Οι “τρεις Κορδάτοι”. Θέσεις, συγκρούσεις και παλινωδίες στο πλαίσιο της ιδεολογικής χρήσης της ιστορίας…

 

Μάι16by Mαν.Αρκάς

Την Τετάρτη 13 Μαΐου παρουσιάζεται ο τόμος «Αριστερά και Αστικός Πολιτικός Κόσμος, 1940-1960» σε επιμέλεια των Μιχάλη Λυμπεράτου και Προκόπη Παπαστράτη, αποτέλεσμα του ομώνυμου τετραήμερου συνεδρίου που πραγματοποιήθηκε στο Πάντειο Πανεπιστήμιο από τις 17 έως τις 20 Απριλίου 2013. Στον τόμο περιλαμβάνονται 58 άρθρα με άξονα τη δράση και τη δυναμική παρουσία της Αριστεράς στην εκρηκτική δεκαετία του 1940 αλλά και στην λιγότερο μελετημένη του 1950. Η παρουσίαση θα γίνει στις 7:30 μμ στο ΠΟΛΙΣ ART CAFE (Πεσμαζόγλου 5 & Πανεπιστημίου). Για το βιβλίο θα μιλήσουν οι εκπαιδευτικοί Σταύρος Καλλώνης, Δημήτρης Μαριόλης, Δημήτρης Πολυχρονιάδης. Την εκδήλωση θα συντονίσει ο Κώστας Αρβανίτης, διευθυντής του ρ/σ «στο Κόκκινο 105,5″

Το barikat παρουσιάζει και κάνει σήμερα μια προδημοσίευση ενός από τα άρθρα του τόμου, με θέμα τον τρόπο που οι πολιτικές εξελίξεις της δεκαετίας του 1940 άλλαζαν τις αναλύσεις της Αριστεράς για την Επανάσταση του 1821. Στην πραγματικότητα, τον τρόπο που το παρόν επηρεάζει το παρελθόν. Άλλωστε, όπως λέει και μια γιουγκοσλάβικη παροιμία, το πιο σταθερό πράγμα στον κόσμο είναι το μέλλον. Το παρελθόν αλλάζει συνέχεια.
O Γιάννης Κορδάτος¹ είναι ο πρώτος που επιχείρησε, το 1924, μία συστηματική ανάγνωση του 1821 με τα ερμηνευτικά εργαλεία του ιστορικού υλισμού, στο έργο Η Κοινωνική Σημασία της Ελληνικής Επαναστάσεως του 1821. Είχε προηγηθεί η λιγότερο επεξεργασμένη προσπάθεια του Γεώργιου Σκληρού με το Εθνικό μας Ζήτημα.

Στο παρόν κείμενο καταδεικνύουμε τα εξής: Αφενός, πως το αφήγημα του Κορδάτου προσαρμοζόταν από τον ίδιο στα πολιτικά διακυβεύματα του αριστερού κινήματος της κάθε περιόδου, ενώ ταυτόχρονα οργανωνόταν στο πλαίσιο του ιδιαίτερου τρόπου πρόσληψης του μαρξισμού, με τον οποίο ήταν εξοικειωμένο το ελληνικό κομμουνιστικό κίνημα, κυρίως της Θεωρίας των Σταδίων. Αφετέρου, πως οι αντιπαραθετικές μεταξύ τους εκδοχές του ερμηνευτικού σχήματος του Κορδάτου δεν είναι δύο, όπως ευρέως θεωρείται, αλλά τουλάχιστον τρεις, αφού στο πλαίσιο του μεταγενέστερου έργου του Ιστορία της Νεώτερης Ελλάδας εμφανίζεται ένα τρίτο ερμηνευτικό σχήμα, όχι ριζικά καινούριο αλλά οπωσδήποτε διαφορετικό και πιο επεξεργασμένο από τα προηγούμενα. Τέλος, διερευνούμε το βαθμό επίδρασης του κορδατικού σχήματος στην πρόσληψη του 1821 από το ΚΚΕ στην διάρκεια της Κατοχής και του Εμφυλίου.

Ο Γιάνης Κορδάτος
Η πρώτη έκδοση της «Κοινωνικής Σημασίας»
Η πρώτη έκδοση της Κοινωνικής Σημασίας (1924), βασίζεται στη Θεωρία των Σταδίων και στην τότε ανάλυση της Γ΄ Διεθνούς πως η Ελλάδα είχε αναπτυχθεί καπιταλιστικά και η επικείμενη κοινωνική επανάσταση της θα είχε προλεταριακό χαρακτήρα. Έτσι, αναμενόμενο είναι να «δει» ο Κορδάτος το 1821 ως την προηγηθείσα αστική επανάσταση της Ελλάδας. Υποστηρίζει πως, παρά τον εθνικό χαρακτήρα της, στη βάση της βρίσκονται οικονομικά αίτια. Παρουσιάζει την ανάδυση μιας ισχυρής ελληνικής αστικής τάξης από τα μέσα του 18ου ως τις αρχές του 19ου αιώνα, με βάση τους εμπόρους των νησιών. Το κύριο αποτέλεσμα της μεθοδολογικής επιλογής του Κορδάτου είναι το (προειληφθέν) συμπέρασμα του πως η Ελληνική Επανάσταση ήταν «αποκλειστικώς έργον» της αστικής τάξης. Για αυτό και αποδίδει στη Φιλική Εταιρία τον χαρακτήρα μιας πολιτικής οργάνωσης με αστική υπόσταση, ενώ παρουσιάζει τον Ρήγα Φεραίου ως έναν «από τους γνησιωτέρους αντιπροσωπευτικούς τύπους της τότε αστικής τάξεως». Ο Κορδάτος προσπαθεί εντελώς μηχανιστικά να εντοπίσει την τάξη που απετέλεσε την επαναστατική πρωτοπορία του 1821, έχοντας ως υπόδειγμα την Γαλλική Επανάσταση και τον επαναστατικό ρόλο των Γάλλων αστών. Αναλόγως, χαρακτηρίζει «φεουδαρχικά στρώματα»² τον κλήρο, τους Φαναριώτες και τους κοτζαμπάσηδες.
Ο τρόπος πρόσληψης της Επανάστασης από τις λαϊκές μάζες δεν εντάσσεται στην προβληματική του Κορδάτου, θεωρώντας πως δεν είχαν αυτόνομη ταξική και πολιτική συνείδηση, αλλά ακολουθούσαν τη στάση των αστών. Οι εμφύλιοι του 1823-1825 εκλαμβάνονται κυρίως ως σύγκρουση μεταξύ αστών και φεουδαρχών. Το Σύνταγμα της Επιδαύρου αναγνωριζεται ως αποκρυστάλλωση των πολιτικών επιθυμιών της αστικής τάξης, αποδίδοντας ιδιαιτέρως θετικό ρόλο στον Μαυροκορδάτο, ως τον ιδεοτυπικό εκπρόσωπο των αστικοδημοκρατικών ιδεών. Υποστηρίζει τελικά πως από το 1880 υπάρχει μετάβαση σε εκμεταλλευτικές σχέσεις κεφαλαιοκρατικού χαρακτήρα και άρα πως «Η σύγχρονος εργατική τάξις αυτήν την αποστολήν έχει. Διά της Κοινωνικής Επαναστάσεως της θα γίνη όχι μόνον ο καταλύτης των οικονομικών και πολιτικών δεσμών της αλλά και ο Ελευθερωτής όλων των καταπιεζόμενων μαζών».³
Η σύγκρουση του Κορδάτου με τον εαυτό του: Η δεύτερη εκδοχή της
Κοινωνικής Σημασίας
Το 1946 ο Κορδάτος παρουσιάζει μια αναθεωρημένη εκδοχή της Κοινωνικής Σημασίας, υποστηρίζοντας πως πρόκειται απλώς για μια συμπληρωμένη έκδοση. Στην πραγματικότητα, το ερμηνευτικό σχήμα έχει τόσα νέα στοιχεία ώστε να πρόκειται για ένα διαφορετικό έργο. Οι μηχανισμοί που επέβαλλαν αυτήν την αλλαγή εντοπίζονται στα κοινωνικά διακυβεύματα της περιόδου όπου μετά τα Δεκεμβριανά, την επέμβαση των Άγγλων, την επιστράτευση των μελών των Ταγμάτων Ασφαλείας και τη Λευκή Τρομοκρατία, οι αριστεροί και τα μέλη του ΕΑΜ προσλαμβάνουν την κατάσταση ως μια συνθήκη προδοσίας και από τον αστικό πολιτικό κόσμο. Εν όψει των επικείμενων αγώνων, η Αριστερά είχε ανάγκη από μια φρονηματική αφήγηση του ιστορικού παρελθόντος που θα της προσέφερε μια προγονική ταύτιση, μια σύνδεση των δικών της εθνικών αγώνων με παλαιότερους, της προδοσίας που αυτή ένιωθε πως υφίσταται με μια προγενέστερη, και πάλι όμως σε βάρος του έθνους, και πάλι από τους εκπροσώπους της άρχουσας τάξης.
Έτσι, ο Κορδάτος προσπαθεί να επισημάνει (ή να κατασκευάσει) τους κοινούς τόπους των δύο αγώνων, του 1821 και της Εθνικής Αντίστασης. Η προσπάθεια αυτή οδηγεί σε διατυπώσεις έντονα προπαγανδιστικές, όπως «ήταν η φωνή της αντιδράσεως, που την άκουσαν πάλι οι Πηλιορίτες και στα μαύρα χρόνια της σκλαβιάς του 1941 – 1945»,⁴ αλλά και στην αναχρονιστική χρήση όρων όπως «επαναστατικό δίκαιο», «επαναστατική τρομοκρατία», «δοσίλογοι», «μαυραγορίτες», «εθνοπροδότες».⁵ Ακόμη και μια αναφορά στη συμμετοχή κάποιων κληρικών στην Επανάσταση⁶⁰φαίνεται να προστίθεται προκειμένου να παραπέμψει στην συμμετοχή ιερέων στο ΕΑΜ.
Για να είναι το νέο σχήμα φρονηματικά λειτουργικό μέσα στις νέες πολιτικές συνθήκες, έπρεπε να εμφανίζει τα λαϊκά στρωμάτα ως πυρήνα της Επανάστασης, μια συμμαχία των αστών με τους κοτζαμπάσηδες που να λαμβάνει χώρα ήδη κατά τη διάρκεια του Αγώνα και να προβάλλεται η από μέρους τους προδοσία της Επανάστασης, τόσο με την ακύρωση της εθνικής ανεξαρτησίας (μέσω της εξάρτησης από την Αγγλία) όσο και με τη μη επίλυση των προβλημάτων που στο νέο σχήμα υποστηρίζεται πως κινητοποίησαν τις λαϊκές μάζες, όπως ήταν το αγροτικό. Αυτό επέβαλε την αποδιάρθρωση των συστατικών στοιχείων του προηγούμενου σχήματος. Έτσι, οι ιδέες του Ρήγα Φεραίου είναι πλέον « ιδέαι μίας μεγάλης μερίδος του ελληνικού και του βαλκανικού λαού»⁷ και όχι της αστικής τάξης. Αντίστοιχες αλλαγές υπάρχουν και στην εικόνα της Φιλικής Εταιρίας.⁸ Έτσι, το ιδεολογικό περιεχόμενο της Επανάστασης δεν παρουσιάζεται πλέον ως αστικό, αλλά ως ευρύτερα λαϊκό. Η τροποποίηση της εικόνας του Μαυροκορδάτου επίσης αποτυπώνει εξαιρετικά γλαφυρά την αλλαγή του ερμηνευτικού σχήματος, αφού τώρα εμφανίζεται ως αντιδημοκράτης που, σε συνεργασία με τους νησιώτες εμπόρους, ακύρωσε τα ιδεολογικά και λειτουργικά χαρακτηριστικά του Συντάγματος, κάνοντας το, μέσω της διάκρισης νομοθετικής και εκτελεστικής εξουσίας, δυσλειτουργικό.
Αλλαγή σημειώνεται και στη διαχείριση των εμφύλιων συγκρούσεων. Ο Κορδάτος επιμένει στο ταξικό τους περιεχόμενο, προσπαθώντας όμως να ενσωματώσει και τις λαϊκές μάζες ως συνειδητό υποκείμενο, όπως πλέον κάνει για ολόκληρη την επανάσταση. Παρουσιάζονται ως διακριτές οι επιθυμίες τους ήδη από την έναρξη του αγώνα,⁹ και οι αναφορές σχετικά με τη δράση και το φρόνημα τους είναι πολλές και έντονες, αφού εμφανίζονται να έχουν διαμορφώσει αντιφεουδαρχική στάση ήδη πριν από την Επανάσταση. Το πλέον χαρακτηριστικό όμως είναι η προσθήκη ενός ολόκληρου κεφαλαίου υπό τον τίτλο «Η συμβολή των αγροτολαϊκών μαζών εις τον εθνικόν αγώνα και αι ταξικαί αντιθέσεις».

Η συνεργασία αστών-κοτζαμπάσηδων σε βάρος των λαϊκών στρωμάτων, ήδη κατά τη διάρκεια της Επανάστασης,¹⁰ υποστηρίζεται έντονα από τον Κορδάτο, με αποτέλεσμα την ανατροπή του προηγούμενου του σχήματος. Το αποτέλεσμα αυτής της συνεργασίας είναι να μην εκπληρωθούν οι κοινωνικές διεκδικήσεις των αγροτολαϊκών μαζών,¹¹ στοιχείο που πλέον αποτελεί κριτήριο για την προδοσία της Επανάστασης. Φράσεις όπως «οι Έλληνες αστοτσιφλικάδες τα κατάφεραν να υποδουλώσουν τον ελληνικό λαόν εις το αγγλικόν κεφάλαιον»¹² και «ο λόρδος Πάλμερστον έβαλε τας βάσεις της πολιτικής του Φόρειν Όφις απέναντι της Ελλάδος, που επί εκατό και παραπάνω χρόνια ακολουθείται πιστά από τους διαδόχους του»¹³αποτυπώνουν με ενάργεια το νέο σχήμα, τον πολιτικό του προσανατολισμό και την ένταση των πολιτικών διακυβευμάτων του 1946.
Η Ιστορία της Νεώτερης Ελλάδας. Επιστροφή και αποκρυστάλλωση
Το 1957 εκδίδεται ο πρώτος τόμος του μεγάλου έργου του Κορδάτου Ιστορία της Νεώτερης Ελλάδας. Σε αυτό το έργο, που αποτελεί τον καρπό μεγάλης ερευνητικής προσπάθειας και ιδίως μελέτης των πηγών, παίρνει την τελική του μορφή το ερμηνευτικό σχήμα του Κορδάτου για το 1821. Ο Κορδάτος επιστρέφει, ως προς τα κύρια σημεία της ανάλυσής του, στο σχήμα που είχε παρουσιάσει στην Α΄ έκδοση της Κοινωνικής Σημασίας, με σημαντικές όμως αλλαγές.
Επαναφέρει το σχήμα της αστικής τάξης ως μοναδικής επαναστατικής πρωτοπορίας, με «αντικειμενικά προοδευτική αποστολή»¹⁴ Και την ιδεοτυπική διαχείριση του Ρήγα και των Φιλικών ως καθαρών εκπροσώπων και ηγετών της αστικής τάξης. Στην Α΄ έκδοση τηςΚοινωνικής Σημασίας οι λαϊκές μάζες αντιμετωπίζονται ως ετερόνομο κοινωνικό σώμα, που ακολουθεί άκριτα τις επιλογές της αστικής τάξης. Στην Ιστορία της Νεώτερης Ελλάδας τέτοιες απόλυτες διατυπώσεις λείπουν, δεν λείπει όμως η πρόσληψη που αυτές εξέφραζαν. Σε κάποιες περιπτώσεις μάλιστα, οι λαϊκές δυνάμεις εμφανίζονται απρόθυμες να εμπλακούν στην Επανάσταση, ακόμη και κατά τη διάρκεια της.¹⁵ Η στάση τους αυτή αποδίδεται σε αντικειμενικούς όρους, στο επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων και, κατά ευθεία συνεπαγωγή (ο Κορδάτος δεν έχει αποβάλει την μηχανικότητα), στο ρόλο που θα μπορούσε να διαδραματίσει η κάθε κοινωνική τάξη στο δεδομένο ιστορικό στάδιο.¹⁶
Στην Ιστορία της Νεώτερης Ελλάδας έχουμε όμως και μία καινοτομία. Ο Κορδάτος επισημαίνει για πρώτη φορά (τουλάχιστον ρητά) στα εδώ εξεταζόμενα έργα, μία εσωτερική διαφοροποίηση της αστικής τάξης. Διακρίνει το πλέον ισχυρό οικονομικά τμήμα της αστικής τάξης και του αποδίδει συντηρητική στάση. Πρόκειται για τους μεγάλους εφοπλιστές, κυρίως της Ύδρας και των Σπετσών. Τους εμφανίζει μάλιστα να συμμαχούν με τους φεουδάρχες και τους Φαναριώτες από την αρχή της Επανάστασης¹⁷αλλά και νωρίτερα, στους κόλπους της Φιλικής.¹⁸ Η σύγκρουση τους με τους υπόλοιπους αστούς εντείνεται κατά την Επανάσταση.
Ο συμβιβασμός αστών και φεουδαρχών υιοθετείται και εδώ, τοποθετούμενος στο τέλος της Επανάστασης και μάλιστα ως επιλογή που επεβλήθη στους αστούς από τις αντικειμενικές συνθήκες της περιόδου. Έχουμε λοιπόν και εδώ την επιστροφή στο σχήμα της Α΄ έκδοσης. Στον πυρήνα των εμφύλιων συγκρούσεων ο Κορδάτος εντοπίζει την προσπάθεια των φεουδαρχών να κερδίσουν την εξουσία από τους αστούς, «μία ένοπλη πάλη των τάξεων».¹⁹ Όλες οι διατυπώσεις παραπέμπουν καθαρά στην Α΄ έκδοση τηςΚοινωνικής Σημασίας και αποδυναμώνουν κάθε ενδεχόμενο «αστοκοτζαμπάσικου συμβιβασμού» εντός της Επανάστασης.
Συγκεφαλαιώνοντας, στην Ιστορία της Νεώτερης Ελλάδας αποτυπώνεται στην πιο επεξεργασμένη και ανεπτυγμένη του μορφή το ερμηνευτικό σχήμα του Κορδάτου. Η πολιτική κατάσταση στα τέλη της δεκαετίας του ’50 του επιτρέπει να εξετάσει πολύ πιο ψύχραιμα το ιστορικό υλικό. Ο Κορδάτος επιστρέφει στην περισσότερο επιστημονική επεξεργασία των πηγών του και στην ερμηνευτική γραμμή την οποία ξεκίνησε να χαράζει το 1924 και του προσέφερε ένα σχήμα αρκετά μηχανιστικό αλλά πολύ πιο συνεπές μεθοδολογικά από το αντίστοιχο του 1946 και χωρίς την φρονηματική κατεύθυνση που κυριάρχησε σε αυτό.

Η επιρροή του Κορδάτου στο λόγο της Αριστεράς για το 1821
Την περίοδο 1940–1949, οι αναφορές των επίσημων κειμένων του ΚΚΕ στο 1821 είναι περιορισμένες, αλλά ποικίλες. Η πρώτη συναντάται στις αρχές του 1943, στην Προγραμματική Διακήρυξης του ΚΚΕ, Λαοκρατία και σοσιαλισμός. Εκεί, βασισμένο στη θέση της Γ΄ Διεθνούς από το 1926 για την ύπαρξη υπολειμμάτων «μισοφεουδαρχικών σχέσεων» στην Ελλάδα, το ΚΚΕ αναπαράγει τη θέση που έχει υιοθετήσει από το 1933 για τον ανολοκλήρωτο χαρακτήρα της επανάστασης του 1821. Αυτό αποδίδεται στη συνεργασία αστών και κοτζαμπάσηδων (ήδη κατά τη διάρκεια της επανάστασης), που οδήγησε στην ακύρωση των δημοκρατικών στοχεύσεων του αγώνα, ο οποίος είχε ως κινητήρια και συνειδητή δύναμη τους αγρότες, οι οποίοι εμφανίζονται να διεκδικούν οικονομικές ρήξεις και πολιτειακές αλλαγές.²⁰ Επομένως, η επικείμενη κοινωνική επανάσταση στην Ελλάδα του 20^ου αιώνα δεν θα έχει απευθείας σοσιαλιστικό χαρακτήρα, αλλά θα κινηθεί αρχικά για την επίλυση των εκκρεμών αστικοδημοκρατικών ζητημάτων.²¹
Ο Γιάννης Ζεύγος
υτή η αντίληψη κινείται πολύ μακριά από το πνεύμα της πρώτης εκδοχής της Κοινωνικής Σημασίας. Απηχεί τις θέσεις του alter ego του Κορδάτου, του Γιάννη Ζεύγου, συμβατές με την επίσημη γραμμή του ΚΚΕ. Στο έργο του Σύντομη Μελέτη της Νεοελληνικής Ιστορίας(1942) και νωρίτερα σε άρθρα του στην ΚΟΜ.ΕΠ. το 1933, ο Ζεύγος υποστηρίζει πως η Επανάσταση «κινήθηκε από λαϊκά στοιχεία που χρειάστηκε να εκβιάσουν ή να ανατρέψουν τις ανώτερες τάξεις», και έτσι εκδηλώθηκαν «οι κοινωνικές αντιθέσεις που έδιναν κοινωνικό χρώμα στην επανάσταση».²² Τελικά, ο «αστοτσιφλικάδικος συμβιβασμός»,
του οποίου την ύπαρξη ο Ζεύγος θέτει στον πυρήνα της αφήγησης του και τον εντοπίζει ακόμη και πριν την επανάσταση²³ (το αφήγημα του ΚΚΕ δεν υποστηρίζει ρητά κάτι τέτοιο, χωρίς όμως να το αποκλείει), αφήνει το αγροτικό πρόβλημα να εκκρεμεί και τις αγροτολαϊκές μάζες προδομένες. Την ανάλυση του Ζεύγου θυμίζει εδώ και η σημείωση πως η Επανάσταση πέρασε στα χέρια των συνασπισμένων αστών και κοτζαμπάσηδων «λόγω της πολιτικής απειρίας των λαϊκών στρωμάτων και της έλλειψης φωτεινής ηγεσίας»²⁴, ενώ σήμερα η ολοκλήρωση αυτού του αγώνα είναι έργο της εργατικής τάξης και της οργανωμένης της πρωτοπορίας.²⁵
Στην ΚΟΜ.ΕΠ. του 1943 αναπαράγεται αυτή η ανάλυση, με έμφαση στην πρωταγωνιστική συμμετοχή των αγροτών και τους κοινωνικούς προσανατολισμούς τους.²⁶Η επανάληψη της σύνδεσης του 1821 με την Εθνική Αντίσταση, μέσα από ένα επινοημένο αλλά πειστικό και νομιμοποιητικό συνεχές, συνεχίζει να προσεγγίζει την ανάλυση του Ζεύγου.²⁷ Παρόμοιες διατυπώσεις συναντάμε και στην ΚΟΜΕΠ του Απριλίου του 1944.²⁸
Στην ΚΟΜ.ΕΠ. του Μαρτίου του 1945, η γραμμή αυτή εμπεδώνεται περισσότερο. Τα Δεκεμβριανά και η Βάρκιζα έχουν σημαδέψει τους Έλληνες κομμουνιστές και το ΕΑΜικό κίνημα. Έτσι, ενώ παραμένει η θέση για τον πρωτοπόρο ρόλο των λαϊκών δυνάμεων στο 1821 και την ανασχετική των κοινωνικών αλλαγών «εμποροκοτζαμπάσικη συμμαχία», πλέον ο προσανατολισμός είναι ο παραλληλισμός του 1943 με το 1833, χρονιά επιβολής της βασιλείας του Όθωνα και κατά το Ζεύγο -που υπογράφει το άρθρο- επισφράγισης της εξάρτησης της Ελλάδας από την Αγγλία και οριστικής ήττας του αγώνα του 1821.²⁹ Η φρονηματική αυτή επιλογή επιβάλλεται λόγω της επέμβασης των Άγγλων τον Δεκέμβρη του 1944 και υπό το φόβο του ότι επίκειται αντίστοιχη εξέλιξη με την επάνοδο του βασιλιά Γεώργιου.³⁰Στους αστούς δεν αναγνωρίζεται απολύτως καμία συμμετοχή, όχι μόνο στο 1821 αλλά και στην Αντίσταση, με ρητό και επιθετικό τρόπο, καταλογίζοντας τους συνεργασία με τους ναζί.³¹ Τα μέτωπα είναι πια σαφή.
Όμως, τον Σεπτέμβρη δημοσιεύεται στην ΚΟΜ.ΕΠ. το Σχέδιο Προγράμματος του ΚΚΕ. Εκεί, αλλάζει εν μέρει η αποτίμηση του ρόλου των αστών στο 1821, θυμίζοντας έντονα την πρώτη προσέγγιση του Κορδάτου, το 1924, περιλαμβάνοντας όμως και στοιχεία της δεύτερης, του 1946.
Έτσι, πρώτη μεταξύ των κινητήριων δυνάμεων της Επανάστασης ορίζεται η «τάξη των εμπόρων και καραβοκυραίων», με την «αγροτιά» και τα «πλατιά λαϊκά στρώματα» να έπονται.³² Παράλληλα όμως, επισημαίνεται πως υπήρξε εντός της Επανάστασης συνεργασία αστών και τσιφλικάδων, οι οποίοι και εξέτρεψαν την Επανάσταση από τους δημοκρατικούς της σκοπούς. Αυτή η γραμμή ανάλυσης δεν παραπέμπει στον Κορδάτο του 1924, που τοποθετούσε τη συμμαχία αυτή μετά την Επανάσταση και ως αντίθετη προς τη θέληση των αστών, ούτε στον Ζεύγο, που δεν αναγνώριζε καμιά συμμετοχή των αστών στην Επανάσταση, αλλά συμπίπτει εν μέρει με τον Κορδάτο του 1946.
Τελικά, η σύμπτωση και διαφοροποίηση των στοιχείων της ανάλυσης του ΚΚΕ με τις εκδοχές του σχήματος του Κορδάτου είναι τόσο ποικίλες και αποσπασματικές, που δεν μπορούμε τελικά να μιλήσουμε για αναπαραγωγή του σχήματός του ή για ρήξη με αυτό. Αντιθέτως, αυτό που πιθανώς αναδεικνύεται είναι η προσαρμογή του Κορδάτου στο αφήγημα του ΚΚΕ, υπό τη σκέπη των πολιτικών διακυβευμάτων που ορίζουν τις προτεραιότητες και των δύο.

1 Δεύτερος Γραμματέας του κόμματος και τελικά διαγραμμένος, συμμετέχει στο ΕΑΜ και πεθαίνει το 1961, με δράση στην ΕΔΑ. Αφήνει μεγάλο αριθμό έργων, μεταξύ των οποίων τη δεκατριών τόμωνΜεγάλη Ιστορία της Ελλάδας.

2 Η αναφορά σε «φεουδάρχες» συνιστά απευθείας μεταφορά του τύπου κοινωνικής στρωμάτωσης της Δυτικής Ευρώπης. Οι σχετικές αναφορές μας θα συντάσσονται, χάριν συνεννόησης, με τη χρήση που επιλέγει ο Κορδάτος.

3 Γιάνης Κορδάτος, Η Κοινωνική Σημασία της Ελληνικής Επαναστάσεως του 1821,Εκδοτικός Οίκος Γεωργίου Βασιλείου, Αθήνα, 1924, σ. 168.

4 Γιάνης Κορδάτος, Η Κοινωνική Σημασία της Ελληνικής Επαναστάσεως του 1821,Επικαιρότητα, Αθήνα, 1999, σ. 163.

5 Ό.π., σ. 176.

6 Ό.π., σ. 104.

7 Ό.π., σ. 136.

8 Ό.π., σ. 159.

9 «Μαζί με την εθνικήν απελευθέρωσιν, ο λαός επόθησε και την κοινωνικήν». Ό.π., σελ. 158.

10 Ό.π., σ. 169.

11 Ό.π. , σ. 272.

12 Ό.π., σ. 239.

13 Ό.π., σ. 273.

14 Γιάννης Κορδάτος, Ιστορία της Νεώτερης Ελλάδας, Εκδόσεις 20ός αιώνας, Αθήνα, 1957, τόμος 1, σ. 551.

15 Ό.π., τόμος 2, σ. 8.

16 «Ο χαρακτήρας της ιστορικής δράσης των λαϊκών μαζών καθορίζεται από ορισμένες οικονομικές και κοινωνικές σχέσεις, καθώς και από οικονομικούς νόμους που δεν εξαρτιώνται από τη θέληση των ανθρώπων». Ό.π., σ. 10.

17 Ό.π., σ. 9.

18 Ό.π., σ. 57.

19 Ό.π., σ. 424.

20 «Βασικός όρος του σηκωμού του λαού ήταν ν’ αποχτήσει ο Έλληνας αγρότης τη γη του […], να δημιουργηθεί κράτος ελεύθερο, με πολίτευμα δημοκρατικό, με πολιτισμό λαϊκό».Ό.π., σ. 126

21 Ό.π., σ. 132

22 Γιάννης Ζεύγος, Σύντομη Μελέτη της Νεοελληνικής Ιστορίας, εκδόσεις Νασιώτη, Αθήνα, γ΄ έκδοση, σελ. 64. Στο αντίτυπο δεν αναφέρεται χρονολογία έκδοσης.

23 «Η γραμμή του Κοραή φανερώνει ανάγλυφα τη συμβιβαστική προς το βυζαντινισμό και τον κοτζαμπασισμό πολιτική του εμπορικού κεφαλαίου». Ό.π. , σ. 44.

24 ΚΚΕ, Επίσημα Κείμενα, , Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1981, τόμος πέμπτος, σ. 126. Ο Ζεύγος λέει σχετικά: Μα σήμερα οι μάζες έχουν αρχηγό, το ελληνικό προλεταριάτο, καθοδηγούμενο από το Κ.Κ.Ε. παλεύει να συγκεντρώσει γύρω του τις μάζες, για να λύσει τα απομεινάρια της μπουρζουαζοδημοκρατικής επανάστασης και να την περάσει σε προλεταριακή». Γ. Ζεύγος, «Ο Γ. Κορδάτος σαν ιστορικός της επανάστασης του 1821»,ΚΟΜ.ΕΠ., 21 (1933) σ. 34.

25 «Είμαστε εμείς οι συνεχιστές του έργου τους, οι ολοκληρωτές των πόθων τους». ΚΚΕ, ό.π., σελ. 129. Ο Ζεύγος λέει σχετικά: Μα σήμερα οι μάζες έχουν αρχηγό, το ελληνικό προλεταριάτο, καθοδηγούμενο από το Κ.Κ.Ε. παλεύει να συγκεντρώσει γύρω του τις μάζες, για να λύσει τα απομεινάρια της μπουρζουαζοδημοκρατικής επανάστασης και να την περάσει σε προλεταριακή». Γ. Ζεύγος, «Ο Γ. Κορδάτος σαν ιστορικός της επανάστασης του 1821», ΚΟΜ.ΕΠ., 21 (1933) σ. 34.

26 «Ήθελε [ενν. “ο λαός”] την εθνική του λευτεριά, την απολύτρωση. Μα ήθελε ακόμα να τινάξει από πάνω του και τον ντόπιο τσιφλικά, το κοτζάμπαση, το δεσπότη, που συμμαχούσε με τον ξένο τύραννο […] Αγώνας εθνικοαπελευθερωτικός, μα και αγώνας λαοαπελευθερωτικός». «Συνέχεια και ολοκλήρωση του 21», ΚΟΜ.ΕΠ., 11 (1943), σ. 303.

27 «Κι έτσι πέρασαν τα εκατόν είκοσι χρόνια από τότες σ’ έναν αδιάκοπο αγώνα του λαού με χίλιες περιπέτειες για να πετύχει να ολοκληρώσει τους δύο εκείνους σκοπούς, την εθνική ανεξαρτησία και την εσωτερική απολύτρωση. […] Και μάχεται ακόμη ο ελληνικός λαός, για να καταχτήσει και να κατοχυρώσει οριστικά την εσωτερική του λευτεριά, για να τινάξει από πάνω του κάθε εξάρτηση από την ντόπια ή ξένη κεφαλαιοκρατία […] Το 1943 είναι συνέχεια και ολοκλήρωση του 1821». Στο ίδιο, σ. 304. Επίσης, «Φλογεροί επαναστάτες σαν τον Παπαφλέσσα, τον Οικονόμου, τον Καρατζά […] αν δρούσαν στην εποχή μας θα ήταν μαχητές του ΕΑΜ, θα ήταν πολεμικοί αρχηγοί του ΕΛΑΣ», στο «Προς την ολοκλήρωση του 1821», ΚΟΜ.ΕΠ., 12 (1943), σελ. 334. Εδώ να θυμίσουμε πως ο Ζέβγος είχε αποδράσει τον Φεβρουάριο του 1943 από το Γενικό Νοσοκομείο της Αθήνας, άρα είναι πιθανό να είναι ο ίδιος ο συντάκτης των άρθρων.

28 Εδώ μάλιστα οι παραλληλισμοί μεταξύ 1821 και Εθνικής Αντίστασης περιλαμβάνουν από τη μία τις Εθνοσυνελεύσεις και από την άλλη την ΠΠΕΑ: «Σήμερα ο ελληνικός λαός έχει ριχτεί στον ίδιο απελευθερωτικόν αγώνα με ηρωισμό, αυτοθυσία αντάξια των παραδόσεων του 1821 και εμφάνισε ξανά τους πιο γνήσιους δημοκρατικούς θεσμούς, σαν τη λαϊκή αυτοδιοίκηση, με στεφάνωμα την ίδρυση της ΠΕΕΑ». «Προς την ολοκλήρωση του 1821», ό.π, σελ. 749

29 «Η επέτειο του 1821 φέτος θυμίζει το θλιβερό χρόνο του 1833, όταν έκλεισε οριστικά το κεφάλαιο της επαναστατικής περιόδου της μεγάλης επανάστασης του 1821 και καινούρια τυραννία σκλάβωσε το έθνος». «25 Μάρτη», ΚΟΜ.ΕΠ., 35 (1945), σελ. 110.

30 «Και ετοιμάζουν την επαναφορά του Γκλύξμπουργκ, αυτού του σύγχρονου Όθωνα, γιατί η λαϊκή αντίσταση του Δεκέμβρη τους ανάγκασε να την αναβάλουν». Στο ίδιο, σελ. 115.

31 «Καινούριο 1821 με τετράχρονο, αιματηρό, άνισο, καταστρεφτικό αγώνα. Οι “ηγέτιδες τάξεις” εκφυλισμένες απόγονοι των εμποροκοτζαμπάσηδων του 1821 προδίνουν, διασπούν, καταπολεμούν τον αγώνα σε συμμαχία με τον καταχτητή». Στο ίδιο, σ. 113.

32 ΚΚΕ, Επίσημα Κείμενα, , Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1987, τόμος έκτος, σ. 416.
______________________________________
Aπό: https://barikat.gr/