Ο Όμηρος και το πνεύμα των Συμβάσεων της Γενεύης

Γράφει ο ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΔΕΜΟΣ

•  Στην ατελείωτη σειρά των υγιών και ευγενών ιδεών που κρύβονται στα αθάνατα έπη του Ομήρου βρίσκουμε και ιδέες που υιοθετήθηκαν από την ανθρωπότητα μετά από τρεις χιλιάδες χρόνια: τον Αύγουστο του 1949 καταρτίστηκαν στη Γενεύη οι συμβάσεις που ορίζουν ότι σε πολεμικές περιόδους πρέπει να προστατεύονται οι τραυματίες, οι ασθενείς, οι ναυαγοί, οι αιχμάλωτοι και ο άμαχος πληθυσμός των αντιπάλων δυνάμεων. Και μάλιστα επιβάλλουν στους αντιπάλους να συμφωνούν στη σύναψη εκεχειρίας και σε αναστολή του πυρός, για να γίνεται δυνατή σε ορισμένες περιπτώσεις, η περισυλλογή, μεταφορά και ανταλλαγή των επί του πεδίου της μάχης τραυματιών.
Όλα τα κράτη τα οποία υπέγραψαν τις συμφωνίες αυτές προσπαθούν με τις οργανώσεις του Ερυθρού Σταυρού να διαδώσουν στους πολίτες τους όσο το δυνατό ευρύτερα το πνεύμα των Συμβάσεων της Γενεύης, για να προληφθούν στο μέλλον οι άσκοπες σκληρότητες, που σημειώθηκαν στους προηγούμενους πολέμους, που αντιβαίνουν στη διδασκαλία όλων των θρησκειών και προπάντων της χριστιανικής και στην ηθική αντίληψη της εποχής μας, αντιστρατεύονται στο καθήκον της αγάπης προς τους συνανθρώπους μας, των οποίων είμαστε αδελφοί και αποτελούν στίγμα για τον πολιτισμό του αιώνα μας.
Είναι αλήθεια περίεργο ότι σήμερα, όταν ο πολιτισμός, πνευματικός, ηθικός, καλλιτεχνικός και τεχνικός έχει προοδεύσει τόσο πολύ στον πλανήτη μας και η ζωή μας βελτιώθηκε τόσο, όσο δεν ήταν δυνατό να ονειρευθεί ο άνθρωπος ακόμη και πριν από χίλια χρόνια, είναι περίεργο ότι η ψυχή του ανθρώπου, του τόσο πολιτισμένου ανθρώπου, κρύβει στο βάθος της μία άβυσσο αγριότητας και κακίας… Στις ημέρες μας μάλιστα άνθρωποι σφάζονται σαν αρνιά σε παγκόσμια θέα!..
Και η αγριότητα του ανθρώπου εκδηλώνεται κυρίως στη διάρκεια των πολέμων. Άπειρες είναι οι περιπτώσεις πολέμων που ο άνθρωπος εκδήλωσε απίστευτη αγριότητα απέναντι στο λαό του αντιπάλου. Σήμερα δε ο ευδαιμονισμός έχει σχεδόν αποκτηνώσει τον άνθρωπο. Ανατριχιάζουμε κυριολεκτικά πολλές φορές, όταν ακούμε ειδεχθή εγκλήματα απίστευτης αγριότητας…
Ωστόσο, μέσα από την απογοητευτική αυτή εικόνα της συμπεριφοράς των ανθρώπων έρχεται ένα θαυμάσιο δείγμα ανθρωπισμού από τον κόσμο των Ομηρικών Επών, το οποίο μπορεί να χαρακτηριστεί ως η πρώτη εκδήλωση του πνεύματος της στοργής και της αγάπης προς τον άνθρωπο και την προφύλαξη της ζωής του, όμοιο προς το πνεύμα που έγινε αφορμή να συναφθούν και να υπογραφούν οι συμβάσεις της Γενεύης το 1949.
Αξίζει να δούμε με προσοχή το πανάρχαιο αυτό κήρυγμα του θείου ποιητή (Ομήρου), ο οποίος δίκαια χαρακτηρίστηκε διδάσκαλος της ανθρωπότητας.
Στην πρώτη ραψωδία της Οδύσσειας (Α) η θεά Αθηνά μεταμορφώθηκε παίρνοντας τη μορφή του ηγεμόνα των Ταφίων, Μέντη. Τάφιοι είναι οι κάτοικοι της νήσου με το όνομα Τάφος. Το νησί αυτό βρίσκεται μεταξύ Λευκάδας και Ακαρνανίας. Σήμερα λέγεται Μεγανήσι. Μεταμορφωμένη η Αθηνά πήγε στην Ιθάκη στο παλάτι του Οδυσσέα, για να εμπνεύσει θάρρος στο γιο του Οδυσσέα, Τηλέμαχο, ο οποίος απογοητευμένος έβλεπε τους μνηστήρες να κατατρώγουν την περιουσία του χωρίς να μπορεί να αντιδράσει. Η Αθηνά (ως Μέντης που εμφανίστηκε) του δίνει θάρρος, για να απαγορεύσει στους μνηστήρες να κατατρώγουν την περιουσία του και να επιχειρήσει ταξίδι στην Πύλο και στην Σπάρτη, για να πληροφορηθεί για τον πατέρα του, αλλά και να αποκτήσει φήμη.
Κατά την συνομιλία της Αθηνάς (ως Μέντης) στίχοι 252-263 με τον Τηλέμαχο του είπε: «Μακάρι να ερχότανε ξαφνικά (ο Οδυσσέας) με κράνος και ασπίδα και δύο δόρατα, τέτοιος (έτσι) εμφανιζόταν όπως για πρώτη φορά τον γνώρισα εγώ, να σταθεί στα πρόθυρα της εισόδου, (όπως τον είδα) να γλεντά και το κρασί να πίνει, όταν γύριζε από την Εφύρα (της Θεσπρωτίας της Ηπείρου) όπου πήγε με καράβι στον Ίλο, γιο του Μέρμερου, ζητώντας του φαρμάκι θανατηφόρο για να αλείψει τις χάλκινες σαΐτες του. Αλλά εκείνος δεν του το έδωσε, γιατί φοβόταν τους επουράνιους (θεούς)».
Ο Μέρμερος ήταν εγγονός του Ιάσονα και της Μήδειας, από την οποία η οικογένεια του Ίλου κληρονόμησε την τέχνη να παρασκευάζει δηλητήριο. Τα δηλητήρια αυτά μέχρι σήμερα ακόμη ονομάζονται τοξικά, επειδή τα βέλη των τόξων τα εμβάπτιζαν σε δηλητήριο, για να προκαλούν τον θάνατο στον τραυματία. Ο Ηρακλής έκανε δηλητηριώδη τα βέλη του στο δηλητήριο των σπλάχνων της Λερναίας Ύδρας. Οι άγριοι της ζούγκλας συνεχίζουν να το κάνουν και σήμερα.
Αξίζει να δούμε μερικούς στίχους στο αρχαίο, στο ομηρικό κείμενο:
«Ει γαρ νυν ελθών δόμου εν πρώτησι θύρησιν σταίη, έχων πήληκα και ασπίδα και δύο δούρε, τοίος εών οιόν μιν εγώ τα πρωτ’ ενόησα οίκω εν ημετέρω πίνοντά τε τερπόμενον τε, εξ Εφύρης ανιόντα παρ’ Ίλου Μερμερίδα». (Ας ερχότανε τώρα και ας στεκότανε στην εξώθυρα του παλατιού, με περικεφαλαία και ασπίδα και δύο δόρατα, τέτοιος εμφανιζόμενος, όπως για πρώτη φορά τον είδα εγώ στο δικό μας σπίτι να πίνει και να διασκεδάζει, όταν επέστρεφε από την Εφύρα από τον Ίλο το γιο του Μέρμερου (που πήγε να του ζητήσει δηλητήριο). Πήληξ=περικεφαλαία. Από τη λέξη πήληξ προέρχεται η νεοελληνική λέξη πηλήκιο.
***
Και ερχόμαστε τώρα να συνδέσουμε τις συμβάσεις που καταρτίστηκαν στη Γενεύη το 1949 με όσα δίδαξε ο Όμηρος χιλιάδες χρόνια πριν. Όλο το νόημα βρίσκεται στη φράση: «… εκείνος (ο Ίλος) δεν του έδωσε το φαρμάκι (δηλητήριο), γιατί φοβόταν τους θεούς», οι οποίοι εννοείται δεν δέχονταν να θανατώνονται οι άνθρωποι με αυτόν τον ύπουλο τρόπο. Ο Όμηρος με τη διήγηση αυτή δίνει ένα έξοχο μάθημα στην ανθρωπότητα διδάσκοντας δια του στόματος της Αθηνάς ότι, όπως ο Ίλος, έτσι και κάθε άνθρωπος οφείλει να αποφεύγει να επιζητεί τον φόνο των αντιπάλων του και μάλιστα με ύπουλο τρόπο, διότι αυτό αποτελεί ασέβεια προς τους θεούς, οι οποίοι στις περιπτώσεις αυτές οργίζονται εναντίον των ασεβών και στέλλουν εναντίον τους την Νέμεση (Θεία Δίκη) για να πάρει εκδίκηση.
Με το υψηλό αυτό δίδαγμα, όπως συμβαίνει και με την ατελείωτη σειρά υγιών και ευγενών ιδεών που βρίσκονται κάτω από τις χαριέστατες διηγήσεις του, ο Όμηρος έγινε ο παιδαγωγός όχι μόνον όλης της Ελλάδος, όπως διακήρυξε ο Πλάτων, αλλά και ολόκληρης της ανθρωπότητας έγινε ο διδάσκαλος. Με το παραπάνω δίδαγμα υποδεικνύει τον ορθό τρόπο συμπεριφοράς στους συνανθρώπους.
Ο πολιτισμός που μας παρουσιάζει ο Όμηρος είναι γνωστός με το όνομα ΜΥΚΗΝΑΪΚΟΣ. Από τότε έχουμε την πρώτη και μεγαλύτερη προσφορά των Ελλήνων στον παγκόσμιο πολιτισμό. Είναι η ανακάλυψη και αποκάλυψη της μορφής Άνθρωπος.
Η εμφάνιση των Ελλήνων στην ιστορική σκηνή συνοδεύεται με αυτήν την ανακάλυψη. Υπήρχαν και οι ισχυρές και απέραντες μοναρχίες των ανατολικών λαών. Αυτές είχαν αναπτύξει έναν αξιόλογο τεχνικό πολιτισμό. Αλλά τους ανθρώπους τους έβλεπαν σαν ανελεύθερες και ασήμαντες μονάδες, σαν δούλους ικανούς μόνο για δουλειά. Αδυνατούσαν να συλλάβουν και να πλαστουργήσουν τον Άνθρωπο, τον αιώνιο Άνθρωπο. Αδυνατούσαν να ξεχωρίσουν από τα πολλά το ένα, από το πράγμα την ιδέα. Αδυνατούσαν να εισδύσουν από την ζωή στην ψυχή. Αυτό το έκαναν πρώτοι οι Έλληνες. Και είναι αυτό το μεγαλύτερο δώρο που χάρισαν στην ανθρωπότητα. Η μεγαλύτερη ανακάλυψή τους.
Αυτή την αποκάλυψη της μορφής Άνθρωπος του αρχαίου ελληνικού πνεύματος μας την δίνει ο Όμηρος με τον δικό του τρόπο. Στην Ιλιάδα, ραψωδία Σ, 477 και εξής περιγράφει λεπτομερώς την ασπίδα του Αχιλλέα που τεχνούργησε ο Ήφαιστος ύστερα από παράκληση της μητέρας του Αχιλλέα, Θέτιδας.
Ο Όμηρος μας δίνει εδώ όλα τα στοιχεία πολιτισμού της εποχής του. Οι σκηνές που μας δίνει ο ποιητής στην ασπίδα αποτελούν μια ζωντανή κινηματογραφική ταινία της κοινωνικής και ιδΙωτικής ζωής των ομηρικών χρόνων ή και παλαιότερων, από την οποία αντλούμε ίσως πεισσότερα στοιχεία για τον ομηρικό πολιτισμό από όσα μας δίνουν μαζί τα δύο έπη, η Ιλιάδα και η Οδύσσεια:
1) Έχουμε μία ζωντανή, σχετικά λεπτομερειακή εικόνα για το πώς γινότανε ο γάμος, 2) Μία χαρακτηριστική εικόνα διαιτητικής δίκης, 3) Μία εικόνα πολιορκίας πόλεως και ενέδρας και φονικής μάχης, 4)Μία θαυμάσια εικόνα αροτριάσεως (οργώματος) χωραφιού, 5) Εικόνα θερισμού, 6) Εικόνα τρυγητού, 7) Μία σκηνή επιθέσεως λιονταριών εναντίον αγέλης βοδιών, 8) Εικόνα βοσκής ζώων και 9) Μία σπάνια σε παραστατικότητα και δύναμη περιγραφής εικόνα χορού νεανίδων και νέων.
Οι στίχοι 477-613 της ραψωδίας Σ αποτελούν ένα θαυμάσιο εγχειρίδιο του ιδιωτικού και κοινωνικού βίου, αλλά και μια σπάνια τοιχογραφία, επάνω στην οποία βλέπουμε ζωντανό τον ομηρικό άνθρωπο και την ομηρική ζωή. Κάποιοι την ονόμασαν «εγκυκλοπαίδεια» του κόσμου και ό,τι κρινόταν τότε άξιο, σ’ ένα γλυπτό.
Αλλά το σημαντικότερο όλων αυτών είναι η τοποθέτηση του ανθρώπου στο κέντρο όλων αυτών. Για τον αρχαίο Έλληνα ο άνθρωπος είναι το ακροτελεύτιο πλάσμα της δημιουργίας, «ο πάντων χρημάτων μέτρον» κατά τους Σοφιστές. Ο Ηράκλειτος είπε: «Εδιζησάμην εμεαυτόν». Αναζήτησα και εξερεύνησα τον εαυτό μου. Αυτή η μελέτη του εαυτού μας, η αυτομελέτη, οδηγεί στην αληθινή σοφία που οδήγησε στο δελφικό «γνώθι σαυτόν» και σ’ αυτό που είπε ο Σωκράτης: «Εν οίδα, ότι ουδέν οίδα». Τη δυναμική και την αξία του ανθρώπου διακήρυξε ο Σοφοκλής, όταν έλεγε: «Πολλά τα δεινά κουδέν ανθρώπου δεινότερον πέλει».
Ο μύθος του Οιδίποδα και η Σφίγγα με το αίνιγμά της λέει πολλά, τα λέει  όλα. Ο άνθρωπος αγνοεί ακόμη και τις ικανότητές του. Ταλαιπωρείται μέχρι να ανακαλύψει τα μυστικά που τον περιβάλλουν. Και, όταν λύσει το αίνιγμα, αναγνωρίζει την τραγικότητά του. Γι’ αυτό και αναζητεί με πάθος να ανακαλύψει την αλήθεια.
Αυτόν τον άνθρωπο ανακάλυψε και πλαστούργησε η αρχαία Ελλάδα. Καμία άλλη σκέψη δεν είδε τον άνθρωπο σαν το χώρο που συνυπάρχουν δυνάμεις λογικές και υπερλογικές. Μόνον το αρχαίο ελληνικό πνεύμα έκανε αυτά τα άλματα