Η διαχρονική επικαιρότητα της παιδαγωγικής σκέψης του Ζ. Ζ. Ρουσσώ

Της  Στέλλας Ρέτσιου

δασκάλας

Αν και έχουν περάσει σχεδόν δυόμισι αιώνες από τη συγγραφή του Αιμιλίου, το έργο παραμένει επίκαιρο όσο ποτέ άλλοτε. Ο ίδιος ο Ρουσσώ στον πρόλογό του αναφέρει ότι το έργο του για την αγωγή των παιδιών δεν είναι μια δογματική πραγματεία, την οποία κάθε παιδαγωγός θα πρέπει να εφαρμόσει με ευλαβική συνέπεια, αλλά είναι το απόσταγμα των παρατηρήσεων και η φιλοσοφία της ζωής ενός οραματιστή που στοχεύει να γεννήσει ιδέες σωστές σε άλλους.

Το έργο γραμμένο σε απλή, καθημερινή γλώσσα, με γραφή που ρέει ακολουθώντας τους ελεύθερους συνειρμούς του συγγραφέα, δεν στερείται γι’ αυτό διόλου επιστημονικής και φιλοσοφικής εμβρίθειας και εγκυρότητας. Ο προσεκτικός αναγνώστης μπορεί μέσα από τις σελίδες του να σταχυολογήσει πλήθος θεωρητικών αρχών για την αγωγή, αλλά και συγκεκριμένων υποδείξεων και παραδειγμάτων. Ο Αιμίλιος δεν είναι το έργο ενός θεωρητικού, που κλεισμένος στο γραφείο του γράφει για πράγματα που δεν βίωσε. Αντίθετα είναι το έργο ενός παιδαγωγού, που αντλεί το υλικό του από την εμπειρία του και από την προσεκτική παρατήρηση των παιδιών, αλλά και εκείνων που είναι επιφορτισμένοι με την αγωγή τους.

Οι θεωρητικές του αρχές σχηματίζονται επαγωγικά από το εμπειρικό υλικό, που το φωτίζει και το μορφοποιεί η ευαισθησία του Ρουσσώ και η βαθιά του πίστη στον άνθρωπο. Οξυδερκής παρατηρητής ανακαλύπτει τα βαθύτερα κίνητρα των πράξεων των ανθρώπων κάνοντας λεπτότατες ψυχολογικές αναλύσεις. Μελετήστε προσεκτικά τα παιδιά σας, τους μαθητές σας, γνωρίστε τους, προτρέπει ο Ρουσσώ γονείς και παιδαγωγούς, έχετε πολλά να ωφεληθείτε από αυτή την μελέτη.

Γι’ αυτή του τη διαπίστωση μπορούμε να αναγνωρίσουμε στο Ρουσσώ μια ακόμα πρωτοπορία, την πρώιμη χρήση της συστηματικής παρατήρησης, που επρόκειτο τα επόμενα χρόνια να εξελιχθεί από τις επιστήμες του ανθρώπου στην ποιοτική έρευνα. Πολλοί ερευνητές ύστερα από αυτόν χρησιμοποίησαν την ελεγχόμενη παρατήρηση ως έγκυρη πηγή δεδομένων. Ένας άλλος μεγάλος παιδοψυχολόγος-επιστημολόγος ο Ζ. Piaget βάσισε τη θεωρία του, για τη γνωστική και ηθική ανάπτυξη των παιδιών, πάνω στη συστηματική και ελεγχόμενη παρατήρηση των δικών του παιδιών. Σήμερα η ποιοτική έρευνα και οι τεχνικές της παρατήρησης της συμπεριφοράς στους φυσικούς χώρους δράσης των υποκειμένων, διεκδικούν εγκυρότητα επιστημονική και αξιοπιστία εφάμιλλη με εκείνη της ποσοτικής έρευνας.

Ο Ρουσσώ θέλει ο μαθητής του ο Αιμίλιος να ανατραφεί στην εξοχή, στον καθαρό αέρα των ανθισμένων λιβαδιών και στα σκιερά δάση. Θεωρεί τις πόλεις πνιγερές μυρμηγκοφωλιές, που προκαλούν το φυσικό και τον ηθικό ξεπεσμό του ανθρώπου. Πως θα του φαινόταν άραγε αν έβλεπε τις σημερινές μεγαλουπόλεις; Τους στενούς ανήλιαγους δρόμους με τα ανύπαρκτα πεζοδρόμια όπου κινούνται χιλιάδες αυτοκίνητα, που εκπέμπουν αέριους και ηχητικούς ρύπους, τα ελάχιστα κακοπαθημένα δέντρα, τις αντιαισθητικές πολυκατοικίες με τα γεμάτα ανέσεις διαμερίσματα-κλουβιά, τους βιαστικούς ανθρώπους, που δυσανασχετούν με το μποτιλιάρισμα και τα βάζουν με το διπλανό τους αντί να τον θεωρούν αξιολύπητο σύντροφο της ταλαίπωρης ζωής τους; Σίγουρα θα λυπόταν τον άνθρωπο για τον ξεπεσμό του και πιο πολύ ακόμα για την κακή του φυσική κατάσταση και την αλλοτριωμένη ηθική και αισθητική του, που δεν του επιτρέπουν πια να αισθανθεί πόσο έχει υποβαθμιστεί η ζωή του.

Ο Αιμίλιος του Ρουσσώ από πολύ μικρός εξοικειώνεται με τη φύση και έτσι ισχυροποιεί την κράση του και τον ψυχισμό του. Με λίγα ρούχα χειμώνα-καλοκαίρι τρέχει στους αγρούς, πέφτει, ξανασηκώνεται κι όσους περισσότερους μώλωπες έχει τόσο πιο ευτυχισμένος είναι. Δεν θα έχει δίπλα του διαρκώς μια δικαίως αγχωμένη και υπερπροστατευτική μητέρα να του ευνουχίζει το φυσικό παρορμητισμό του και την πληθωρική ζωτικότητα της παιδικής ηλικίας, γεμίζοντάς τον άγχη, φοβίες και νευρώσεις από τις οποίες θα υποφέρει στην υπόλοιπη ζωή του, ούτε ένα δάσκαλο κι ένα αναλυτικό πρόγραμμα, που να τον καθηλώνουν τις περισσότερες ώρες της ημέρας σε μια καρέκλα σκυμμένο πάνω σε ένα θρανίο. Καημένα παιδιά, συλλογίζεται με θλίψη ο Ρουσσώ, θυσιάζετε τα πιο ευτυχισμένα χρόνια της ζωής σας στο βωμό της προσδοκίας, ότι όλα αυτά, που υφίστασθε σήμερα, θα σας κάνουν ευτυχισμένα σ’ ένα αβέβαιο μέλλον.

Σε μια έρευνα του Πανεπιστημίου Αθηνών, που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Βήμα» (6-7-2003) βρέθηκε ότι τα ελληνόπουλα φοβούνται, περισσότερο από κάθε τι άλλο, το αυτοκίνητο, αμέσως μετά τα ατυχήματα και την κριτική των άλλων. Στους πιο συχνούς και έντονους φόβους των παιδιών συγκαταλέγονται και η αποτυχία τους στους διαγωνισμούς του σχολείου και η χαμηλή βαθμολογία. Τα αποτελέσματα τέτοιων ερευνών πρέπει να προβληματίζουν κάθε ενήλικο για τον κόσμο, που προσφέρουμε στα παιδιά. Δυστυχώς οι μικροί λιλιπούτειοι έρχονται σε έναν οργουελικό κόσμο, με ελάχιστους ανοιχτούς χώρους, με ακατάλληλες και ασυντήρητες παιδικές χαρές, με σχολεία που διαθέτουν μικρές τσιμενταρισμένες αυλές χωρίς ούτε ένα δέντρο έστω και για λίγο ίσκιο. Αγχωμένο παιχνίδι ανάμεσα σε αμέτρητες ώρες διαβάσματος.

Άραγε αναρωτήθηκε κανείς ποιες είναι οι συνέπειες του σημερινού τρόπου ζωής και αγωγής πάνω στη φυσική, ψυχική, διανοητική, ηθική και αισθητική διάσταση της προσωπικότητας των παιδιών και στο σύνολο του ψυχισμού τους; Σύμφωνα με το Ρουσσώ, όσο ο άνθρωπος απομακρύνεται από τη φύση και το φυσικό τρόπο ζωής, τόσο εκφυλίζεται σωματικά και ηθικά. Οι πόλεις είναι τα θερμοκήπια όπου αναπτύσσονται όλων των ειδών τα πάθη, η μαλθακότητα, η ανία, η ματαιοδοξία, η επιπολαιότητα, η αγένεια, η άμετρη φιλοδοξία και ο ανταγωνισμός.

Σήμερα η επιστροφή στη φύση έχει πάψει να ασκεί γοητεία ακόμη και σαν ουτοπική χίμαιρα. Κάποτε υπήρχαν κάποιοι ρομαντικοί, που οραματίζονταν την επιστροφή στη φύση και που οι άλλοι τους χαρακτήριζαν γραφικούς παρότι όμως τα θέλγητρα μιας τέτοιας απόφασης δεν τους άφηναν ασυγκίνητους. Σήμερα τη θέση αυτών των ρομαντικών πήραν οι εκδρομείς του Σαββατοκύριακου. Λίγη δόση αποστειρωμένης φύσης, που προσφέρεται σε εξοχικά πλήρως εξοπλισμένα με όλες τις ανέσεις, είναι ότι περισσότερο μπορεί να αντέξει ο σημερινός άνθρωπος. Το αισθητικό κριτήριο του homo astyphilus έχει αμβλυνθεί, δεν τον ενοχλεί πλέον ούτε η αισθητική υποβάθμιση της πόλης, που ζει, ούτε του τόπου της εξοχικής του κατοικίας. Το άσπρο σπιτάκι με τα πράσινα παντζούρια, που ονειρευόταν ο Ρουσσώ, στη μέση ενός περιβολιού δεν συγκινεί πια κανένα, μόνο τα ρετιρέ, οι μεζονέτες, τα ακριβά αυτοκίνητα, που ρολάρουν σε in τόπους διαμονής.