Ο φασισμός επανεξεταζόμενος

Του Χρήστου Ιακώβου

Διευθυντής του Κυπριακού Κέντρου Μελετών (ΚΥΚΕΜ)

Ο φασισμός, άλλοτε ως αυταρχικό καθεστώς κι' άλλοτε ως ιδιότυπο πολιτικό και ιδεολογικό φαινόμενο, απασχόλησε την επιστημονική έρευνα από την πρώτη στιγμή της εμφάνισής του. Οι προσπάθειες αναζήτησης των συνθηκών και των αιτιών γέννησής του οριοθετούσαν και τις αναγνώσεις της φύσης του.

Ο ιταλικός φασισμός ήταν το πρώτο «κόμμα-πολιτοφυλακή» που κατέκτησε την εξουσία σε μια φιλελεύθερη ευρωπαϊκή χώρα, με την ξεκάθαρη πρόθεση να καταλύσει την κοινοβουλευτική δημοκρατία και να οργανώσει με ολοκληρωτικό τρόπο την κοινωνία, υποτάσσοντάς την και ενσωματώνοντάς την στο κράτος, που επιβαλλόταν δεσποτικά ως απόλυτη και κυρίαρχη αξία.

Μετά το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, όταν ο φασισμός εξήρχετο ηττημένος, πολιτικά, στρατιωτικά, ιδεολογικά και ηθικά, μια σειρά από ερωτήματα απασχόλησαν την επιστημονική έρευνα: Ήταν μία παρέκκλιση του εθνικισμού ο οποίος απέκτησε μια ξεχωριστή δυναμική μετά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο; Ήταν η αναζήτηση της ταλαιπωρημένης Ιταλικής κοινωνίας και των εντάσεων που βίωσε στον μεσοπόλεμο που οδήγησαν ένα ετερογενές κράμα παλαιμάχων πολεμιστών, νέων εθνικιστών, ριζοσπαστών εργατών και διανοουμένων στην αναζήτηση μίας εναλλακτικής πολιτικής λύσης στα αδιέξοδα του πολυκομματικού φιλελεύθερου κράτους;  

Αντίθετα προς την επιστημονική προσέγγιση σε σχέση με το ναζισμό, ο φασισμός εξελαμβάνετο για χρόνια ως μια αυταρχική δικτατορία που διεκρίνετο σαφώς από το ναζισμό, τόσο εξαιτίας της διαφορετικής θέσης που είχε το Κόμμα στο Κράτος όσο και από την απουσία μαζικών εγκλημάτων. Για την κλασική μαρξιστική ερμηνεία ήταν μία μορφή αντεπαναστατικού-αντιδραστικού φαινομένου, απότοκου της αντίδρασης του μεγάλου κεφαλαίου απέναντι στη διεθνή επανάσταση. Για τους φιλελεύθερους, ο φασισμός ήταν μία συνηθισμένη εθνικιστική δικτατορία παραδοσιακού τύπου η οποία γεννήθηκε από την κρίση του πολυκομματικού κράτους.

Στο βιβλίο του ο Ιταλός καθηγητής πολιτικής επιστήμης, Εμίλιο Τζεντίλε, (Φασισμός: Ιστορία και ερμηνεία, εκδ. Ασίνη, 2013, β' έκδοση) επανατοποθετεί την ερμηνεία του φασισμού στο μικροσκόπιο της ιστορικής και πολιτικής έρευνας προτείνοντας μία νέα προσέγγιση. Αναλύει τον ιταλικό φασισμό επισημαίνοντας τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που καθορίζουν την ιστορική μοναδικότητά του. Ο Τζεντίλε παρουσιάζει τον φασισμό «όπως υπήρξε ιστορικά, δηλαδή ως ένα πολιτικό φαινόμενο σύγχρονο, εθνικιστικό, επαναστατικό, ολοκληρωτικό, ρατσιστικό και ιμπεριαλιστικό, αποφασισμένο να καταστρέψει τον δημοκρατικό και φιλελεύθερο πολιτισμό, προτεινόμενο ως ριζοσπαστική εναλλακτική στις αρχές της ελευθερίας και της ισότητας». Για τον Τζεντίλε, ο ιταλικός φασισμός ήταν ένα ολοκληρωτικό καθεστώς: ένα νέο σύστημα πολιτικής κυριαρχίας επινοημένο από ένα μοναδικό κόμμα που μονοπωλούσε ολοκληρωτικώς το κράτος και την κοινωνία, επιδιώκοντας τη δημιουργία ενός «Νέου Ανθρώπου». Η καθοδήγηση του λαού και η διαμόρφωση μίας «νέας θρησκείας», εξασφάλιζαν στο καθεστώς μία αποδοχή και μία λαϊκή συμμετοχή που δεν έμοιαζαν να εδράζονται μόνο στην τρομοκρατία. Από τα πρώτα του βήματα, ο φασισμός επεδίωξε την αναμόρφωση της κοινωνίας στη βάση της καθολικής πίστης και υποταγής του «Νέου Ανθρώπου» στο νέο Κράτος. Αυτή η αναμόρφωση θα διεχέετο σε όλους τους τομείς της δημοσίας σφαίρας και αποσκοπούσε στην ένταξη του ιδιωτικού βίου σε ένα καλά δομημένο και σαφώς ελεγχόμενο βίο. Ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι ο φασισμός δεν υπήρξε μία προσωπική δικτατορία. Ο Μουσολίνι, παρά τη σημασία του ρόλου του στην εδραίωση και ενδυνάμωση του καθεστώτος, δεν ήταν εκείνος μόνο που διεμόρφωσε τον φασισμό.

Ο Τζεντίλε υποστηρίζει ότι γενικότερα, ο φασισμός είναι μια ιδιαίτερη εκδοχή της νεωτερικότητας και ως τέτοια είναι μια πάντοτε λανθάνουσα παραμόρφωση της μαζικής κοινωνίας. Ο πειρασμός να πιστέψουμε σε συλλογικούς μύθους ή να θελήσουμε έναν «νέο άνθρωπο» δεν έχει εκλείψει. Και ο φασισμός είναι παραδειγματικός με αυτήν την έννοια. Υπήρξε από τα πρώτα επεκτατικά ολοκληρωτικά φαινόμενα στην Ευρώπη, απέναντι σε έναν κομμουνισμό που κλείνεται στον εαυτό του και γίνεται ολοένα και πιο ολοκληρωτικός. Ο φασισμός δεν υπήρξε ούτε μια θεατρινίστικη φάρσα ούτε μια «παρένθεση». Δεν υπήρξε ούτε μια αναπόφευκτη φάση του καπιταλισμού, ετεροδιευθυνόμενη από αυτόν. Υπήρξε ένας πολύπλοκος οικονομικός, ιδεολογικός, θεσμικός σχηματισμός, που διατηρούσε τη συνοχή του χάρη στον ολοκληρωτικό μύθο.

Η νέα ανάλυση που προσφέρει ο Τζεντίλε στην μελέτη του φασισμού, ιδιαίτερα η ερμηνεία του ως «πολιτικής θρησκείας», συμβάλει στη διεύρυνση των τρόπων ανάγνωσης ενός σύνθετου πολιτικού και κοινωνικού φαινομένου που επηρεάζει ως τις μέρες μας τόσο την πολιτική όσο και την κοινωνία, κυρίως μέσω της αντίληψης που έχουμε γι' αυτόν, αλλά και λόγω του ότι αγγίζει ορισμένα χαρακτηριστικά στοιχεία της ανθρώπινης φύσης που είναι διαχρονικά.

Αναρτήθηκε από Geopolitics-Gr.blogspot