Ήταν το Βυζάντιο στην Ευρώπη;

17/6/14 | 0 σχόλια | 0 απαντήσεις | 12 εμφανίσεις

 

Η μελέτη της Patlagean για την ενότητα του ευρωπαϊκού μεσαίωνα.

Της Σώτης Τριανταφύλλου

Το Βυζάντιο, καθώς «εξαφανίστηκε» στα μέσα του 15ou αιώνα, αποτελεί ένα παράδοξο για την ιστοριογραφία. Ενόσω οι δυτικές κοινωνίες και ο οθωμανικός κόσμος οικοδομούνταν, με αργούς ρυθμούς, το Βυζάντιο έμοιαζε με μια συνέχιση της ειδωλολατρικής αρχαιότητας η οποία διερράγη με την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453.

Πολλοί ιστορικοί τού προσδίδουν «άτυπο» καθεστώς θεωρώντας τη φεουδαρχία της Δύσης άρρηκτα συνδεδεμένη με τις επιδρομές των βαρβάρων οι οποίοι εξελίχθηκαν στους σύγχρονους Ευρωπαίους. Η  Évelyne Patlagean (1932-2008) προτείνει εδώ μιαν επανεξέταση της βυζαντινής ιστορίας στο φως της θεμελιώδους εργασίας του Marc Bloch, ιδρυτικού μέλους της σχολής των Annales, “Η φεουδαρχική κοινωνία”[1]: o αυτοκρατορικός περίγυρος, το αριστοκρατικό ιδεώδες, ο κρατικός μηχανισμός αναλύονται μέσω των οικογενειακών και κοινωνικών σχέσεων, των δεσμεύσεων της πίστης και της οργάνωσης των εξουσιών. Η βυζαντινή κοινωνία εμφανίζεται ως συνιστώσα του μεσαιωνικού κόσμου η οποία έπαιξε σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη των κοινωνικών δομών και των εξουσιών που προέκυψαν από την αρχαιότητα.

Η βυζαντινή κοινωνία εμφανίζεται ως συνιστώσα του μεσαιωνικού κόσμου η οποία έπαιξε σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη των κοινωνικών δομών και των εξουσιών που προέκυψαν από την αρχαιότητα

Η επιστήμη της ιστορίας, παρότι διακλαδική, δημιουργεί Fachidioten: δεν έχω ιδέα περί Βυζαντίου. Στις αρχές της δεκαετίας του 1980 πήγαινα κάπου-κάπου στα μαθήματα της κ. Αντωνιάδη-Μπιμπίκου στην ΕΗΕSS αλλά σύντομα έχασα το ενδιαφέρον μου· γινόταν πολύς λόγος για τα βυζαντινά τελωνεία και για τη μαρξιστική αντίληψη της δουλοκτησίας. Αργότερα, ενδιαφέρθηκα για τον μεσαίωνα, κυρίως όμως για την ανάπτυξη της πόλης, της ιατρικής και των φτωχοκομείων·[2] προπάντων με έλκυαν, με διεστραμμένο τρόπο, οι επιδημίες. Αυτό το βιβλίο της Évelyne Patlagean, το τελευταίο της,  απευθύνεται τόσο σε ειδικούς, όσο και σε ανθρώπους σαν εμένα: δεν πρόκειται για εκλαϊκευμένη ιστορία – ίσως μάλιστα προϋποθέτει, μεταξύ άλλων, τη γνώση της “Φεουδαρχικής κοινωνίας” του Bloch· ωστόσο, μπορεί να διαβαστεί από οποιονδήποτε με στοιχειώδεις γνώσεις ιστορίας.

Το βιβλίο του Βloch θεωρήθηκε, ήδη από το 1939, sine qua non της ιστοριογραφίας του μεσαίωνα. Ο Bloch τοποθέτησε στο κέντρο του έργου του τον σχηματισμό του φεουδαρχικού συστήματος και περιέγραψε τις χριστιανικές κοινωνίες της δυτικής Ευρώπης. H Évelyne Patlagean έχει δύο στόχους: να ενσωματώσει το Βυζάντιο στον διάλογο περί μεσαίωνα και να καταδείξει ότι αυτή η ενσωμάτωση είναι ουσιώδης για την ανάλυση της ιστορικής εξέλιξης τόσο του βυζαντινού πολιτισμού όσο και των δυτικοευρωπαϊκών μεσαιωνικών κοινωνιών. Η περίπτωση του Βυζαντίου είναι πράγματι «ιδιαίτερη»: αν και δεν συγκροτήθηκε από τις ευρωπαϊκές επιδρομές, η ελληνική αυτοκρατορία εμφανίζεται, σύμφωνα με την Évelyne Patlagean, ως “είδωλο” της Ευρώπης, ως αντανάκλασή της.

Αμφότεροι οι ιστορικοί σχηματισμοί γεννήθηκαν από την ύστερη ρωμαϊκή αυτοκρατορία και κληρονόμησαν από αυτή το publicum. Εξελίχθηκαν παραλλήλως αλλά χωριστά: έτσι, ο πρώτος κατέληξε στον αστερισμό των σύγχρονων ευρωπαϊκών κρατών, ενώ ο δεύτερος στα ελληνικά και σλαβικά έθνη που υποδουλώθηκαν από τους Τούρκους.

Η Patlagean εξετάζει τις εκδοχές της φεουδαρχίας από τη Μακόν της Βουργουνδίας, στo Latium και στην Κεντρική Ευρώπη, χρησιμοποιώντας ποικίλες ιστοριογραφικές πηγές και προσεγγίσεις: Πώς το Βυζάντιο μετασχηματίστηκε στο πέρασμα του χρόνου; Πώς εξηγείται ο πολιτικός του θάνατος; Ποιες ήταν οι διαφορές και οι ιδιαιτερότητες των γεωγραφικών του χώρων (Μικρά Ασία, Βαλκάνια, Μεσόγειος, Κωνσταντινούπολη) και ποια υπήρξαν τα ιστορικά του στάδια; Αυτά είναι μερικά από τα ερωτήματα που θέτει και στα οποία απαντά – με τον τρόπο της. Το βιβλίο χωρίζεται σε τρία μέρη: μετά από μια εισαγωγή γύρω από το φεουδαρχικό ζήτημα και την ιστορία του Βυζαντίου, μελετά τη γέννηση μιας αριστοκρατίας θεμελιωμένης στις συγγένειες που καταλαμβάνει την εξουσία το 1081. Και στη συνέχεια, αποκαλύπτει τις δομές ενός μηχανισμού πολιτικής εξουσίας που κινητοποιείται  στα τέλη του 11ou αιώνα και επιζεί μέχρι τον 15o. Η συνηθισμένη εικόνα του κατακερματισμένου βασιλείου του 13ou αιώνα αντικαθίσταται από ένα καινούργιο πρότυπο, την «πληθυντική αυτοκρατορία» που δείχνει τη δυναμική μεταξύ των πολιτικών δομών και των κοινωνικών δυνάμεων που τις οικειοποιούνται. Κοντολογίς, η βυζαντινή κοινωνία δημιουργείται με τα ίδια υλικά όπως στη Δύση, πλην όμως συναρμολογημένα με διαφορετικό τρόπο.

Η φύση των χατιριών στο Βυζάντιο δεν διαφέρει από τη σημερινή: φορολογικά δώρα, παραχώρηση ασυλίας ή ατιμωρησίας

«Ο ελληνικός μεσαίωνας» είναι, μεταξύ άλλων, μια ιστορία του Βυζαντίου: αυτοκράτορες, δυναστείες, συγγένειες εξ αίματος και εξ αγχιστείας· πνευματικές συγγένειες, νεποτισμός, ευνοιοκρατία· οικογενειοκρατία και κοινωνικές τάξεις· μεταρρυθμιστές και πολεμιστές· εκκλησία και στρατός. Όσο για την Ελλάδα, υπό τη στενή έννοια, που βρισκόταν ήδη σε παρακμή στο τέλος της ρωμαϊκής κυριαρχίας, είχε καταστραφεί από τον Αλάριχο, βασιλιά των Βησιγότθων το 395-398: αποτελούσε δηλαδή μέρος της Ευρώπης των επιδρομών. Και όχι μόνον των επιδρομών από τον μακρινό βορρά, αλλά κι εκείνων των Σλάβων μέχρι τα μέσα του 9ου αιώνα. Οι επιδρομές συνεχίστηκαν, αλλά, μέχρι τον 11ο αιώνα, είχαν διαφορετικά χρώματα: Άραβες, Βούλγαροι· αργότερα Νορμανδοί – η Ευρώπη των επιδρομών που αναφέρει ο Bloch έχει διεσταλμένα σύνορα. Αυτά τα διεσταλμένα σύνορα ενισχύουν το επιχείρημα της Patlagean για την ενότητα του ευρωπαϊκού μεσαίωνα.

Όχι μόνον το Βυζάντιο είναι μέρος της Δύσης αλλά ότι η δυτική ιστοριογραφία έχει ανάγκη από την ιστοριογραφία του Βυζαντίου για να εμβαθύνει στην ιστορία της Δύσης

Η Patlagean επιμένει στη γέννηση της αριστοκρατίας (9ος-11ος αιώνας) ως προϊόν της στρατιωτικής και οικονομικής ισχύος ορισμένων «πολεμικών» οικογενειών·  δηλαδή στη συγκρότηση μιας κοινωνικής τάξης μέσω της συγκόλλησης οικογενειακών γενών. Αυτή την τάξη ακολουθούν ομόκεντροι κύκλοι συγγενικών και «φιλικών» σχέσεων που δημιουργούν πλέγματα, δίκτυα, εξαρτήσεις: το πελατειακό κράτος μοιάζει να οφείλεται σε αυτή την κοινωνική οργάνωση, στην ανταλλαγή υπηρεσιών, «χατιριών» θα λέγαμε. Η φύση των χατιριών στο Βυζάντιο δεν διαφέρει από τη σημερινή: φορολογικά δώρα, παραχώρηση ασυλίας ή ατιμωρησίας. Η Patlagean ανατρέχει, αναπόφευκτα, στην εποχή του Κωνσταντίνου για να αναλύσει τον ρόλο του αυτοκράτορα, της φορολογίας και της Εκκλησίας. Noμίζω ότι αυτή η ιστορική αναδρομή, παρότι όχι και τόσο πρωτότυπη, δίνει πολλές πληροφορίες για τις νοοτροπίες που δημιουργήθηκαν στο Βυζάντιο και πέραν αυτού: για την αμφίρροπη σχέση μεταξύ ιδιωτικού-δημοσίου και κράτους-γαιοκτημόνων, καθώς για τις λειτουργίες της επιλεγόμενης «πρόνοιας» (παραχώρηση γης έναντι στρατιωτικής υπηρεσίας).  Όπως συνήθως, η Patlagean χρησιμοποιεί τη δομική ανάλυση στο πλαίσιο της πολιτιστικής ιστορίας, κάνοντας συχνές αναφορές στο πρώτο της έργο για τη φτώχεια στο Βυζάντιο όπως και στοHistoire de la vie privée (1987) του Paul Veyne (τον οποίον ωστόσο μνημονεύει, περιέργως, μία φορά)[3]. Το κεντρικό της επιχείρημα είναι ότι όχι μόνον το Βυζάντιο είναι μέρος της Δύσης αλλά ότι η δυτική ιστοριογραφία έχει ανάγκη από την ιστοριογραφία του Βυζαντίου για να εμβαθύνει στην ιστορία της Δύσης. Και το κεντρικό στοιχείο αυτής της ιστορίας είναι, όπως προαναφέρθηκε, το «κοινό», η διαλεκτική μεταξύ των ιδιωτικών κοινωνικών δυνάμεων και της αυτοκρατορικής εξουσίας.

Καταλήγει λοιπόν η Patlagean: «Οδηγούμαστε στη σκέψη ότι η σχέση ανάμεσα στην αυτοκρατορία και στις άλλες μορφές πολιτικής εξουσίας σε μια επικράτεια δεν είναι χρονολογική ή ιστορική – είναι δομική. Στο Βυζάντιο, εκεί όπου δεν σημειώθηκε το φεουδαρχικό παράδοξο, παρατηρούμε το αντίθετό του, ένα κρατικό παράδοξο κατά το οποίο η δημόσια εξουσία και τα δικαιώματά της έγιναν το αντικείμενο μιας οικειοποίησης που άφησε άθικτο το περίβλημά τους. [...] Η βυζαντινή ιστορία είναι μια ιστορία ευρωπαϊκή».

ΣΩΤΗ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ

[1] Bloch, Marc. Η φεoυδαλική κοινωνία: η διαμόρφωση των σχέσεων εξάρτησης, οι τάξεις και η διακυβέρνηση των ανθρώπων. Μτφρ. Μπάμπης Λυκούδης. Αθήνα: Κάλβος, 1987

[2] Unehistoire de la médecine (Marc Ferro, J-P Aron). 52 min., 1980.

[3] Στη βιβλιογραφία της E. Patlagean αναφέρεται ο J. Le Goff, πλην όμως όχι δύο έργα που μου φαίνονται σχετικά με την παρούσα ανάλυση: “Η Ευρώπη γεννήθηκε τον μεσαίωνα;” (εκδ. Πόλις, 2006) και “Ο πολιτισμός της μεσαιωνικής Δύσης” (εκδ. Βάνιας, 1993)

 

bookpress.gr