποχής, οι μορφές που διαδέχτηκαν τον πρωτόγονο κοινοτισμό και την Αθηναϊκή Δημοκρατία, όπως τα κοινόβια, οι κομμούνες και ο κοινοτισμός προσπάθησαν να επανασυνδέσουν, το ιδιωτικό με το δημόσιο στηριγμένες στις εμπειρίες, όπως τις μετέφερε η παράδοση, στο πλαίσιο πάντα των εκάστοτε δεδομένων συνθηκών, με αποτέλεσμα την εμφάνιση νέων μορφών κοινοτισμού, οι οποίες αποτέλεσαν και την παθητική ή την ενεργητική άμυνα απέναντι στα καταπιεστικά και εκμεταλλευτικά κοινωνικά συστήματα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το φαινόμενο του κοινοτισμού που αναπτύχθηκε στον ελλαδικό χώρο κατά τη βυζαντινή, την οθωμανική, αλλά και κατά την μετέπειτα περίοδο, με αποκορύφωση αυτού του φαινομένου κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής της Ελλάδας.

Κοινοτισμός στην Ελεύθερη Ελλάδα κατά την Τουρκοκρατία

Στη βυζαντινή περίοδο ένα μεγάλο μέρος του πεδινού πληθυσμού του ελλαδικού χώρου, αλλά και των άλλων βαλκανικών χωρών, ανέβηκε στο βουνά για να αποφύγει τη βαριά φορολογία και τη σκληρότητα της βυζαντινής φεουδαρχίας³. «Κατά τη βυζαντινή και τη μεταβυζαντινή περίοδο ο κοινοτισμός και το σχετικό μ’ αυτόν φαινόμενο της τοπικής αυτοδιοίκησης βρίσκονται σε κατάφωρη αντίθεση προς τον απολυταρχικό συγκεντρωτισμό του κράτους και της μεγάλης γαιοκτησίας»⁴. Αυτή η διαδικασία εντάθηκε μετά την ήττα του Βυζαντίου και την υποδούλωση των περιοχών του στην οθωμανική αυτοκρατορία. «Οι καταπιέσεις των Τούρκων εναντίον των αγροτικών πληθυσμών δημιουργούν από τους πρώτους κιόλας αιώνες της κατάκτησης ένα κίνημα ανταρσίας που αναπτύσσεται στα βουνά και στα δάση, μακριά από τα κέντρα όπου επικρατεί στρατιωτικά ο κατακτητής. Το τροφοδοτούν κυρίως νέοι αγρότες που οι συνθήκες της ανασφάλειας τους αναγκάζουν να διαλέξουν τον δρόμο της ένοπλης αντίστασης. Στην Ελλάδα, και στη Βαλκανική κάπως αργότερα, τα φαινόμενα πληθαίνουν πολύ γρήγοτερα, παίρνουν σταδιακά ταξικό χαρακτήρα και στρέφονται τόσο κατά της τουρκικής εξουσίας, όσο και κατά των μεγάλων γαιοκτημόνων και των κοτζαμπάσηδων»⁵. Η κεντρική εξουσία τους ονόμασε ‘ζορμπάδες’ και οι τοπικοί κοτζαμπάσηδες τους κατηγόρησαν ‘κλέφτες’, ενώ οι ίδιοι δήλωναν ελεύθεροι που αγωνίζονταν για τη λευτεριά τη δική τους και της πατρίδας τους.

Αποτέλεσμα αυτής της μετακίνησης πληθυσμών, ήταν οι ελληνικοί κάμποι να αδειάζουν από τον 16ο αιώνα και μέχρι το 1821⁶, πράγμα που οδήγησε στη διαμόρφωση του φαινομένου του ‘ορεινού κοινωνικού χώρου’, κύτταρα του οποίου ήταν τα Κλεφτοχώρια που σιγά-σιγά καταξιώθηκαν σαν Ελευθεροχώρια. Στο πλαίσιο του ορεινού ελληνικού χώρου, η κοινωνική ζωή ανασύρει από την ιστορία ξεχασμένους προκαπιταλιστικούς θεσμούς, όπως του αγροτικού κοινόβιου, των πρόδρομων μορφών συνεταιρισμού⁷ και της πανάρχαιας ‘πατριάς’ ή Ζάντρουγκας, τους οποίους εντάσσει στο αντικειμενικά αναγκαίο κοινοτικό σύστημα. Ο Κώστας Καραβίδας γράφει σχετικά: «πρόκειται περί ισχυρού κολλεκτιβιστικού σχηματισμού, ο οποίος αναφέρεται όχι μόνο σε ένα είδος κοινής παραγωγής και κοινής πώλησης των προϊόντων, αλλά και εις αυτά τα μέσα παραγωγής»⁸, πράγμα που σημαίνει αλληλεγγύη μεταξύ των πατριών. Άλλοι αναφέρονται στη «συνιδιοκτησία για την καλλιεργητική ανάπτυξη, την πληρωμή των φόρων, τα κοινά έργα κ.λπ.»⁹ ή στην κοινή διαχείριση στα χωράφια, στα λιβάδια και στα κοπάδια και συνεπώς δίκαιη μοιρασιά στα προϊόντα και στα εισοδήματα της κάθε κοινότητας¹⁰. Ο Βακαλόπουλος χαρακτηρίζει την ορεινή Ελλάδα ως την ‘πραγματική Ελλάδα’¹¹, η οποία, κατά τον Καραβίδα, «αυτάρκης εν τη λιτότητί της ούσα και εφοδιασμένη με στοιχειώδη βιοτεχνίαν, κατόρθωσε να αντιστή… επιτυχέστερον παντός άλλου σχηματισμού εις τας εξανδραποδιστικάς επιθέσεις της βιομηχανίας και της χρηματικής οικονομίας»¹².

Στον αντίποδα της πραγματικής Ελλάδας βρισκόταν η υποταγμένη και η τουρκόφιλη ‘πεδινή Ελλάδα’, στην οποία κυριαρχούσαν οι κοτζαμπάσηδες¹³ και ο λεγόμενος ορθόδοξος κλήρος¹⁴που διαπλέκονταν με τον κατακτητή για τη διατήρηση των ταξικών προνομίων τους, των λύτρων της προδοσίας του Ελληνισμού. Ο κοινοτισμός, συνεχίζει ο Καραβίδας, ως αντίληψη κοινωνικής οργάνωσης δεν είναι βέβαια ένα τοπικό φαινόμενο και φυσικά «δεν είναι προνόμιο, ή ελάττωμα έστω, του ελληνικού τοπίου. Είναι στη θέση του και σε άλλα μέρη της Μεσογείου. Η Νότια Γαλλία και Ιταλία έχουν κοινοτικό παρελθόν και μέλλον επίσης… Κι έπειτα ο κοινοτισμός μήπως ως κύριο στοιχείο του ειδικής μορφής αρχαίου ελληνικού πολιτισμού δεν επεξετάθη και δεν επικράτησε έστω ως τάση σε όλον τον τότε γνωστό κόσμο;… Μήπως το ίδιο πνεύμα του κοινοτισμού δεν το συναντάμε, παραλλαγμένο έστω, και στην εποχή της Αναγέννησης, αλλά και σήμερα ακόμη στο βάθος των ιδανικότερων ονείρων που έπλασαν καλλιεργημένοι άνθρωποι της Ευρώπης; Μήπως άλλωστε ο κοινοτισμός, ο εταιρισμός και ο συντροφισμός σε τελική ανάλυση δεν είναι και η απώτερη μετακαταστροφική, μετακαπιταλιστική ή αταξική σύλληψη;»¹⁵

Οι γενικές αρχές πάνω στις οποίες οικοδομήθηκε ο κοινοτισμός, όπως η ισότητα και η αλληλεγγύη, η αυτάρκεια και το κοινό συμφέρον, η καλή πίστη και η επιείκεια, σε συνδυασμό με την τοπική, νομαρχιακή και περιφερειακή διοικητική αυτονομία και τη λαϊκή δικαιοσύνη, καθιστούσαν τον κοινοτισμό ικανό για τη διασφάλιση της ελευθερίας των πολιτών στο πλαίσιο μιας ευρύτερης αυτοδιευθυνόμενης κοινωνίας, χωρίς αφεντικά και δούλους, χωρίς εκμεταλλευτές και υπό εκμετάλλευση. Μάλιστα ο κοινοτισμός του ορεινού ελληνικού χώρου, με το να συγκεντρώνει στα ορεινά σχετικά μεγάλους πληθυσμούς, που αναγκαστικά εκπαιδεύονταν στον ανταρτοπόλεμο συγκρουόμενοι με τα ασκέρια των κοτζαμπάσηδων και με τον στρατό κατοχής, κατάφερε κάτι πολύ σημαντικότερο, και αυτό ήταν η σύλληψη της ιδέας και τελικά η εφαρμογή της για την απελευθέρωση ολόκληρης, δηλαδή και της πεδινής Ελλάδας.

Η επανάσταση του 1821, βέβαια, δεν κατάφερε να εξελιχθεί σε κοινωνική επανάσταση στην κατεύθυνση του συνεταιριστικού κοινοτισμού της αυτοδιοίκησης και της λαϊκής εξουσίας και δικαιοσύνης, όπως τον επεξεργάστηκε η ορεινή, η πραγματική Ελλάδα. Δεν κατάφερε όμως, με την ήττα της αστικής μερίδας της, να επιβληθεί ούτε και ως αστική επανάσταση. Στη θέση των Τούρκων κάθισαν οι ‘προστάτιδες δυνάμεις’, στη θέση των τουρκοκοτζαμπάσηδων έμειναν καθήμενοι οι ίδιοι ως ελληνοκοτζαμπάσηδες και ο ελληνικός λαός σπρώχτηκε και πάλι στο περιθώριο ως υποτακτικός μιας νέας, το ίδιο σκληρής και περισσότερο συγκεντρωτικής εξουσίας. Άμεσο αποτέλεσμα ήταν η αργόσυρτη σταδιακή αποσύνθεση του ορεινού ελληνικού χώρου με τη διαδικασία αφομοίωσης της ελεύθερης ορεινής από την ξενοκρατούμενη και κοτζαμπασηδοκρατούμενη πεδινή Ελλάδα. Η αντικατάσταση του αποκεντρωτικού και αυτοδιοικητικού κοινοτισμού με μορφές κοινωνικής οργάνωσης που αντιστοιχούσαν στον εξαρτημένο ελληνικό περιφερειακό καπιταλισμό¹⁶, ήταν προϋπόθεση για το στέριωμα της καινούργιας ξενόδουλης και αυταρχικής κεντρικής εξουσίας. Έτσι και έγινε. Με τον «Νόμο περί συστάσεως των Δήμων του 1833, ο οποίος ήταν ένα συνεπές για τη νοοτροπία της (βαυαρικής) Αντιβασιλείας προληπτικό μέτρο, που απέβλεπε στην εξουδετέρωση κάθε αντίδρασης ενάντια στη συγκεντρωτική πολιτική που σκόπευε να ακολουθήσει η μοναρχική κυβέρνηση»¹⁷, υπογράφτηκε η απόφαση εκτέλεσης του παραδοσιακού κοινοτισμού της πραγματικής Ελλάδας. Η ιστορία, όμως, διδάσκει πως οι θεσμοί μπορούν να αναστέλλονται προσωρινά με τη βία, όχι όμως και οι ιδέες για τους θεσμούς, γιατί αυτές αναστελλόμενες συνεχίζουν, σαν τις ρίζες και τους χυμούς δέντρου που του κόψαν τα κλαδιά του, να εξελίσσονται στον κορμό και στο υπέδαφος, περιμένοντας την άνοιξη για να ξαναβγούν στην επιφάνεια πιο δυνατές και πιο σύγχρονες και να μετουσιωθούν σε νέους πιο ολοκληρωμένους, πιο ρωμαλέους και περισσότερο καρποφόρους θεσμούς.

Οι ασταμάτητοι πόλεμοι για την εθνική ολοκλήρωση της Ελλάδας σε συνδυασμό με τις αλλεπάλληλες πτωχεύσεις της χώρας, σε συνθήκες ενός διαρκούς εμφυλίου πολέμου μεταξύ της ξενόφερτης μοναρχίας και της αντιδραστικής ολιγαρχίας των μεταπρατών και των κοτζαμπάσηδων από τη μια και των δυνάμεων που επιδίωκαν να θέσουν τη χώρα σε τροχιά αδέσμευτης ανάπτυξης από την άλλη, εξουθένωσαν τον ελληνικό Λαό και δεν του επέτρεψαν να χαράξει μια αδέσμευτη στρατηγική ανάπτυξης και να καλλιεργήσει αντίστοιχους σε αυτή αναπτυξιακούς θεσμούς και φορείς. Όμως και κάτω από αυτές τις δύσκολες συνθήκες οι εργαζόμενοι δεν έπαψαν να οραματίζονται και να αγωνίζονται για μια διαφορετική Ελλάδα. Το αίτημα που διατυπώνεται στο φύλλο του Αυγούστου 1871 της εφημερίδας Το Μέλλον, που εξέδιδε στην Αθήνα ο Δημοσθένης Παπαθανασίου, για “την ίδρυση ελεύθερων και αυτεξούσιων Δήμων και Πολιτειών, τη συγκρότησή τους σε Ομοσπονδιακή Δημοκρατία και την κατάργηση του συγκεντρωτικού συστήματος”¹⁸ είναι ενδεικτικό του κοινωνικού κλίματος εκείνης της εποχής. Το 1891 στο Καταστατικό του Αθηναϊκού Κοινωνικού Συνδέσμου διατυπώνεται με σαφήνεια η κοινωνική διεκδίκηση: “Αντί των υφισταμένων κυβερνήσεων, οι οποίες διατηρούν εις διαμάχην τους λαούς και τα άτομα, να ιδρυθούν μικροί και ανεξάρτητοι μεταξύ τους Δήμοι, που θα συγκροτούνται σε ομοσπονδίες και σε ένα Κοινωνικό Οργανισμό, ώστε να υπάρχει πλήρης αρμονία μεταξύ της επιμέρους ανεξαρτησίας και των λειτουργιών της ανθρωπότητας”¹⁹ Τέλος, στο Εγκόλπιο του Εργάτου, που εκδόθηκε το 1893, διατυπώνεται με σαφήνεια η θέση για μια κοινωνία χωρίς ατομική ιδιοκτησία, όπου “Όλα τα πράγματα θα είναι κοινά (…) και δεν θα ανήκουν σε κανένα”, αλλά και χωρίς χρήμα, αφού “το χρήμα θα καταργηθεί γιατί οι Δήμοι θα κάνουν τις συναλλαγές με γεωργικά και βιομηχανικά προϊόντα, δηλαδή θα έχουν ορίσει μονάδα εργασίας και όχι νομίσματος”²⁰. Οι συνθήκες διαμόρφωσης του νεοελληνικού κράτους είχαν ως συνέπεια την απόλυτη οικονομική, κοινωνική και πολιτική εξάρτηση της Ελλάδας από τις λεγόμενες “προστάτιδες δυνάμεις”, πράγμα που οδήγησε σε ένα μεταπρατικό καπιταλισμό που έβαλε βαθιά τα αποτυπώματά του στο ιστορικό γίγνεσθαι της χώρας²¹. Πρόκειται για μά θεσμική και δομκή στρέβλωση που κράτησε τη χώρα μακριά όχι μόνο από τα οράματα των δυνάμεων της Εργασίας, της Επιστήμης και του Πολιτισμού, αλλά ακόμα και από μια τυπική καπιταλιστική ανάπτυξη και την αντίστοιχη σ’ αυτή αστική δημοκρατία.

Ο δεύτερος παγκόσμιος ιμπεριαλιστικός πόλεμος βρήκε την Ελλάδα υπό γερμανόφιλο φασιστικό καθεστώς, με διαλυμένη την Άμυνά της, με τις φυλακές γεμάτες δημοκρατικούς και αριστερούς Έλληνες πατριώτες και με ένα λαό εξουθενωμένο από τις στερήσεις και τη φασιστική καταπίεση, με αποτέλεσμα την ευκολότερη κατάληψή της από τις ορδές του ιμπεριαλιστικού κεφαλαίου που κρύβονταν πίσω από τον ιταλικό φασισμό και τον γερμανικό εθνικοσοσιαλισμό. Η εθνική αντίσταση ήταν η αυτονόητη απάντηση του ελληνικού λαού και η πραγματική Ελλάδα ξανανέβηκε στα γνώριμα ελληνικά βουνά για να αγωνιστεί για τη λευτεριά, για την κοινωνική ισότητα και την κοινωνική δικαιοσύνη, για μια Νέα Ελλάδα.

Η Λαϊκή εξουσία στην Ελεύθερη Ελλάδα κατά τη γερμανική κατοχή

«Η ιστορία δεν παραδέχεται σκοπιμότητες. Απαιτεί ένα και μόνο: Την αλήθεια. Και μόνον την αλήθεια, χωρίς φόβο και πάθος. Δεν γράφεται με το μελάνι της παραποίησης. Γράφεται με το σφύζον αίμα του ‘ο γέγονε, ΓΕΓΟΝΕ’».

Γεωργούλας Μπέικος

Η Ελληνική Εθνική Αντίσταση δεν ήταν μόνο ένας δίκαιος πόλεμος ενάντια στον φασισμό και στον ναζισμό για την απελευθέωση της Ελλάδας, αλλά «ήταν ταυτόχρονα ένα μεγάλο όραμα και ένα σχέδιο…, για την οικοδόμηση μιας νέας Ελλάδας της εθνικής ανεξαρτησίας και της κοινωνικής δικαιοσύνης… με βασική ιδέα την Αυτοδιοίκηση του Λαού»²². Και μπόρεσε η Ελληνική Εθνική Αντίσταση να είναι ταυτόχρονα και ένα μεγάλο όραμα και σχέδιο γιατί κατάφερε να είναι παλλαϊκή, ιδιότητα που της προσέδωσε, όπως διαπιστώνει ο Μανώλης Γλέζος, το στοιχείο της πολύμορφης καθολικότητας:

• «Καθολικότητα στο χρόνο. Η αντίσταση άρχισε από την πρώτη μέρα της φασιστικής εισβολής (28 Οκτ. 1940), από τις πρώτες μέρες της κατοχής και συνεχίστηκε αδιάλειπτα, χωρίς κενά ώς την τελευταία μέρα.
• Καθολικότητα στο χώρο. Από τη μια άκρη της χώρας ώς την άλλη. Το ίδιο σ’ όλες τις περιοχές. Το ίδιο στις πόλεις και στα χωριά, στους κάμπους και στα βουνά, στα νησιά και στη στεριά.
• Καθολικότητα στη συμμετοχή του λαού. Στην κοινωνική διαστρωμάτωση, στα φύλα, στις ηλικίες, στα επαγγέλματα. Η παλλαϊκότητα στον αγώνα ξεπέρασε κάθε όριο.
• Καθολικότητα στις μορφές πάλης. Από την αντίθεση στην ανυπακοή. Από την παθητική στην ενεργητική αντίσταση. Από την αντίδραση στη δολιοφθορά. Από την απεργία στη διαδήλωση. Από την άοπλη στην ένοπλη αντίσταση. Με το τραγούδι, το σύνθημα στον τοίχο, την ποίηση και τα έργα τέχνης, με τον τηλεβόα και το πινέλο»²³.

Ο ελληνικός Λαός δεν σταμάτησε ποτέ να αναζωογονεί παλιούς και να δοκιμάζει καινούργιους θεσμούς, αλλά και να αναζητά νέες μορφές συλλογικότητας προκειμένου να αντιμετωπίσει την εχθρότητα του κεφαλαίου και να καλύψει την ανεπάρκεια των θεσμών, των δομών και των λειτουργιών του καπιταλιστικού κράτους. Οι αγροτικοί συνεταιρισμοί γνωρίζουν, εξ αιτίας της άγριας εκμετάλλευσης της φτωχής αγροτιάς που ακολούθησε την πτώχευση του ελληνικού κράτους, σημαντική αναγέννηση κατά τις δυο πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα και μεγάλη πρόοδο κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου. Παράλληλα, οι κρατικο-ελεγχόμενοι και αποξενωμένοι από την τοπική κοινωνία θεσμοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης είχαν υποταχθεί απόλυτα στις πελατειακές πολιτικές και στις οικονομικές συμμορίες, με αποτέλεσμα οι κοινωνίες να αναζητούν, έξω από τους επίσημους κρατικούς θεσμούς, τρόπους άμεσης αντιμετώπισης των τοπικών και των επαγγελματικών-κλαδικών προβλημάτων τους, με αποτέλεσμα την εμφάνιση και την εξάπλωση διάφορων τοπικών και επαγγελματικών Συλλόγων με στόχο την καλλιέργεια πνεύματος συλλογικότητας και την επίλυση διάφορων τοπικών και επαγγελματικών προβλημάτων. Τέτοιοι γνήσιοι λαϊκοί θεσμοί εμφανίστηκαν μαζικά κατά την περίοδο από το 1900 μέχρι το 1936 και όπως είναι φυσικό σ’ αυτούς συσπειρώθηκαν τα πιο υποψιασμένα, τα πιο ανήσυχα και τα πιο δημιουργικά μυαλά στον κάθε τόπο και στον κάθε επαγγελματικό χώρο, με αποτέλεσμα να κλώθεται στις γραμμές τους το όνειρο για ένα καλύτερο κόσμο.

Η Ελληνική Εθνική Αντίσταση μπόρεσε, χάρη στους νέους συνεταιρισμούς²⁴, στους νέους Συλλόγους και στα νέα ταξικά Συνδικάτα, να θεριέψει και να συγκρουστεί αποτελεσματικά με τις δυνάμεις του Άξονα, προσφέροντας ανεκτίμητες υπηρεσίες στον Ελληνικό Λαό, αλλά και στην ανθρωπότητα, συμβάλλοντας αποφασιστικά στην ήττα τους. Έτσι, «από τους πρώτους κιόλας μήνες της κατοχής, από το καλοκαίρι του 1941, σπέρματα μιας δυαδικής εξουσίας άρχισαν να εμφανίζονται, καθώς οι πρώτες ανταρτοομάδες, στις περισσότερες περιπτώσεις αυθόρμητα, ‘έβγαιναν στο κλαρί’. Η εξουσία της κυβέρνησης των Κουίσλιγκ άρχισε να περιορίζεται στην Αθήνα (και όχι σε όλη) και στις μεγάλες πόλεις, όπου τα κρατικά όργανα δρούσαν ως συμπληρωματικές δυνάμεις των στρατευμάτων κατοχής. Στα χωριά, ιδίως στα ορεινά, μια νέα εξουσία άρχισε να εμφανίζεται, στηριγμένη στη δύναμη των όπλων των αντάρτικων ομάδων»²⁵. Όλα αυτά δείχνουν πως οι κοινωνικές διεργασίες που συντελούνταν δεν ήταν τυφλές, αλλά είχαν, και ανεξάρτητα από τις μικροδιαφοροποιήσεις, μια κοινή προοπτική, τη Λαϊκή Εξουσία.

Έχει μεγάλη ιστορική και παιδαγωγική σημασία να σταθούμε σε ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα, που μας δείχνει πώς η κοινωνική αναγκαιότητα εκφρασμένη αυθόρμητα ως ιδέα ενός ανθρώπου, γίνεται πρωτοβουλία μιας μικρής ομάδας, που αγκαλιάζεται στη συνέχεια από μια ολόκληρη τοπική κοινωνία, για να καταλήξει να είναι στόχος αγώνα ενός ολόκληρου λαού, αλλά και συγκροτημένη εναλλακτική πρόταση για ένα καλύτερο κόσμο.

Το καλοκαίρι 1933 στο Καροπλέσι Ευρυτανίας ρίχνει κάποιος την ιδέα για την ίδρυση πολιτιστικού σωματείου. Την πρόταση ενστερνίζονται πολλοί, και στις 23 Ιουλίου 1933, είκοσιδύο (22) άτομα αποφασίζουν την ίδρυση του πολιτιστικού σωματείου «Φιλοπρόοδος Ένωσις Καροπλεσίου»²⁶ με σκοπό «Να ενώσει κατά τρόπον διαρκή τις γνώσεις και τις ενέργειες των μελών της για την υλική και πνευματική εξύψωση των ίδιων και των άλλων κατοίκων του χωριου τους»²⁷. Η Φιλοπρόοδος Ένωση Καροπλεσίου εξελίσσεται σε ένα δημιουργικό εργαστήρι τοπικής αυτοδιεύθυνσης, με δράση σε όλα τα επιπεδα, η οποία φτάνει, το καλοκαίρι του 1934, μέχρι την ίδρυση της «Συμβιβαστικής Επιτροπής Καροπλεσίου²⁸, η οποία σύντομα εξελίχθηκε σε υποδειγματικό ‘Λαϊκό Δικαστήριο’²⁹ που επεβλήθη στη συνείδηση όλων των κατοίκων, που το σέβονταν όλοι οι χωριανοί και είχαν περισσότερη εμπιστοσύνη σε αυτό παρά στο δημόσιο Πταισματοδικείο… Το αποτέλεσμα ήταν να περιοριστεί η δικομανία γενικά και να λιγοστεύουν οι μηνύσεις και προς το πλημμελειοδικείο. Παρόμοιες Επιτροπές άρχισαν να λειτουργούν και στα άλλα χωριά της Ευρυτανίας»³⁰ Η Φιλοπρόοδος Ένωση Καροπλεσίου κατάφερε σε πολύ σύντομο διάστημα να εξελιχθεί σε φυτώριο νέων λαϊκών θεσμών σε ολόκληρη την περιοχή, η δραστηριότητα των οποίων αλλάζει σταδιακά τη νοοτροπία όλων των κατοίκων και μαζί της αλλάζει σταδιακά τη ζωή στα χωριά. Ο ενθουσιασμός όλων των φορέων ξεχύνεται σε όλη την κοινωνία της Ευρυτανίας, σε βαθμό μάλιστα που το 1935 αποφασίζεται από όλους σχεδόν τους τοπικούς, επαγγελματικούς και πολιτιστικούς φορείς της Ευρυτανίας η συνδιοργάνωση «Πανευρυτανικού Συνεδρίου, με σκοπό τη μελέτη της κατάστασης της Ευρυτανίας από όλες τις πλευρές… και την επεξεργασία προγράμματος οικονομικών, πολιτικών και πνευματικών διεκδικήσεων για την Ευρυτανία, αλλά και για να υποδείξει πρακτικά και αποτελεσματικά μέσα προς επίλυση όλων των προβλημάτων…»³¹.

Οι επαγγελματίες απονομής δικαιοσύνης και τα όργανα της μεταξικής δικτατορίας, δυσανασχέτησαν από τη λειτουργία της ΦΕΚ, της ‘Συμβιβαστικής’ και των άλλων φορέων και, φυσικά, με τη βοήθεια των σιδηρών βραχιόνων της φασιστικής δικτατορίας, κατάφεραν να τους καταργήσουν όλους και φυσικά να ματαιώσουν και το Πανευρυτανικό Συνέδριο, στέλνοντας τους φερόμενους ως πρωταγωνιστές στις φυλακές με την κατηγορία του επικίνδυνου κομμουνιστή, αφήνοντας έτσι να νοηθεί πως οι καλοί πατριώτες είναι οι τοκογλύφοι, οι μεσάζοντες και οι τραμπούκοι του καθεστώτος που λυμαίνονταν τον τόπο και τρομοκρατούσαν τον εργαζόμενο Λαό.

Στις 28 Οκτωβρίου 1940 η φασιστική Ιταλία κηρύσσει τον πόλεμο στην Ελλάδα και ο φασιστικός άξονας γνωρίζει τις πρώτες ήττες του στα ελληνοαλβανικά σύνορα, πράγμα που αναγκάζει τη ναζιστική Γερμανία να κηρύξει και αυτή, στις 6 Απριλίου 1941, τον πόλεμο εναντίον της Ελλάδας και να ρίξει σ’ αυτό το μέτωπο δυνάμεις που προορίζονταν για τη Σοβιετική Ένωση, με αποτέλεσμα την ανατροπή και καθυστέρηση των πολεμικών σχεδίων του Βερολίνου. Στις 22 Απριλίου 1941 ο αγγλόφιλος βασιλιάς της Ελλάδας Γεώργιος Β΄ με την κυβέρνησή του εγκατέλειψε τη χώρα και την επομένη, 23.04.1941, τα γερμανικά κατοχικά στρατεύματα μπήκαν στην Αθήνα. Ο λαός είχε ήδη αρχίσει την αντίστασή του ενάντια στις δυνάμεις κατοχής.

Λίγες μόνο μέρες μετά, και συγκεκριμένα στις 10 Μαϊου 1941, οι κάτοικοι των χωριών Πυθείου και Πετράδων Έβρου ανέτρεψαν τους διορισμένους από το καθεστώς Μεταξά και αποδεκτούς από τους κατακτητές προέδρους κοινοτήτων και εξέλεξαν μέσα από λαϊκές συνελεύσεις νέους προέδρους και νέα κοινοτικά συμβούλια. Με τη βοήθεια των αντιστασιακών οργανώσεων γίνεται το ίδιο σε ολόκληρη τη χώρα και κύρια στις ορεινές περιοχές που δεν στρατοπεδεύουν κατοχικά στρατεύματα³². Στις 30 Μαΐου 1941 οι γερμανοί πανηγυρίζουν την κατάληψη της Κρήτης, αλλά το βράδυ της ίδιας μέρας ο Μανώλης Γλέζος και ο Λάκης Σάντας κατεβάζουν τη σβάστικα από την Ακρόπολη της Αθήνας³³, αποδείχνοντας την υπεροχή της αγάπης για την πατρίδα και την ελευθερία απέναντι στην κτηνώδη δύναμη των κατακτητών. Το ηθικό ανεβαίνει και η αντίσταση φουντώνει. Τον Αύγουστο 1941 στο χωριό Κορίτσα συγκαλείται γενική συνέλευση των κατοίκων με πρωτοβουλία του Γεωργούλα Μπέικου και αποφασίζεται η συγκρότηση «Επιτροπής Επίλυσης Προβλημάτων Κορίτσας» στα πρότυπα της Συμβιβαστικής Επιτροπής Καροπλεσίου³⁴.

Στις 27 Σεπτέμβρη 1941 ιδρύεται, με τη συμμετοχή του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας, του Σοσιαλιστικού Κόμματος Ελλάδας, της Ένωσης Λαϊκής Δημοκρατίας και του Αγροτικού Κομματος Ελλάδας, το Εθνικο Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ), το οποίο γρήγορα απλώνεται σε όλη τη χώρα καθοδηγώντας τις τοπικές κοινωνίες να αναλάβουν οι ίδιες την αυτοδιοίκησή τους. Στις 2 Φλεβάρη 1942 ιδρύεται το ένοπλο τμήμα του ΕΑΜ, ο Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός (ΕΛΑΣ), για την απελευθέρωση της Ελλάδας, την υπεράσπιση των κατακτήσεων της αντίστασης και για να ανοίξει ο δρόμος για τη δημοκρατική μετεξέλιξη της ελληνικής κοινωνίας.

Τον Αύγουστο 1942 μια ομάδα πέντε αγωνιστών του ΕΑΜ από τα χωριά του Δήμου Κτημενίων και Δολόπων της Ευρυτανίας, αποτελούμενη από τον Γεωργούλα Μπέικο, τον Στέφο Θάνο, τον Βασίλη Μανούκα, τον Δημήτρη Τραχανή και τον Κώστα Ράγκο, απογοητευμένοι από την ανικανότητα της παλιάς Κοινοτικής Αρχής και του καταρρεύσαντος κράτους να αντιμετωπίσει τα προβλήματα του τόπου τους, φορτωμένοι από τις εμπειρίες τόσων προσπαθειών για Λαϊκή Αυτοδιοίκηση και φλεγόμενοι από το όραμα της αντίστασης για ένα καλύτερο κόσμο, αποφάσισαν να συντάξουν, για λογαριασμό της Επιτροπής ΕΑΜ Ευρυτανίας, ένα Κώδικα Τοπικής Αυτοδιοίκησης, προκειμένου να ενεργοποιήσουν τον ίδιο τον Λαό στην κατεύθυνση της αυτοδιοίκησής του³⁵. Αυτός ο Κώδικας τιτλοφορήθηκε«Εντολές για τη Λαϊκή Αυτοδιοίκηση και τη Λαϊκή Δικαιοσύνη», κατατέθηκε στις 4 Δεκέμβρη 1942 και έμεινε στην ιστορία με το όνομα «Κώδικας Ποσειδώνα». Ο Κώδικας αποτελείται από οκτώ άρθρα³⁶ με τα οποία θεμελιώνεται η Άμεση Λαϊκή Εξουσία και η Λαϊκή Δικαιοσύνη με τρόπο που θυμίζει έντονα την αρχαία Αθηναϊκή Δημοκρατία³⁷.

Ο Κώδικας Ποσειδώνα και η Άμεση Λαϊκή Εξουσία και Λαϊκή Δικαιοσύνη

«Τα κοινωνικά και πολιτικά φαινόμενα, για να γίνουν γεγονότα,

προϋποθέτουν και απαιτούν την άμεση συμμετοχή όλων μας.

Αξιώνουν να τα αντιμετωπίσεις, να πάρεις θέση, να συμμετέχεις

στη διαμόρφωσή τους, να δημιουργείς».

Μανώλης Γλέζος

Η Λαϊκή Συνέλευση

Υπάρχουν κείμενα που είναι τόσο κατανοητά, τόσο ζωντανά στο μυαλό όλων των ανθρώπων του αγώνα της ζωής και τόσο ριζωμένα στην ιστορία των τόπων, που δεν χρειάζονται σχολιασμό και δεν αφήνουν περιθώρια για ιδεολογικές γκρίνιες και μικροκομματική μιζέρια. Η περίπτωση του ‘Κώδικα Ποσειδώνα’ ανήκει σ’ αυτή την κατηγορία, στην κατηγορία των μνημείων της λαϊκής σοφίας, γιατί αποτυπώνει με τη μεγαλύτερη δυνατή σαφήνεια το πανάρχαιο αίτημα της ιστορίας, σύμφωνα με το οποίο, για να ανήκει η εξουσία στον Λαό, πρέπει να ασκείται από τον Λαό και αποκλειστικά για τον Λαό. Ο “Κώδικας Ποσειδώνα” προβλέπει:

• «Ο ενήλικος Λαός όλου του χωριού συνερχόμενος εις Γενικήν Συνέλευσιν συνιστά την Λαϊκήν Εξουσίαν αυτήν καθ’ εαυτήν εις τον χώρον της κοινοτικής μονάδος του.
• Η Γενική Συνέλευσις αποτελεί το ανώτερον και Κυρίαρχον Σώμα του Λαού και ούσα εν λειτουργία τον άμεσον, μόνον και αναντικατάτον φορέα και εκφραστήν της εξουσίας του, την οποίαν ενδιαμέσως των Γενικών Συνελεύσεών του ασκεί δι’ αιρετών υπ’ αυτού οργάνων…
• Αυτή καθ’ εαυτή η Λαϊκή Εξουσία και Σώμα η Γενική Συνέλευσις κυρίαρχον, αυτεξούσιον και αδέσμευτον όσον αφορά εις τα προβλήματα, θέματα και ενδιαφέροντα του ιδιου της χωρίου, κρίνει και αποφασίζει επ’ αυτών κατ’ ελευθέραν αυτής βούλησιν.
• Απόφασιν Γενικής Συνελεύσεως δύναται να ακυρώσει ή τροποποιήσει μόνον η ιδία εις νέαν σύγκλησιν του Σώματος και επ’ ουδενί όργανα αυτής…
• Εις όλας τας περιπτώσεις Γενικής Συνελεύσεως και εις τον χρόνον και τον τόπον αυτής και μόνον, έχουν δικαίωμα και υποχρέωσιν εξ ίσου να εκθέσουν και αιτιολογήσουν την άποψιν των τυχόν μειοψηφισάντων εκ των μελών των οργάνων και την λήψιν της αποφάσεως επί ενός ή πλειόνων θεμάτων.
• Εις την Γενικήν Συνέλευσιν ανήκει αναφαίρετον τον δικαίωμα, συνάμα και η υποχρέωσις, να ενημερωθεί επί της απόψεως της μειοψηφίας. Είναι δε μόνον η Γενική Συνέλευσις το αρμόδιον Σώμα να κρίνει την ορθότητα ή μη καταψηφισθείσης εις όργανον απόψεως…
• Αποδοχή υπό Γενικής Συνελεύσεως ορθότητος προτάσεως, η οποία έτυχε μειοψηφίας εις όργανον, συνεπάγεται έλεγχον της πλειοψηφίας του οργάνου τούτου διά κακήν εκτίμησην. Συσσωρεύσεις ομοίων περιστατικών συνιστούν απόδειξιν ανεπαρκείας του οργάνου και η Γενική Συνέλευσις λαμβάνει τα κατά την κρίσιν της μέτρα (Άρθρο 5)».

Η Επιτροπή Λαϊκής Αυτοδιοίκησης (ΕΛΑ)

• «Η Επιτροπή Λαϊκής Αυτοδιοίκησης, ως όργανο Λαϊκής Εξουσίας, αποτελεί την Γενικήν Αρχήν της διακυβερνήσεως του χωριού.
• Εκλέγεται από όλους τους ενήλικες κατοίκους της Κοινότητας ή του χωριού εις Γενικήν Συνέλευσιν συνερχομένων.
• Επιλαμβάνεται πάντων των προβλημάτων της Κοινότητας ή του χωριού, αποφασίζει ελευθέρως και δίδει σε αυτά λύσεις κατά την κρίσιν της και ιδία αυτής ευθύνην, έχουσα πάντοτε γνώμονα το συμφέρον του Λαού και του Αγώνος…
• Οι αποφάσεις της λαμβάνονται μόνον εν συνεδριάσει αυτής και κατά πλειοψηφίαν…
• Τελεί υπό τον αδιάλειπτον και άμεσον έλεγχον της Γενικής Συνελεύσεως του χωριού. Λογοδοτεί προς αυτήν καθ’ έκαστον μήνα υποχρεωτικώς…
• Υπόκειται εις άμεσον ανάκλησιν εν μέρει ή εν γένει κατά κρίσιν και απόφασιν της Γενικής Συνελεύσεως…
• Το αξίωμα του μέλους της Επιτροπής Λαϊκής Αυτοδιοίκησης είναι τιμητικόν, άμισθον και υποχρεωτικόν. Αβάσιμος άρνησις, πολύ περισσότερο αποποίησις αναλήψεως δικαιωμάτων και υποχρεώσεων εις λειτουργήματα της Λαϊκής Εξουσίας δέον να θεωρείται αδιανόητος ως και ασύγγνωστος, δεδομένου ότι έρχεται εις αντίθεσιν με την θέλησιν της Γενικής Συνελεύσεως και την τιμήν την οποίαν συνιστά η δοθείσα ψήφος του Λαού (Άρθρο 1)».
• Η Επιτροπή Λαϊκής Αυτοδιοίκησης εξειδικεύει το έργο της και συγκροτεί Υποεπιτροπές στις οποίες αναθέτει συγκεκριμένες αρμοδιότητες για συγκεκριμένο έργο, όπως λ. χ. του Επισιτισμού, της Λαϊκής Ασφάλειας, της Εκπαίδευσης και θεμάτων εκκλησίας:
• «Συγκροτούνται τριμελείς Υποεπιτροπές εκάστης των οποίων τα δύο μέλη εκλέγονται υπο του Λαού εις Γενικήν Συνέλευσιν, ο επικεφαλής της δε, μέλος της Επιτροπής Λαϊκής Αυτοδιοικήσεως, ορίζεται υπό της τελευταίας.
• Τελούν υπό την Επιτροπήν Λαϊκής Αυτοδιοικήσεως και έχουν αποστολήν την επιμέλειαν και θεραπείαν επιμέρους προβλημάτων του χωριού.
• Επί προβλημάτων της αρμοδιότητός των κρίνουν και αποφασίζουν ελευθέρως, μετά πλήρους πρωτοβουλίας και ακεραίας ευθύνης…
• Υπέχουν ευθύνην και έναντι της Γενικής Συνελεύσεως και λογοδοτούν εξ ίσου εις αυτήν και υπόκεινται εις άμεσον ανάκλησιν…
• Η ανάληψις καθηκόντων και εις τας Υποεπιτροπάς είναι αξίωμα τιμητικόν, άμισθον και υποχρεωτικόν (Άρθρο 4)»

Η Τομεακή Επιτροπή Λαϊκής Αυτοδιοίκησης (ΤΕΛΑ)

Ο Κώδικας Ποσειδών, ενώ είχε οικουμενικό πολιτικό ορίζοντα, εντούτοις οι συντάκτες του, ως ρεαλιστές επαναστάτες, περιόρισαν συνειδητά γεωγραφικά το βεληνεκές του, μέχρι τα σύνορα της Επαρχίας τους, προφανώς για να δοκιμαστούν οι αντοχές και οι αδυναμίες του και να εμπλουτισθεί από τις εμπειρίες της εφαρμογής του. Γι’ αυτό προχώρησαν μέχρι το δεύτερο επίπεδο της Λαϊκής Εξουσίας, την Τομεακή Επιτροπή Λαϊκής Αυτοδιοίκησης:

• «Οι Πρόεδροι των Επιτροπών Λαϊκής Αυτοδιοικήσεως των χωριών ενός διαμερίσματος…, συνερχόμενοι εις Σώμα συνιστούν την Τομεακήν Επιτροπήν Λαϊκής Αυτοδιοικήσεως, η οποία εκλέγει Πρόεδρον έν εκ των μελών της.
• Αποτελεί ανωτέραν Αρχήν και ασκεί εξουσίαν εις τον χώρον της, όσον αφορά εις ζητήματα και προβλήματα κοινού ενδιαφέροντος για τα χωριά της περιοχής της…
• Αποσκοπεί επίσης εις την ανταλλαγήν της πείρας εκ της ασκήσεως της Λαϊκής Εξουσίας και την προαγωγήν των θεσμών της.
• Αποσκοπεί επίσης εις τον συντονισμόν και το ενιαίον της εφαρμογής των ‘Εντολών’.
• Η Τομεακή Επιτροπή Λαϊκής Αυτοδιοίκησης των χωριών του Τομέα της, ουδέν έχει δικαίωμα επεμβάσεως εις αποφάσεις Γενικών Συνελεύσεων ή Επιτροπών Λαϊκής Αυτοδιοικήσεως των χωρίων του τομέως της (Άρθρο 6)».

Η Λαϊκή Δικαιοσύνη. Το Τοπικό Λαϊκό Δικαστήριο

• «Η Δικαιοσύνη καθίσταται Λαϊκή και απονέμεται υπό του Λαού και δι’ αυτόν. Διά την διακονίαν της συνιστώνται πενταμελή Λαϊκά Δικαστήρια, έν κατά Κοινότητα ή και χωριό.
• Συγκροτούνται εκ των εκλεγένντων υπό των κατοίκων μελών της Επιτροπής Λαϊκής Αυτοδιοικήσεως, ή εκ του Προέδρου της τελευταίας ως Προέδρου του Λαϊκού Δικαστηρίου και τεσσάρων ετέρων Λαϊκών Δικαστών, οι οποίοι εκλέγονται επίσης υπό των κατοίκων εις Γενικήν Συνέλευσιν.
• Το Λαϊκόν Δικαστήριον, ελεύθερον και έναντι πάσης παρεμβάσεως, ανεξάρτητον εις την διαμόρφωσιν της δικαστικής του κρίσεως, τελεί εν τούτοις υπό την συνεχή εγρήγορσιν της Κοινής Γνώμης του χωριού και υπό τον άμεσον έλεγχον και εποπτείαν της Γενικής Συνελεύσεως εις ό,τι αφορά εις την καλήν και δέουσαν διαδικασίαν και την λαϊκήν δικαιοδοσίαν του και μόνον.
• Η Γενική Συνέλευσις, ενώ δεν δύναται, μετατρέπουσα εαυτήν εις δευτεροβάθμιον Δικαστήριον, να ακυρώσει ή τροποποιήσει ή θίξει εν γένει αποφάσεις του Λαϊκού Δικαστηρίου, διατηρεί, όμως, εις το ακέραιον ως Λαϊκή Εξουσία αυτή καθ’ εαυτή,το δικαίωμα να ανακαλέσει τούτο αμέσως και να το αντικαταστήσει δι’ εκλογής, εν τω συνόλω ή εν μέρει, ιδιαιτέρως δε εάν ήθελεν διαπιστωθεί ασυμβίβαστον της κρίσεώς του προς το περί δικαιοσύνης κοινόν αίσθημα.
• Η Λαϊκή Δικαιοσύνη απονέμεται απολύτως δωρεάν και πάσα έννοια δικαστικών εξόδων και τελών καταργείται…
• Το Λαϊκόν Δικαστήριον είναι αδέσμευτο έναντι του παλαιού Νόμου, ο οποίος θεωρείται μη έχων πλέον ισχύν ως καταργηθείς συνακολουθών την κατάλυσιν του παλαιού κράτους.
• Το Λαϊκόν Δικαστήριον τον αγνοεί και κρίνει ελευθέρως και επί της ουσίας της υποθέσεως και δικάζει κατά συνείδησιν των Λαϊκών Δικαστών…
• Το Λαϊκόν Δικαστήριον συνεδριάζει δημόσια… τας Κυριακάς και εφ’ όσον υπάρχουν υποθέσεις προς εκδίκασιν…
• Η επίτευξις συμβιβασμού συνιστά την βασικήν αποστολήν του Λαϊκού Δικαστηρίου…
• Το Λαϊκόν Δικαστήριον… δύναται κατ’ ελευθέραν αυτού κρίσιν να κλητεύσει και εξετάσει ως μάρτυρα τον οιονδήποτε κάτοικον του χωριού πέραν των υπό των αντιδίκων προταθέντων.
• Δύναται δε και αμέσως εκ του ακροατηρίου να καλέσει μάρτυρα… Μετά το πέρας της εξετάσεως των κλητευθέντων μαρτύρων, ο Πρόεδρος του Λαϊκού Δικαστηρίου υποχρεούται, απευθυνόμενος εις το ακροατήριον, να ζητήσει την προσέλευσιν του οιουδήποτε επιθυμούντος να καταθέσει υπέρ του κατηγορουμένου και μόνον υπέρ αυτού…
• Ο τελευταίος λόγος ανήκει εις τον κατηγορούμενον… και μετ’ αυτού ουδείς άλλος δύναται να προσθέσει τι…
• Οι αποφάσεις του Λαϊκού Δικαστηρίου εφεσιβάλλονται κατ’ επιθυμίαν ενός εκ των αντιδίκων ενώπιον του Τομεακού Λαϊκού Δικαστηρίου…
• Παράστασις εις το Λαϊκόν Δικαστήριον και το Τομεακόν τοιούτον, ή διαμεσολάβησις δικηγόρων και δικολάβων ουδεμίαν έννοιαν και χρησιμότητα έχει και δεν επιτρέπεται…
• Το λειτούργημα του Λαϊκού Δικαστή είναι επίσης τιμητικόν, άμισθον και υποχρεωτικόν (Άρθρο 2)».

Στο Λαϊκό Δικαστήριο συμμετέχει και ένας Λαϊκός Επίτροπος, που ορίζεται από το ΕΑΜ. «Η παρουσία του, άνευ ψήφου, συμβολίζει την εκπροσώπησιν της Κοινής Γνώμης ως οργανωμένου παράγοντος και έχει την έννοιαν του Συμβούλου και βοηθού του Λαϊκού Δικαστηρίου, παρά του κατηγόρου. Εισάγει την υπόθεσιν και εκφράζει εις το τέλος της διαδικασίας τη γνώμη του, αιτιολογών αυτήν, περί της ενοχής ή μη του κατηγορουμένου, αλλά όχι και περί ποινής. Απαγορεύεται να εισέλθει εις το δωμάτιον διασκέψεως του Λαϊκού Δικαστηρίου, καθ’ όν χρόνον το τελευταίον διασκέπτεται, κρίνει και αποφασίζει επί της υπόθέσεως (Άρθρο 3)».

Η Λαϊκή Δικαιοσύνη. Το Τομεακό Λαϊκό Δικαστήριο

• «Οι Πρόεδροι των Λαϊκών Δικαστηρίων του ως εις το άρθρον 6 Τομέως συγκροτούν το Τομεακόν Λαϊκόν Δικαστήριον. Τούτον εκλέγει τον Πρόεδρόν του και συνεδριάζει συνήθως εις την έδραν της Τομεακής Επιτροπής.
• Είναι δευτεροβάθμιον Δικαστήριον και εκδικάζονται τελεσιδίκως οι εις αυτό εφεσιβληθείσαι αποφάσεις των Λαϊκών Δικαστηρίων της δικαιοδοσίας του. Επικυρώνει ή τροποποιεί τις αποφάσεις τους.
• Δικάζει εις πρώτον βαθμόν και τελεσιδίκως υποθέσεις και διαφοράς μεταξύ χωριών καθώς επίσης και μεταξύ κατοίκων διαφορετικών χωριών της δικαιοδοσίας του, αι οποίαι έχουν χαρακτήρα αδικήματος.
• Χρέη Λαϊκού Επιτρόπου εις το Τομεακόν Λαϊκόν Δικαστήριον αναλαμβάνει εκπρόσωπος του αντιστοίχου τομέως του ΕΑΜ. Κατά τα άλλα ισχύουν και διά το Τομεακόν τα περί Λαϊκού Δικαστηρίου, (Άρθρο 7)».

Νομαρχιακή Λαϊκή Εξουσία

• «Συνιστάται Ένωσις Κοινοτήτων Νομού. Οι Πρόεδροι ή οι αντιπρόεδροι των Επιτροπών Λαϊκής Αυτοδιοίκησης όλων των χωριών του Νομού, συνερχόμενοι εις Συνέλευσιν συνιστούν την Ένωσιν Κοινοτήτων, την Ανωτέραν Γενικήν Αρχήν του Νομού.
• Εκλέγουν εκ των μελών της Συνελεύσεως Εκτελεστικήν Επιτροπήν και τον Πρόεδρον αυτής.
• Η Εκτελεστική Επιτροπή αποτελεί την Ανωτέραν Γενικήν Διοίκησιν του Νομού. Τόσον η Συνέλευσις της Ενώσεως Κοινοτήτων Νομού, όσον και η Εκτελεστική Επιτροπή αυτής ασκούν εξουσίαν, λαμβάνοντας αποφάσεις υποχρεωτικού χαρακτήρος μόνον επί γενικών προβλημάτων όλου του Νομού…
• Ούτε η Συνέλευσις της Ενώσεως Κοινοτήτων, ούτε η Εκτελεστική Επιτροπή της έχουν δικαίωμα επεμβάσεως εις απόφασιν Γενικής Συνελέυσεως ή Επιτροπής Λαϊκής Αυτοδιοικήσεως, καθ’ όσον αυτή αφορά εις ζητήματα αποκλειστικώς του ιδίου αυτών χωρίου, ένθα κυρίαρχος είναι αυτός τούτος ο Λαός του (Άρθρο 8)».

Ο Κώδικας Ποσειδώνα έθεσε τους βασικούς κανόνες της Άμεσης Δημοκρατίας, δηλαδή της Λαϊκής Εξουσίας, και αυτό έκανε την επιτυχία του δύναμη ανάπτυξης του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ. Η απήχηση της εφαρμογής του στην Ευρυτανία ήταν τόσο μεγάλη, που το ΕΑΜ προχώρησε τον Αύγουστο 1943 στη σύνταξη του «Κώδικα Αυτοδιοίκησης και Λαϊκής Δικαιοσύνης για τη Στερεά Ελλάδα»³⁸. Αυτός ο Κώδικας για τη Στερεά Ελλάδα, τα οκτώ άρθρα του Κώδικα Ποσειδώνα τα κάνει 73, αλλά σε πνεύμα εμφανώς συντηρητικό που αποδυναμώνει το πνεύμα του Κώδικα Ποσειδώνα. Αυτή η αλλαγή σηματοδοτείται από το γεγονός πως από τη Λαϊκή Αυτοδιοίκηση του Κώδικα Ποσειδώνα κατεβήκαμε στην Αυτοδιοίκηση σκέτο, που σημαίνει πως αποδυναμώνονται οι εξουσίες της Λαϊκής Συνέλευσης, οπότε ουσιαστικά καταργείται και η Άμεση Λαϊκή Εξουσία, αλλά και από το γεγονός πως από την Επιτροπή Λαϊκής Αυτοδιοίκησης περάσαμε στο προπολεμικό Κοινοτικό Συμβούλιο.

Μετά τη σταδιακή εγκατάλειψη του Κώδικα Ποσειδώνα και την εμφάνιση του Κώδικα Στερεάς, εμφανίζεται αμέσως, στις 10 Αυγούστου 1943, η «Απόφαση 6» του Κοινού Γενικού Στρατηγείου των Εθνικών Ομάδων Ανταρτών³⁹, που συγκροτήθηκε με κοινή απόφαση του Άρη Βελουχιώτη και του Ναπολέοντα Ζέρβα, για μια ακόμα συντηρητικότερη ρύθμιση των θεμάτων της Τοπικής πια, και όχι της Λαϊκής, Αυτοδιοίκησης, «τα όργανα της οποίας εκλέγονται απ’ ευθείας υπό του Λαού, δι’ ελευθέρων εκλογών πλειοψηφικού συστήματος»⁴⁰. Ακολούθησαν πολλές ακόμα ‘βελτιώσεις’ του Κώδικα Ποσειδώνα, μέχρι που η Άμεση Λαϊκή Εξουσία κατάληξε έμμεση, αντιπροσωπευτική, αφηρημένη και μπασταρδεμένη ‘λαϊκή κυριαρχία’ με πρωταγωνιστές τσιφλικάδες, βιομήχανους, αγγλόφιλους αχυράνθρωπους, αστούς πολιτικάντηδες, τοπικούς παράγοντες, ακροδεξιές συμμορίες και ψευδομάρτυρες της ιστορίας.

Τα Τσιφλίκια ως “Λυδία Λίθος” της γνησιότητας της επανάστασης

”Ένα ταξίδι χιλίων χιλιομέτρων αρχίζει

μ’ ένα πρώτο μικρό βήμα.”

Λαϊκή Παροιμία

Επειδή καμιά εξουσία δεν έρχεται από τον ουρανό, ακόμα ούτε και αυτή του ιερατείου, αλλά από το ποιος ελέγχει την παραγωγική βάση και συνεπώς και την κατανομή του πλούτου της εκάστοτε κοινωνίας, γι’ αυτό και η Λαϊκή Εξουσία ήταν αδύνατο να υπάρξει χωρίς την κοινωνικοποίηση της παραγωγικής βάσης της κοινωνίας και, όσον αφορά στην αγροτική οικονομία, χωρίς την απαλλοτρίωση των τσιφλικιών. Όπως η λυδία λίθος χρησιμεύει για τον έλεγχο της γνησιότητας πολύτιμων λίθων, έτσι και τα τσιφλίκια, τα κρατικά και τα εκκλησιαστικά κτήματα, αποτέλεσαν το κρισιμότερο θέμα που δοκίμασε σκληρά τη ‘σοσιαλιστική-κομμουνιστική’ γνησιότητα του ΚΚΕ κατά συνέπεια και του ΕΑΜ, «για μια καινούργια Ελλάδα».

Η απαλλοτρίωση των κρατικών κτημάτων και των τσιφλικιών και η διανομή τους στους καλλιεργητές τους ήταν θέμα που έπρεπε να λύσει η επανάσταση του 1821, αλλά η υποθήκευση της κρατικής γης για τα αγγλικά δάνεια και η επικράτηση των αγγλόφιλων κοτζαμπάσηδων του Μωριά δεν επέτρεψαν την υλοποίηση αυτής της βασικής αστικής μεταρρύθμισης. Ολόκληρη η πολιτική ζωή της Ελλάδας από την επανάσταση του 1821 και μετά περιδινίζεται γύρω από τα τσιφλίκια, μέρος των οποίων απαλλοτριώνεται κάτω από το βάρος της Μικρασιατικής καταστροφής για την αποκατάσταση των προσφύγων. Για τη φτωχή αγροτιά και τους περιφερόμενους από περιοχή σε περιοχή ακτήμονες αγρεργάτες, τα εναπομείναντα, και ήταν πολλά, τσιφλίκια, ήταν, και καθ’ υπόσχεση όλων των πολιτικάντηδων, μόνιμος στόχος με την ελπίδα της αποκατάστασής τους. Η κατάρρευση του μεταξικού κράτους και η Εθνική Αντίσταση ενάντια στις δυνάμεις Κατοχής, που κατά κύριο λόγο πλαισιώθηκε από τη φτωχή αγροτιά, άνοιξαν διάπλατα το θέμα των τσιφλικιών, ιδιαίτερα από τις Επιτροπές Λαϊκής Αυτοδιοίκησης. Οι απλοί μαχητές του ΕΑΜ, «ο κόσμος της περιοχής, ο Λαός των χωριών, όπου τα τσιφλίκια, γίνονται φορέας του αιτήματος της απαλλοτρίωσης των τσιφλικιών»⁴¹ και νόμιμα θεωρούν πως «είναι από τα πρώτα και βασικά αστικοδημοκρατικά προβλήματα που καλείται να λύσει η επανάστασή μας»⁴².

Τον Οκτώβρη του 1942 στο χωριό Κλειτσός της Ευρυτανίας η Λαϊκή Συνέλευση, αναγνωρίζοντας πως Λαϊκή Εξουσία δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς Λαϊκή Κοινοκτησία, όρισε 17μελή Επιτροπή για την προσωρινή διανομή, χωρίς απαλλοτρίωση, των τσιφλικιών στους ακτήμονες αγρότες για να τα καλλιεργήσουν. Στο διπλανό χωριό ο Γραμματέας του ΚΚΕ Ευρυτανίας σε συνεργασία με το Αρχηγείο ΕΑΜ Ευρυτανίας αποφάσισαν την απαλλοτρίωση των τσιφλικιών και μάλιστα χωρίς αποζημίωση και άρχισαν με την απαλλοτρίωση και διανομή στους ακτήμονες αγρότες του τσιφλικιού Κύφου⁴³, συνολικής επιφάνειας 14.500 στρεμμάτων. Αυτή η διχογνωμία, ‘δυο πολιτικές για το ίδιο θέμα και μάλιστα στον ίδιο τόπο’, δεν ήταν μια μοναδική περίπτωση ή η εξαίρεση του κανόνα. Αντίθετα, ήταν ένα καθολικό φαινόμενο⁴⁴, που από τη μια μεριά της ‘διανομής χωρίς απαλλοτρίωση’ στάθηκε η ηγεσία του ΚΚΕ και του ΕΑΜ, ενώ από την άλλη πλευρά της ‘απαλλοτρίωσης και διανομής χωρίς αποζημίωση’ ήταν η βάση, δηλαδή η συντριπτική πλειοψηφία του ΚΚΕ και του ΕΑΜ. Υπερίσχυσε βέβαια η θέση της ηγεσίας, αλλά η Εθνική Αντίσταση, ως αγώνας για μια Νέα Ελλάδα, υπέστη την πρώτη μεγάλη ήττα, η οποία συνεχίστηκε με την ένταξη του ΕΛΑΣ, τον Ιούλιο 1943, στο Στρατηγείο της Μέσης Ανατολής, δηλαδή υπό βρετανική εποπτεία. Όλες οι επόμενες ήττες της Εθνικής Αντίστασης ήταν φυσική εξέλιξη των αρχικών επιλογών της ηγεσίας της.

Αυτή η στροφή του ΕΑΜ, που διατυπώθηκε ως ‘γραμμή’ «μη χρωματίζετε τον αγώνα, … η απαλλοτρίωση των τσιφλικιών αναβάλλεται για μετά την απελευθέρωση», γιατί τάχα ‘η απαλλοτρίωση θα έβλαπτε τον αγώνα’, ήταν προφανώς συμβιβασμός, σε επίπεδο κορυφής, στις πιέσεις των συντηρητικών δυνάμεων, και δεν μπορεί να ήταν τακτική μανούβρα για τη σωτηρία τάχα του ‘εθνικού’ χαρακτήρα της Αντίστασης. Είναι προφανές πως αυτή η στροφή της ηγεσίας της Εθνικής Αντίστασης έγινε σε βάρος του κοινωνικού της χαρακτήρα και σε τελική ανάλυση και σε βάρος του έθνους. Άλλωστε η ιστορία είναι αψευδής μάρτυρας πως, ό,τι αποφασίζεται χωρίς την κοινωνία, είναι σε βάρος της κοινωνίας και συνεπώς δεν μπορεί να αποβεί προς όφελος του έθνους, γιατί έθνος χωρίς κοινωνία, ή σε βάρος της κοινωνίας, δεν μπορεί να υπάρξει, παρά μόνο ως καταπιεστικό, αντικοινωνικό και φασιστικό μόρφωμα.

Η Κυβέρνηση του βουνού

(Προσωρινή Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης ΠΕΕΑ)

«Είναι αρρώστια του καιρού μας,

να οδηγούνε τρελοί, στραβούς».

William Shakespeare

Η παλλαϊκότητα της Εθνικής Αντίστασης και το όραμα των ‘από κάτω’ να χτίσουν, με την Απελευθέρωση, ένα καλύτερο κόσμο είχε διαμορφώσει μια δυναμική, η οποία, ως δυναμική του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ το 1942 και το 1943⁴⁵ είχε απελευθερώσει ουσιαστικά ολόκληρη σχεδόν την Ελλάδα, χτίζοντας παντού θεσμούς Λαϊκής Αυτοδιοίκησης πρώτου, δεύτερου, τρίτου και τέταρτου βαθμού⁴⁶. Αυτή η δυναμική των πραγμάτων οδήγησε αναγκαστικά στη συγκρότηση, με πρωτοβουλία του ΕΑΜ, της Προσωρινής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ), που έλαβε χώρα στις 10 Μαρτίου 1944 στο χωριό Βίνιανη της Ευρυτανίας. Οι αγωνιστές του ΕΑΜ πίστεψαν πως με την ΠΕΕΑ θα ξεκαθαριζόταν το θέμα της απαλλοτρίωσης των τσιφλικιών υπέρ της φτωχής αγροτιάς. Οι αστοί πολιτικοί, νομίζοντας πως το ΕΑΜ στρέφεται προς λύση του κοινωνικού προβλήματος, θορυβήθηκαν από την ίδρυση της ΠΕΕΑ και φρόντισαν με κάθε τρόπο να διαμηνύσουν διά του Σοφούλη, τόσο προς το ΕΑΜ, όσο και προς την εξόριστη κυβέρνηση Τσουδερού, με τον παρακάτω τελεσιγραφικό τρόπο: «Μας φέρατε μπροστά σε τετελεσμένο γεγονός νομίζοντας πως μας πήρατε φαλάγγι… Κάνετε λάθος… Τα πολιτικά κόμματα ποτέ δεν θα δεχτούν συμφωνία με την ΠΕΕΑ, ούτε και θα συζητήσουν με αυτή. Πρέπει να διαλυθεί η ΠΕΕΑ για να μπορέσουμε να συνεχίσομε τις διαπραγματεύσεις για εθνική λύση του πολιτικού προβλήματος»⁴⁷ και όχι φυσικά του κοινωνικού, γιατί για τα πολιτικά κόμματα υπάρχει μόνο πολιτικό και όχι κοινωνικό πρόβλημα.

Για να μην υπάρξει, όμως, καμιά παρεξήγηση από τη βάση του ΕΑΜ και για να καθησυχάσει τα αστικά κόμματα, η ΠΕΕΑ φρόντισε να συμπεριλάβει στην ιδρυτική της Διακήρυξη μεταξύ των άλλων και τα παρακάτω: «Κύριος και πρωταρχικός στόχος της Επιτροπής είναι να συντονίσει και να διεξαγάγει με όλα τα μέσα και με όλες τις δυνάμεις μέσα στην Ελλάδα και στο πλευρό των συμμάχων μας τον αγώνα κατά των κατακτητών… Παράλληλα η Επιτροπή θα αναλάβει τα παρακάτω καθήκοντα: Την υπεύθυνη διοίκηση των ανταρτικών μονάδων που θα αποδεχτούν τη σύσταση της Επιτροπής με σκοπό την ενοποίηση, την αναδιοργάνωσή τους και τη συγκρότηση ενιαίου εθνικού στρατού… Την εξασφάλιση των ατομικών ελευθεριών του λαού στις ελεύθερες περιοχές, το σεβασμό της ατομικής ιδιοκτησίας, καθώς και την εξασφάλιση της ελευθερίας της θρησκευτικής συνείδησης … Η Επιτροπή ξεκινώντας από την αντίληψη πως, για να πραγματοποιηθούν οι παραπάνω εθνικοί σκοποί, επιβάλλεται να συμμετάσχουν στο έργο αυτό όλες οι εθνικές δυνάμεις, θεωρεί ως πρωταρχικό της καθήκον να εξακολουθήσει δραστήρια τις ενέργειες για το σχηματισμό κυβέρνησης γενικού εθνικού συνασπισμού…»⁴⁸. «Από την πλευρά της Σοβιετικής Ένωσης η συγκρότηση της ΠΕΕΑ αγνοήθηκε επιδεικτικά. Την επομένη της συγκρότησής της ο Στάλιν έστειλε συγχαρητήριο τηλεγράφημα για την εθνική γιορτή στον Γεώργιο Γκλύξμπουργκ και όχι στην κυβέρνηση του βουνού»⁴⁹. Μετά από λίγο η ΠΕΕΑ, υποκύπτοντας στις πιέσεις των αστικών κομμάτων και των διεθνών συμφωνιών, αυτοδιαλύθηκε. Η συνέχεια είναι γνωστή, Λίβανος (Μάης 1944), Γκαζέρτα (Σεπτέμβρης 1944), τα Δεκεμβριανά (1944), Βάρκιζα (Φεβρουάριος 1945), Απελευθέρωση-Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας (1945), αποχή του ΚΚΕ από τις γενικές εκλογές του 1946, εμφύλιος (1946-1949) – νέα Κυβέρνηση του Βουνού, ήττα, αμερικανοκρατία⁵⁰, αντικομμουνιστική υστερία, κράτος της Δεξιάς, δικτατορία, νόθα αστικοδημοκρατική μεταπολίτευση, νεογερμανισμός⁵¹και ξανά τροϊκανή κατοχή και Διεθνές Νομισματικό Ταμείο⁵².

Παραμένει, σε πολλούς ακόμα αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης αλλά και σε πολλούς νεότερους, βασανιστικό το ερώτημα για το τι πήγε στραβά και χάθηκε ακόμα μια τόσο βαθιά και πλατιά κοινωνική «νικηφόρα επανάσταση» που είχε κάνει πραγματικότητα την Άμεση Λαϊκή Εξουσία. Κάποιοι μιλούν για «λάθη της ηγεσίας», άλλοι για συμβιβασμό και κάποιοι άλλοι για αυτοϋπονόμευση και προδοσία. Την απάντηση θα τη δώσει στην ώρα της η ιστορία, αφού θα έχει μελετήσει όλο το σχετικό υλικό, στο οποίο θα συμπεριλαμβάνεται ασφαλώς και το υλικό των τεσσάρων Διασκέψεων της Μόσχας⁵³, της Διάσκεψης του Καΐρου, της Τεχεράνης⁵⁴ και φυσικά της Συμφωνίας της Γιάλτας⁵⁵.

Εκείνο που θα μπορούσαμε να παρατηρήσουμε εμείς σήμερα, εβδομήντα χρόνια μετά από την όλη περιπέτεια του ‘Κώδικα Ποσειδώνα’, είναι πως στους κόλπους της Ελληνικής Εθνικής Αντίστασης αναπτύχθηκε μια γνήσια Λαϊκή Επανάσταση ‘από τα κάτω’ που θεμελίωσε την Άμεση Λαϊκή Εξουσία και τη Λαϊκή Δικαιοσύνη, με στόχο τον σοσιαλισμό της Άμεσης Δημοκρατίας και της Κοινωνικής Αυτοδιεύθυνσης. Παράλληλα, όμως, παρεισέφρησε μια πανούργα πολυκέφαλη ‘αντεπανάσταση από τα πάνω και από τα έξω’, που, η μισή, ως εκφραστής της σοβιετικής αντίληψης, αλληθώριζε προς τη ‘δικτατορία του προλεταριάτου’ και η άλλη μισή, ως εκφραστής της αγγλικής ιμπεριαλιστικής πολιτικής, πάσχιζε να σώσει το σύστημα με την παλινόρθωση της ‘κοινοβουλευτικής δημοκρατίας’. Είναι προφανές πως και οι δυο αυτές αντιλήψεις, ως ασυμβίβαστες με την Αμεσοδημοκρατική Λαϊκή Εξουσία του‘Κώδικα Ποσειδώνα’, έβλεπαν εχθρικά την εφαρμογή του. Με την αντιδραστική θεωρία περί‘μαζών’ και ‘πρωτοπορίας’, οι δυο αυτές τάσεις συμμάχησαν και, αφού υφάρπαξαν την ηγεσία της Εθνικής Αντίστασης, παραμέρισαν τον Κώδικα Ποσειδώνα και επέβαλαν τη διατήρηση του καπιταλιστικού συστήματος, στο πλαίσιο των στενών ταξικών και κομματικών συμφερόντων τους και κύρια των συμφωνιών των προστατών τους. Υπάρχει, όμως, και μια ανθεκτική ιστορική πραγματικότητα που έρχεται από πολύ μακριά και ως σταθερά της ιστορίας και του ανθρωπισμού πορεύεται, αργά ίσως αλλά σταθερά, προς το Αύριο διαμορφώνοντας τους όρους για ένα καλύτερο κόσμο, για ένα καλύτερο μέλλον της ανθρωπότητας, κι αυτή η σταθερά αποτυπώθηκε για μια ακόμα φορά στο αταξικό πνεύμα του Κώδικα Ποσειδώνα.

1. 1 Βλέπε, Λάμπος Κώστας, Αταξική Δημοκρατία και Ουμανισμός στον 21^ο αιώνα, στο συλλογικό τόμο: Η Άμεση Δημοκρατία στον 21^ο αιώνα, ΝΗΣΙΔΕΣ, Θεσσαλονίκη 2013.

2Βλέπε αναλυτικά στο: Λάμπος Κώστας, Άμεση Δημοκρατία και Αταξική Κοινωνία. Η μεγάλη πορεία της ανθρωπότητας προς την κοινωνική ισότητα και τον ουμανισμό. ΝΗΣΙΔΕΣ, Θεσσαλονίκη 2012.

3 «Πάρα πολλά στοιχεία μαρτυρούν ‘Κλέφτικα και Καπετανάτα’… ακόμα και στο Βυζάντιο». Παπαρούνης Παναγιώτης, Τουρκοκρατία, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα χ. χ., σ. 418. «Η βυζαντινή φεουδαρχία ήταν τόσο σκληρή και άσπλαχνη, που οι σκλάβοι της γης, οι δουλοπάροικοι, βαρυγκομούσαν και ήθελαν να αλλάξουν…». Κορδάτος Γιάννης, Ιστορία του αγροτικού κινήματος στην Ελλάδα, Μπουκουμάνης, Αθήνα 1973, σ. 33.

4 Πανταζόπουλος Νίκος, «Ο ελληνικός κοινοτισμός και η νεοελληνική κοινοτική παράδοση», περιοδικό Άρδην, τεύχ. 43, 27.05.2011.

5 Βουρνάς Τάσος, Ιστορία της νεώτερης Ελλάδας, εκδ. Τολίδη, Αθήνα χ.χ., σ. 31.

6 Μοσκώφ Κωστής, Η εθνική και κοινωνική συνείδηση στην Ελλάδα 1830-1909. Ιδεολογία του μεταπρατικού χώρου, Αθήνα 1974, σ. 75 κ.ε.

7 Βλ. σχετικά, Λάμπος Κώστας, Συνεταιρισμοί και ανάπτυξη, ΤΥΠΩΘΗΤΩ – ΔΑΡΔΑΝΟΣ, Α θήνα 1999, σ. 23 κ.ε.

8 Καραβίδας Κ. Δ., Αγροτικά, Παπαζήσης, Αθήνα 1978, σ. 234.

9 Κλήμης Αριστείδης, «Η συνεργασία των ατόμων στον ελληνικό χώρο», στο: Θέματα Συνεταιρισμών και Αγροτικής Οικονομίας, τεύχ. 75/1983, σ.5413 κ.ε.

10 «Είναι γεγονός ότι οι περίοδοι ακμής των Ελλήνων ήσαν εκείνες που διαπνέονταν από κοινοτικό πνεύμα και ήθος, από την αρχαία πόλη-κράτος έως τις κοινότητες κατά την οθωμανική αυτοκρατορία». Σταματόπουλος Γιώργος, «Ο κοινοτισμός ως εναλλακτική πρόταση στην παγκοσμιοποίηση», στην Ελευθεροτυπία, 10.12.2003.

11 Βακαλόπουλος Α., Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, Θεσσαλονίκη 1964, τόμ. Β 1, σ. 5, παρατίθεται στο Μοσκώφ Κωστής, Εθνική…, ό.π., σ. 75.

12 Καραβίδας Κ. Δ., Αγροτικά, ό.π., σ. 235.

13 «Εκείνοι οι άφρονες και μωροί άνθρωποι όπου κράζονται προεστοί και άρχοντες, οίτινες,… καυχώνται εις το να δεικνύονται πιστοί οπαδοί και δούλοι του τυράννου εκούσιοι», Ανωνύμου του Έλληνος, Ελληνική Νομαρχία, Κάλβος, Αθήνα 1968, σ. 89.

14 «Εκατόν χιλιάδες, και ίσως περισσότεροι, μαυροφορεμένοι, ζώσιν αργοί και τρέφονται από τους ιδρώτας των ταλαίπωρων και φτωχών Ελλήνων… Δεν είναι κρυφόν ότι οι πνευματικοί αναφέρουσι κάθε υπόθεσιν οπού ακούουσιν από τους χριστιανούς εις τον αρχιερέα και αυτός ευθύς κάμνει ένα κατάλογον με προσθήκην και τον προσφέρει του τυράννου εις τρόπον ώστε η εξομολόγησις την σήμερον είναι έν μέσον προδοσίας… Το ελληνικόν ιερατείον εμποδίζει την ελευθέρωση των Ελλήνων και αύτη είναι η πρώτη και η μεγαλυτέρα αιτία όπου ευρισκόμεθα υπό της οθωμανικής τυραννίας», ό.π., σ. 118 και 127.

15 Καραβίδας Κώστας, Κοινοτισμός και Σοσιαλισμός, εκδ. Κοραή, Αθήνα 1930, σ. 59-61.

16 Βλ. Λάμπος Κώστας, Από την κρίση στην υπέρβαση του ελληνικού περιφερειακού καπιταλισμού, Αιχμή, Αθήνα 1988.

17 Πανταζόπουλος Νίκος, Ο ελληνικός κοινοτισμός…, ό.π.

18Μπέλτσιος Θανάσης, «Η εν Κρήτη Σοσιαλιστική Πολιτεία του Σταύρου Καλλέργη. Ο Δήμος στην πολιτική σκέψη των πρώιμων σοσιαλιστών», στο περιοδικό Ευτοπία, τεύχ. 18, Γενάρης 2010, σ. 63.

19 Ό.π.

20 Ό.π., σ. 66.

21 Για μιά διεξοδική ανάλυση αυτής της περιόδου βλ. Λάμπος Κώστας, Εξάρτηση, προχωρημένη υπανάπτυξη και αγροτική οικονομία της Ελλάδας, Αιχμή, Αθήνα 1983.

22 Τσουπαρόπουλος Θανάσης, Οι Λαοκρατικοί θεσμοί της Εθνικής Αντίστασης, Γλάρος, Αθήνα 1989, σ. 9.

23 Γλέζος Μανώλης, Εθνική Αντίσταση 1940-1945, Στοχαστής, τόμ. 1^ος Αθήνα 2009, 5^η έκδ., σ. 51.

24 Βλέπε αναλυτικά στο: Λάμπος Κώστας, Συνεταιρισμοί και ανάπτυξη, ΤΥΠΩΘΗΤΩ – ΔΑΡΔΑΝΟΣ, Αθήνα 1999.

25Κουτσουμπός Θεόδωρος, «Μορφές εναλλακτικής εξουσίας στην ελεύθερη Ελλάδα κατά την Κατοχή»,: http://library.panteion.gr:8080/dspace/bitstream/123456789/3504/1/koytso

26Μπέικος Γεωργούλας, Η λαϊκή εξουσία στην ελεύθερη Ελλάδα, Θεμέλιο, Αθήνα 1979, 2^η έκδ., τόμ. 1^ος, σ. 74.

27 Τσουπαρόπουλος Θανάσης, Οι Λαοκρατικοί θεσμοί…, ό.π., σ. 21.

28 Τη ‘Συμβιβαστική’ αποτελούσαν δύο γεωργοί, δύο κτηνοτρόφοι εκλεγμένοι σε γενική συνέλευση από τους κατοίκους του χωριού, ο Πρόεδρος της Κοινότητας, ο δάσκαλος και ο παπάς. Χρέη Γραμματέα έκανε ο Γραμματέας της ΦΕΚ, Μπέικος Γεωργούλας, Η λαϊκή εξουσία…, ό.π., τόμ. 1ος, σ. 75. Βλ. επίσης Τσουπαρόπουλος Θανάσης, Οι Λαοκρατικοί θεσμοί…, ό.π., σ. 21 κ.ε.

29 Χαρακτηριστική για την περί δικαίου αντίληψη της Λαϊκής Δικαιοσύνης είναι η περίπτωση του γιατρού Κώστα Μπακόλα, ο οποίος καταδικάστηκε το 1937 από τη Συμβιβαστική Επιτροπή του χωριού Μαυρομάτα σε έξι μήνες δημόσιας περιφρόνησης, γιατί εκμεταλλευόταν τη θέση του, ως γιατρός του χωριού, και έκανε προπαγάντα υπέρ της μεταξικής δικτατορίας και του χιτλερικού εθνικοσοσιαλισμού, βλ.: Μπέικος Γεωργούλας, Η λαϊκή εξουσία…, ό.π., τόμ. 1ος, σ. 76.

30 Ό.π., σ. 75-77.

31 Ό.π., σ. 71.

32Αναλυτικά βλ. σχετικά, Μανώλης Γλέζος, Εθνική Αντίσταση.., ό.π., σ. 813 κ.ε.

33Για περισσότερες σχετικές πληροφορίες από πρώτο χέρι βλ., ό.π., τόμ. 1^ος, σ. 341 κ.ε., και τόμ. 2^ος, σ. 913 κ.ε.

34 Τσουπαρόπουλος Θανάσης, Οι Λαοκρατικοί θεσμοί…, ό.π., σ. 17 κ.ε.

35 Ό.π., σ. 25.

36 Ολόκληρο το κείμενο του Κώδικα στο: Μπέικος Γεωργούλας, Η Λαϊκή εξουσία…, ό.π., τόμ. 2^ος, σ. 133-152 και Τσουπαρόπουλος Θανάσης, Οι Λαοκρατικοί θεσμοί…, ό.π., σ.111-124.

37«Αν και στελέχη του ΚΚΕ, οι υπεύθυνοι του ΕΑΜ (και συντάκτες του Κώδικα Ποσειδώνα) φαίνεται πως ενεργούσαν περισσότερο με βάση την ιδεολογική επίδραση των ‘σοβιέτ’ και τη γνώση των συνθηκών της περιοχής, παρά σαν εντολοδόχοι της κεντρικής ηγεσίας τους, που εκδήλωνε μέτριο και επιφυλακτικό ενδιαφέρον για τους νέους θεσμούς», Τυροβούζης Χρήστος, Αυτοδιοίκηση και Λαϊκή Δικαιοσύνη 1942-1945, Προσκήνιο, Αθήνα 1991, σ. 57.

38 Βλ. το πλήρες κείμενο στο Τσουπαρόπουλος Θανάσης, Οι Λαοκρατικοί…, ό.π., σ. 124-139.

39 Βλ. το πλήρες κείμενο στο Τσουπαρόπουλος Θανάσης, Οι Λαοκρατικοί…, ό.π., σ. 139-179.

40 Ό.π., σ. 140.

41 Ό. π., σελ. 175-176.

42 Ό.π., σ. 169.

43 Μπέικος Γεωργούλας, Η λαϊκή εξουσία…, ό.π., τόμ. 2^ος, σ.169 και 170.

44 «Σοβαρές παρεκκλίσεις της πολιτικής γραμμής δεν είχαμε στην περιοχή μας. Τα λάθη της καθοδήγησης του Βόλου έσπευσε επί τόπου το θεσσαλικό γραφείο του ΚΚΕ και τα διόρθωσε έγκαιρα, όπως έκανε το ίδιο και με τους εξτρεμισμούς για εξουσία, για εαμικό κράτος στον Αλμυρό, στα Φάρσαλα, η ‘Κόκκινη Δικτατορία της Καλαμπάκας’ κ.λπ., και χρειάστηκε μόνιμη επαγρύπνηση της κομματικής καθοδήγησης για την προφύλαξη ή έγκαιρη εξουδετέρωση τέτοιων τάσεων», Δηλώσεις του Κώστα Καραγιώργη στις 5 Μαΐου στη Ρεντίνα, αναφέρεται στο: Κουτσουμπός Θόδωρος, Μορφές εναλλακτικής εξουσίας…, ό.π., σ. 130.

45 «Η ιδέα της δημιουργίας ενός τέτοιου συντονιστικού οργάνου, που θα ασκούσε καθήκοντα λαϊκοδημοκρατικής κυβερνητικής εξουσίας, έγινε αισθητή από την αρχή του 1943. Ήδη παντού στην Ελεύθερη Ελλάδα οι λαοκρατικοί θεσμοί της Αυτοδιοίκησης και της Λαϊκής Δικαιοσύνης, λειτουργούσαν με την ευθύνη των οργανώσεων… και γενικά είχε διαμορφωθεί το κράτος του βουνού που πολεμούσε και ταυτόχρονα θεμελίωνε τη μελλοντική μορφή της ελεύθερης και λαοκρατούμενης ελληνικής πολιτείας», ό.π., σ. 65.

46 «Ένας λόγος, ο οποίος από τα πράγματα υποχρέωνε στην ίδρυση κυβέρνησης στην Ελεύθερη Ελλάδα ήταν το γεγονός ότι η αυτοδιοίκηση είχε φτάσει από τον πρώτο βαθμό (Κοινότητες), στο δεύτερο (Επαρχίες), στον τρίτο (Νομοί) και στον τέταρτο (Περιφέρειες). Η φυσική συνέχεια συνεπώς ήταν η διοίκηση να επεκταθεί και στο σύνολο της επικράτειας, σε εθνικό επίπεδο», Γλέζος Μανώλης, Εθνική Αντίσταση…, ό.π., τόμ. 2^ος, σ. 827.

47 Χατζής Θανάσης, Η νικηφόρα επανάσταση που χάθηκε, Δωρικός, Αθήνα 1982, τόμ. 2^ος σ. 329, παρατίθεται στο: Γλέζος Μανώλης, Εθνική Αντίσταση…, ό.π., τόμ. 2^ος, σ. 826, σημ. 29 και Τσουπαρόπουλος Θανάσης, Οι Λαοκρατικοί θεσμοί.., ό.π., σ. 71.

48 Τσουπαρόπουλος Θανάσης, Οι Λαοκρατικοί θεσμοί…, ό.π., σ. 67-68.

49Ό.π., σ. 71.

50 Βλέπε σχετικά, Λάμπος Κώστας, Αμερικανισμός και παγκοσμιοποίηση. Οικονομία του Φόβου και της παρακμή;, ΠΑΠΑΖΗΣΗΣ, Αθήνα 2009.

51 Βλέπε Λάμπος Κώστας, Νεογερμανισμός. Ο νέος Εφιάλτης της Ευρώπης, στο:http://www.anixneuseis.gr/?p=30341, http://www.infonewhumanism.blogspot.com, και Neogermanismus. Der neue Albtraum Europas, στο: http://www.scribd.com/doc/82050648/,

52«Δεν είναι η πρώτη φορά που για να κατανοήσεις το μέλλον της Ευρώπης χρειάζεται να στραφείς μακριά από τις μεγάλες δυνάμεις στο κέντρο της ηπείρου και να κοιτάξεις προσεκτικά όσα συμβαίνουν στην Αθήνα. Τα τελευταία 200 χρόνια η Ελλάδα ήταν στην πρώτη γραμμή της εξέλιξης της Ευρώπης. Στη δεκαετία του 1820, στη διάρκεια του αγώνα για την ανεξαρτησία από την οθωμανική αυτοκρατορία, η Ελλάδα έγινε ένα πρώιμο σύμβολο δραπέτευσης από τη φυλακή της αυτοκρατορίας.…η Ελλάδα ήταν επίσης στην πρωτοπορία της αντίστασης στους ναζιστές. Τον χειμώνα του 1940-41, ήταν η πρώτη χώρα που αντεπιτέθηκε αποτελεσματικά κατά των δυνάμεων του Άξονα, ταπεινώνοντας τον Μουσολίνι στον ελληνοϊταλικό πόλεμο ενώ η υπόλοιπη Ευρώπη επευφημούσε την Ελλάδα…, ο κλήρος πέφτει και πάλι στην Ελλάδα ως χώρας να προκαλέσει τους μανδαρίνους της Ευρωπαϊκής Ένωσης και να θέσει το ερώτημα: “ποιο θα είναι το μέλλον της ηπείρου;” Η Ευρωπαϊκή Ένωση υποτίθεται ότι θα ένωνε μια κατακερματισμένη Ευρώπη, ότι θα ενίσχυε τις δημοκρατικές της δυνατότητες και ότι θα μεταμόρφωνε την ήπειρο σε μια ανταγωνιστική δύναμη στην παγκόσμια σκηνή. Είναι ίσως ταιριαστό που ένα από τα αρχαιότερα και πιο δημοκρατικά έθνη-κράτη της Ευρώπης βρίσκεται στην καινούργια εμπροσθοφυλακή, όσων θέτουν εν αμφιβόλω όλα αυτά τα επιτεύγματα. Γιατί είμαστε όλοι μικρές δυνάμεις τώρα, και για άλλη μια φορά η Ελλάδα πολεμάει στην πρώτη γραμμή του αγώνα για το μέλλον», Μαζάουερ Μαρκ, «Η Ελλάδα το λίκνο της Δημοκρατίας κλονίζει τον πλανήτη», στο:http://www.pressinaction.gr/politiki/item/2033-new-york-times-i-ellada-likno-tis-dimokratias-klonizei-ton-planiti.

53 Η πρώτη Διάσκεψη της Μόσχας έλαβε χώρα από τις 29 Σεπτεμβρίου έως και την 1η Οκτωβρίου του 1941. Ο Άβερελ Χάριμαν, Πρεσβευτής των ΗΠΑ στην ΕΣΣΔ, εκπροσωπώντας τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής και ο Λόρδος Μπίβερμπρουκ, εκπροσωπώντας το Ηνωμένο Βασίλειο, συναντήθηκαν με τον Ιωσήφ Στάλιν για να εγγυηθούν ότι οι δύο αυτές συμμαχικές δυνάμεις θα βοηθούσαν και θα υποστήριζαν την Σοβιετική Ένωση στον κοινό αγώνα κατά της Ναζιστικής Γερμανίας. Η Δεύτερη Διάσκεψη της Μόσχας έλαβε χώρα από τις 12 μέχρι τις 17 Αυγούστου του 1942. Ο Ουίνστον Τσώρτσιλ, ο ειδικός απεσταλμένος του Προέδρου των ΗΠΑ Άβερελ Χάριμαν και ο ηγέτης της Σοβιετικής Ένωσης Ιωσήφ Στάλιν σχεδίασαν τηνΕκστρατεία στη Β. Αφρική και συζήτησαν για την αποβίβαση στρατευμάτων και το άνοιγμα ενός νέου μετώπου στη Βόρεια Γαλλία. Η Τρίτη Διάσκεψη της Μόσχας έλαβε χώρα από τις 18 Οκτωβρίου μέχρι τις 11 Νοεμβρίου του 1943 στο Κρεμλίνο. Η συνάντηση των υπουργών Εξωτερικών του Ηνωμένου Βασιλείου, Άντονι Ήντεν, των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής,Κόρντελ Χωλ, και της Σοβιετικής Ένωσης, Βιατσεσλάβ Μιχαήλοβιτς Μολότωφ, οδήγησε στηΔιακήρυξη της Μόσχας και στη δημιουργία της Ευρωπαϊκής Συμβουλευτικής Επιτροπής (EAC). H Τέταρτη Διάσκεψη της Μόσχας, γνωστή και ως Διάσκεψη του Τολστόι λόγω του κωδικού ονόματός της Τολστόι, μεταξύ των Συμμάχων του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου έλαβε χώρα στη Μόσχα από τις 9 Οκτωβρίου έως τις 19 Οκτωβρίου του 1944. Αντιπρόσωποι τηςΣοβιετικής Ένωσης στη διάσκεψη ήταν ο ηγέτης της Σοβιετικής Ένωσης Ιωσήφ Στάλιν και ο Σοβιετικός υπουργός εξωτερικών Βιατσεσλάβ Μιχαήλοβιτς Μολότωφ. Αντιπρόσωποι τουΗνωμένου Βασιλείου ήταν ο Βρετανός πρωθυπουργός Ουίνστον Τσώρτσιλ και ο Βρετανός υπουργός εξωτερικών Άντονι Ήντεν. Ο Βρετανός Γενικός Αρχηγός των Επιτελείων Sir Άλαν Μπρουκ ήταν παρών, όπως και ο πρέσβης των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής στη Μόσχα,Άβερελ Χάριμαν, και ο Αμερικανός στρατηγός Τζον Ντιν, ως παρατηρητές και αντιπρόσωποι των ΗΠΑ. Θέματα που συζητήθηκαν στη διάσκεψη ήταν η είσοδος της Σοβιετικής Ένωσης στον πόλεμο κατά της Ιαπωνίας, η μεταπολεμική διαίρεση των Βαλκανίων και τα ποσοστά επιρροής Σοβιετικών-Ηνωμένου Βασιλείου με τη μυστική Συμφωνία των Ποσοστών, καθώς και το μέλλον της Πολωνίας και της Ελλάδας

54 Η Διάσκεψη της Τεχεράνης ήταν διάσκεψη κορυφής μεταξύ των ηγετών των Συμμάχων υπό το κωδικό όνομα EUREKA. Διεξήχθη στην Τεχεράνη από τις 28 Νοεμβρίου έως την 1η Δεκεμβρίου 1943. Σε επίπεδο ηγετών συμμετείχαν ο Αμερικανός Πρόεδρος Φράνκλιν Ρούζβελτ, ο Βρετανός Πρωθυπουργός Ουίνστον Τσώρτσιλ και ο ηγέτης της Σοβιετικής Ένωσης Ιωσήφ Στάλιν. Ακολούθησε χρονικά τη Διάσκεψη του Καΐρου, η οποία έληξε στις 27 Νοεμβρίου 1943 χωρίς την παρουσία του Στάλιν αλλά με παρουσία του Τσανγκ Κάι Σεκ. Οι αποφάσεις που λήφθηκαν στη διάσκεψη της Τεχεράνης ήταν προοίμιο των αποφάσεων που επικυρώθηκαν στη Διάσκεψη της Γιάλτας το 1945 και υπό αυτή την άποψη θεωρείται μια από τις πιο σημαντικές διασκέψεις του Πολέμου.

55 Η Συμφωνία της Γιάλτας ή των ποσοστών ήταν μία συμφωνία μεταξύ του Ιωσήφ Στάλιν και του Ουίνστον Τσώρτσιλ σχετικά με τη διαίρεση της νοτιοανατολικής Ευρώπης σεσφαίρες επιρροής. Στις 9 Οκτωβρίου 1944, λίγους μήνες πριν τη Διάσκεψη της Γιάλτας, οι δύο ηγέτες συναντήθηκαν στην τέταρτη Διάσκεψη της Μόσχας, όπου, σύμφωνα με την αυτοβιογραφία του, ο Τσώρτσιλ πρότεινε η Σοβιετική Ένωση να έχει 90% επιρροή στηνΡουμανία και 75% στην Βουλγαρία, ενώ το Ηνωμένο Βασίλειο να έχει 90% επιρροή στηνΕλλάδα. Ο Τσώρτσιλ επίσης πρότεινε στην Ουγγαρία και την Γιουγκοσλαβία να έχουν 50% επιρροή και οι δύο. Στη συνέχεια ο Τσώρτσιλ έγραψε τη συμφωνία με μπλε μολύβι σε μία χαρτοπετσέτα, την οποία έδωσε στον Στάλιν, και αφού την ενέκρινε ο Στάλιν του την επέστρεψε. “Δεν θα θεωρηθεί πολύ κυνικό αν φανεί πως διευθετήσαμε τη μοίρα εκατομμυρίων ανθρώπων, με έναν τόσο “πρόχειρο” τρόπο; Ας κάψουμε το χαρτί“, είπε ο Τσώρτσιλ. “Όχι, κράτα το“, απάντησε ο Στάλιν. Οι υπουργοί εξωτερικών των δύο χωρών, Άντονι Ήντεν καιΒιατσεσλάβ Μιχαήλοβιτς Μολότωφ, διαπραγματεύτηκαν τα ποσοστά της συμφωνίας στις 10 και 11 Οκτωβρίου. Κατάληξη αυτής της συζήτησής ήταν η αύξηση των ποσοστών επιρροής της Σοβιετικής Ένωσης στη Βουλγαρία και την Ουγγαρία κατά 80%. Αν η συμφωνία αυτή ήταν πράγματι αληθινή, ο Στάλιν κράτησε τον λόγο του όσον αφορά την Ελλάδα. Η Βρετανία υποστήριξε τις δυνάμεις της Ελληνικής Κυβέρνησης κατά τον ελληνικό εμφύλιο πόλεμο, ενώ η Σοβιετική Ένωση δεν βοήθησε καθόλου τους κομμουνιστές του ΔΣΕ. Βέβαια, αυτή η κυνικότητα αμφισβητήθηκε από πολλούς και δεν επιβεβαιώθηκε από τους άλλους πρωταγωνιστές, αν και επιβεβαιώθηκε από τη ζωή μέχρι κεραίας.
—

ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ: Αυτό το μήνυμα πληρεί τις προϋποθέσεις τής ευρωπαϊκής νομοθεσίας, (Directiva 2002/31/CE του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου), περί μηνυμάτων προβολής: φέρει τα πλήρη στοιχεία τού αποστολέα ευκρινώς και δίνει στον δέκτη τη δυνατότητα διαγραφής. Αν θέλετε να διαγραφεί το e-mail σας από αυτή τη λίστα παραληπτών e-mail, παρακαλούμε. στείλτε μας μήνυμα στη διεύθυνση: prodial21@gmail.com.