Η πολυτάραχη διαδρομή του ΕΑΜ από την κατοχή μέχρι τη Βάρκιζα και τον εμφύλιο

Ποια ήταν και τι ήθελε να πετύχει η πολυπληθέστερη αντιστασιακή-πολιτική οργάνωση που έδρασε στην κατοχή και τον εμφύλιο

Πριν από μερικές ημέρες συμπληρώθηκαν 74 ολόκληρα χρόνια από την 27η  Σεπτεμβρίου του 1941, τότε που στην κατεχόμενη Αθήνα, ιδρύθηκε το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο. Η πολυπληθέστερη οργάνωση που έδρασε στην ματωμένη όσο και σκοτεινή περίοδο της κατοχής και του εμφυλίου. Η οργάνωση που συσπείρωσε δίπλα της ένα μεγάλο αριθμό Ελλήνων και ταυτόχρονα ήταν αυτή που ένωνε το αντικομουνιστικό στρατόπεδο.


Το κίνημα με τον «ανησυχητικά» πλειοψηφικό χαρακτήρα και την πολυτάραχη διαδρομή που πολεμήθηκε σκληρά και ηττήθηκε δύο φορές. Μία στα Δεκεμβριανά και μία στον εμφύλιο, για να αναγεννηθεί μέσα από τις διώξεις και τελικά να οδηγήσει το 1958 την ΕΔΑ στην αξιωματική αντιπολίτευση. Αλλά και το κίνημα με τα πολλά «σκοτεινά» σημεία που βρίσκεται ακόμα και σήμερα στο στόχαστρο των επικριτών του.

Η ίδρυση του Μετώπου

Η Αθήνα βίωνε το πρώτο φθινόπωρο της Κατοχής. Ήταν νύχτα και τέσσερις άνδρες κάτω από άκρα μυστικότητα και έχοντας αψηφήσει τα αυστηρά μέτρα απαγόρευσης κυκλοφορίας που είχαν επιβάλλει οι δυνάμεις της Βέρμαχτ, συναντώνται σε ένα μικρό σπίτι, με αυλή, στο τέρμα της οδού Ιπποκράτους, στα Εξάρχεια.

Εκεί, έπειτα από πολύμηνες διεργασίες ανάμεσα στα κόμματα που προσπαθούν να ξανασταθούν στα πόδια τους μέσα σε ένα καθεστώς παρανομίας και κινούνται στις παρυφές του ΚΚΕ, συνομολογούν και συνυπογράφουν την ιδρυτική διακήρυξη, της μεγαλύτερης αντιστασιακής οργάνωσης. Το ΕΑΜ είναι γεγονός.
Οι τέσσερις άνδρες είναι οι Λευτέρης Αποστόλου από το ΚΚΕ, Χρήστος Χωμενίδης από το Σοσιαλιστικό Κόμμα Ελλάδας, Ηλίας Τσιριμώκος από την Ένωση Λαϊκής Δημοκρατίας και Απόστολος Βογιατζής από το Αγροτικό Κόμμα Ελλάδας.
Οι πολιτικοί αντίπαλοι του ΕΑΜικού κινήματος αμφισβητούν ότι το Μέτωπο ιδρύθηκε σε μια λαϊκή γειτονιά όπως τα Εξάρχεια και ως επιχείρημα χρησιμοποιούν το γεγονός πως η ηγεσία του ΚΚΕ δεν θέλησε να προστατέψει το συγκεκριμένο σπιτάκι για να του δώσει τα επόμενα χρόνια ένα μουσειακό χαρακτήρα όπως έχει κάνει, για παράδειγμα με άλλα κτίρια. Ισχυρίζονται πως το ΕΑΜ ιδρύθηκε κάπου στο Κολωνάκι ή στα Βόρεια προάστια από μεγαλοαστούς ενώ αμφισβητούν ακόμα και το γεγονός πως οι Τσιριμώκος και Χωμενίδης ήταν παρόντες στην ιδρυτική σύσκεψη.

Οι σκοποί του ΕΑΜ

Με έμβλημά το τσαρούχι στην αρχή και στη συνέχεια με το προγραμματικό κείμενό του, όπως αυτό αποτυπώθηκε στο φυλλάδιο «Τι είναι και τι θέλει το ΕΑΜ» από τον Δημήτρη Γληνό, το ΕΑΜ έβαλε τις «ρίζες» του στην πρωτεύουσα και στον αστικό χώρο πριν εκταθεί στην ύπαιθρο και την ορεινή ενδοχώρα.

Οι σκοποί του ΕΑΜ όπως διατυπώθηκαν στο ιδρυτικό του ήταν οι εξής:
α) Η απελευθέρωση του Έθνους μας από τον σημερινόν ξένον ζυγόν και η απόκτησις της πλήρους ανεξαρτησίας της χώρας μας.
β) Ο σχηματισμός προσωρινής κυβερνήσεως, σκοπός της οποίας θα είναι η προκήρυξις εκλογών διά Συντακτικήν Εθνοσυνέλευσιν, με βάσιν την αναλογικήν, ίνα ο λαός αποφανθή κυριαρχικώς επί του τρόπου της διακυβερνήσεώς του.
γ) Η κατοχύρωσις του κυριαρχικού τούτου δικαιώματος του ελληνικού λαού, όπως αποφανθεί περί του τρόπου της διακυβερνήσεώς του, παρά πάσαν αντιδραστικήν απόπειραν, ήτις θα τείνει να επιβάλλει εις τον λαόν λύσεις αντιθέτους προς τας επιθυμίας του και η εκμηδένισης, δι’ όλων των μέσων του ΕΑΜ και των οργάνων που το αποτελούν, πάσης τοιαύτης απόπειρας.

Στον αντίποδα οι εχθροί του ΕΑΜ τόνιζαν διαρκώς πως ο μοναδικός στόχος του ήταν να «προσδέσει» την Ελλάδα στο άρμα της Σοβιετικής Ένωσης ενώ πάντα υπογράμμιζαν και τις θέσεις του για το «μακεδονικό ζήτημα».

Η κατοχή, ο ΕΛΑΣ και η ΕΠΟΝ

Μέσα στα τρία πρώτα χρόνια της ύπαρξής του, το ΕΑΜ γιγαντώθηκε και μέσα από τα «σπλάχνα» του ξεπήδησαν νέες πρωτότυπες αγωνιστικές δομές, όπως ο ΕΛΑΣ και η Επιμελητεία του Αντάρτη, η Εθνική Αλληλεγγύη, η ΕΠΟΝ και από την άνοιξη του 1944, η κυβέρνηση του βουνού, η ΠΕΕΑ, και το Εθνικό Συμβούλιο.

Τις παραμονές της απελευθέρωσης της χώρας, περισσότερα από τρία εκατομμύρια άτομα, νέοι, γέροι και μεσήλικες, από λαϊκά κυρίως στρώματα, μεσοαστοί και αγρότες σηκώνουν τις σημαίες του ΕΑΜ!

Ο ένοπλος βραχίονας του ΕΑΜ, ο ΕΛΑΣ είχε στις γραμμές του σχεδόν 150.000 ένοπλους αντάρτες. Αργότερα ιδρύθηκε η ΕΠΟΝ που τράβηξε στις γραμμές της 650.000 νεολαίους.
Ο ΕΛΑΣ έδωσε πάνω από 600 μάχες και προξένησε μεγάλες ζημιές στον εχθρό. Συνολικά 12 γερμανικές μεραρχίες (οκτώ λιγότερες από όσες αντιμετώπισαν οι Αμερικάνοι και οι Άγγλοι όταν αποβιβάστηκαν στην Νορμανδία) είχαν καθηλωθεί τότε στην Ελλάδα. Μέσα από τον ηρωισμό των μελών και των στελεχών του το ΕΑΜ δημιούργησε αγωνιστικά πρότυπα στον λαό. Μόνο οι νεκροί της κομματικής οργάνωσης Αθήνας στην διάρκεια της κατοχής ήταν, σύμφωνα με στοιχεία του ΚΚΕ, περίπου 5.000.

Έντονη, ωστόσο, είναι και η κοινωνική δράση. Το παράδειγμα της Θεσσαλίας είναι χαρακτηριστικό: μέσα στο 1944, λειτούργησαν 121 λαϊκά ιατρεία, 177 φαρμακεία, 17 αναρρωτήρια- θεραπευτήρια, 6 νοσοκομεία, 5 βρεφικοί σταθμοί και οργανώθηκαν δεκάδες λαϊκά και παιδικά συσσίτια για περίπου 12.000 άπορους και 8.000 παιδιά.

Οι πολιτικοί αντίπαλοι του Μετώπου, από την πλευρά τους, στέκονται σε δυο μελανά σημεία της δράσης του ΕΑΜ. Το πρώτο είναι ο Μελιγαλάς και το δεύτερο είναι η ΟΠΛΑ. Ειδικά, για την Ομάδα Προστασίας Λαϊκών Αγωνιστών, καταγγέλλουν την φυσική εξόντωση πολλών διαφωνούντων με το ΕΑΜ από εκτελεστές που δεν δίσταζαν να δολοφονήσουν ακόμα και όσους αριστερούς ή αναρχικούς ήταν αντίθετοι με τις πρακτικές τους σταλινισμού.   

Τα Δεκεμβριανά, η «Βάρκιζα» και ο εμφύλιος

Σε ένα σύντομο ιστορικό αφιέρωμα στην πορεία του ΕΑΜ θα ήταν δύσκολο να χωρέσουν όλες οι πτυχές και όλα τα σημαντικά γεγονότα. Ειδικά αν αυτά σημάδεψαν την ιστορία της χώρας.

Επιγραμματικά, όμως, θα πρέπει να αναφερθούμε στα αιματοβαμμένα Δεκεμβριανά του 1944που επί της ουσίας αποτέλεσαν το πρελούδιο του εμφυλίου. Τα Δεκεμβριανά ήταν μια μάχη εξουσίας μεταξύ της πρώτης μετακατοχικής Κυβέρνησης του Γεωργίου Παπανδρέου και των Άγγλων από τη μία πλευρά και του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ από την άλλη.

Η κυβέρνηση, ανίσχυρη και χωρίς δημοκρατική νομιμοποίηση, είχε ανάγκη την αγγλική βοήθεια. Το ΚΚΕ με μπροστάρη το ΕΑΜ ήταν πανίσχυρο, λόγω του πρωταγωνιστικού του ρόλου στην Αντίσταση. Η σύγκρουση ανάμεσα στις δυο πλευρές έδειχνε, και όπως αποδείχθηκε ήταν, αναπόφευκτη.

Τα «Δεκεμβριανά» άφησαν πίσω τους περίπου 7.000 μαχητές νεκρούς (230 Άγγλους, 3.500 Κυβερνητικούς, 3.000 ΕΑΜικούς) και άγνωστο αριθμό αμάχων. Στις 11 Ιανουαρίου 1945 υπογράφηκε ανακωχή ανάμεσα στους Άγγλους και τον ΕΛΑΣ, με την οποία οι δυνάμεις του υποχρεώθηκαν να εκκενώσουν την Αττική και τη Θεσσαλονίκη.

Η Συμφωνία της Βάρκιζας υπογράφηκε στις 12 Φεβρουαρίου 1945. Αποτελείτο από 9 άρθρα και προέβλεπε, μεταξύ άλλων, αφοπλισμό όλων των ένοπλων σωμάτων της Αντίστασης, ανασύνταξη του Εθνικού Στρατού, εκκαθάριση του κρατικού μηχανισμού από τους συνεργάτες των Γερμανών, αμνηστία για τα πολιτικά αδικήματα, δημοψήφισμα για το πολιτειακό ζήτημα και εκλογή Συντακτικής Συνέλευσης για την κατάρτιση νέου Συντάγματος.

Στις 28 Φεβρουαρίου ολοκληρώθηκε ο αφοπλισμός του ΕΛΑΣ, ο οποίος παρέδωσε: 100 πυροβόλα, 210 όλμους, 420 πολυβόλα, 1.400 οπλοπολυβόλα, 700 αυτόματα, 49.000 τυφέκια και πιστόλια. H υπογραφή της Συμφωνίας βρήκε αντίθετο τον Άρη Βελουχιώτη, οποίος δεν πειθάρχησε στις αποφάσεις του ΚΚΕ και του ΕΑΜ.


Σύντομα, ωστόσο, η Συμφωνία της Βάρκιζας αποδείχθηκε κενό γράμμα καθώς οι διαφορές ανάμεσα στις δυο αντιμαχόμενες πλευρές έδειχναν και σε ένα μεγάλο βαθμό ήταν αγεφύρωτες. Έτσι, οι εκατέρωθεν παραβιάσεις των όρων της οδήγησαν στα δραματικά γεγονότα του εμφυλίου πολέμου, που διήρκεσε ως τις 30 Αυγούστου 1949 και έληξε με την ήττα των δυνάμεων του ΕΑΜ και του ΔΣΕ.

Και για τα τρία αυτά σημαντικά «κομμάτια» της ιστορίας οι αντίπαλοι του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου ρίχνουν την ευθύνη στο Μέτωπο το οποίο κατηγορούν για αγριότητες και ανυπακοή στα συμφωνημένα. Ειδικά σε ότι αφορά την αρχή των «Δεκεμβριανών» ισχυρίζονται πως στη μεγάλη διαδήλωση της Κυριακής 3 Δεκεμβρίου τα μέλη του ΕΑΜ και του ΚΚΕ ήταν αυτά που άνοιξαν πρώτα «πυρ».