Συνέδριο “Εξισλαμισθέντες Αρμένιοι”

Νεκρός ην και ανέζησε, και απολωλώς ην και ευρέθη[1][1]: «Εξισλαμισθέντες Αρμένιοι», Συνέδριο, Κωνσταντινούπολη 2-4.11.2013

«Αν δεν ήταν ο Ατατούρκ, σήμερα [δεν θα μας έλεγαν Χασάν και Αχμέτ] θα μας έλεγαν Γιώργο και Δημήτρη»: Μουχαρρέμ Ιντζέ, αντιπρόεδρος  της κοινοβουλευτικής ομάδας του κόμματος της αξιωματικής αντιπολίτευσης (CHP), σε μνημόσυνο (οργανωμένο από το CHP) που τελέστηκε στο Γενί Τζαμί της Κωνσταντινούπολης για την 75^η επέτειο από το θάνατο του Κεμάλ Ατατούρκ, 10.11.2013.

         «(…) η δημοκρατία επιτάσσει τον πλουραλισμό. [Από την άλλη πλευρά όμως] Εγώ έχω επιλέξει τον μουσουλμανισμό, εγώ δεν επικροτώ ούτε τον χριστιανισμό ούτε τον εβραϊσμό»: Χουσεϊν Τσελίκ, εκπρόσωπος Τύπου του ΑΚΡ, δηλώσεις στο ειδησεογραφικό κανάλι NTV σχετικά με τις δηλώσεις του τ/Πρωθυπουργού ‘για την συγκατοίκηση, τις νόμιμες/παράνομες σχέσεις κλπ’, 8.11.2013.

«(…) Ποια, λοιπόν, είναι η λύση;

Κατ’ εμέ το πρώτο  που πρέπει να γίνει, σε αυτή την κοινωνία που αποτελείται κατά σχεδόν εκατό τοις εκατό από μουσουλμάνους, είναι ‘ένα δημοκρατικό καθεστώς που να έλκει τις βασικές του αναφορές από το Ισλάμ’.

Αν επιμείνει κανείς σε καθεστώς φιλελεύθερης δημοκρατίας, πρέπει οι κυβερνήσεις, να μην επιχειρούν στάσεις και συμπεριφορές αντίθετες προς αυτό το καθεστώς, αλλά, τα άτομα πρέπει χάριν της πλειοψηφίας, ‘εθελοντικά’ να μην χρησιμοποιούν κάποιες από τις ελευθερίες τους. 

Αν πεισματικά τις χρησιμοποιούν, τότε, τουλάχιστον η άσκηση [εναντίον τους] ‘πιέσεων της συνοικίας και των γειτόνων’ από την πλειοψηφία της οποίας οι αξίες καταπατούνται, θα είναι δικαιολογημένη»:  Χαϊρετίν Καραμάν, συνταξιούχος καθηγητής Ισλαμικής Θεολογίας, νυν μέλος του Συμβουλευτικού Συμβουλίου του Συνδέσμου Ανεξάρτητων Επιχειρηματιών και Βιομηχάνων (MÜSİAD) και αρθρογράφος της ‘Γενί Σαφάκ’, ένας από τους ιδεολόγους του ΑΚΡ. Απόσπασμα από το άρθρο του με τίτλο «Μη λαμβάνοντας υπόψη την πλειοψηφία» στη ‘Γενί Σαφάκ’ (8/11)

«Πώς άραγε από μια κοινωνία που το τριάντα τοις εκατό των μελών της αποτελείτο από χριστιανούς προέκυψε μια κοινωνία που το εκατό τοις εκατό των μελών της αποτελείται από μουσουλμάνους; Μην τυχόν και η νοοτροπία που εκφράζετε στο άρθρο σας έγινε αιτία να αφανιστεί το χριστιανικό τριάντα τοις εκατό; (…)», ρωτάει, μεταξύ άλλων, τον άνω αναφερόμενο Καραμάν ο καθηγητής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Clark, Τανέρ Ακτσάμ, στην ‘Ταράφ’ (11/11) όπου αρθρογραφεί.

(«Μας είπαν εβραίους, αρμένηδες, μετά συγχωρήσεως, ρωμιούς…», Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, Πρωθυπουργός της Τουρκίας, στην τελευταία του τηλεοπτική συνέντευξη πριν από τις εκλογές, NTV, Ιούνιος 2011).

* * * *

Το κλίμα που ‘αναφαίνεται’ από τις παραπάνω παραθέσεις επικρατεί αυτό τον καιρό στην Τουρκία. Εν μέσω του κλίματος αυτού, το Ίδρυμα Χραντ Ντινκ κατέρριψε ένα από τα πιο ισχυρά ταμπού στην Τουρκία, οργανώνοντας ένα τριήμερο συνέδριο για τους «Εξισλαμισμένους Αρμένιους» μαζί με τον Σύλλογο Πολιτισμού, Αλληλεγγύης και Φιλανθρωπίας Αρμενίων Μαλάτειας (Malatya-HAYDER) και το Τμήμα Ιστορίας του Πανεπιστημίου του Βοσπόρου (Boğaziçi Üniversitesi).

«Οι μουσουλμάνοι αρμένιοι δεν αποτελούν ακόμη λήμμα της Βικιπαίδειας. Δηλαδή, αν θέλαμε να γράψουμε ένα άρθρο γι’ αυτούς δεν έχουμε εύκολη πρόσβαση σε  πληροφορίες. Σημαίνει αυτό πως δεν υπάρχουν; Τίποτα δεν είναι πιο εύκολο απ’ το να ετοιμάσει κανείς μια νέα σελίδα για την Βικιπαίδεια. Το ζήτημα είναι ότι οι πληροφορίες για τους μουσουλμάνους αρμένιους είναι ακόμη πολύ λίγες» γράφει ο Βαχάκν Κεσισιάν στην εβδομαδιαία αρμενική εφημερίδα ‘Αγκός’ (8/11). Τώρα, μετά από αυτό το Συνέδριο, γνωρίζουμε ίσως λίγα περισσότερα πράγματα για το πώς και σε ποιες συνθήκες έζησαν όσοι επέζησαν της Γενοκτονίας το 1915, τους λόγους της βαθειάς σιωπής και των τραυμάτων που αυτή προκαλεί.

Στα συμφραζόμενα του Συνεδρίου, η έννοια του εξισλαμισμού καλύπτει όλες εκείνες τις περιπτώσεις: των παιδιών που μετά τη δολοφονία των γονιών τους μοιράστηκαν σε μουσουλμανικές οικογένειες ή τα πήραν τοπικοί μπέηδες και αγάδες ή εισάχθηκαν σε κρατικά ορφανοτροφεία· των γυναικών και κοριτσιών που είχαν απομείνει ‘μόνα’ μετά τη δολοφονία των συζύγων/πατέρων τους και τα πήραν τοπικοί μπέηδες και αγάδες· των αρμενίων που ομαδικά οικειοθελώς εξισλαμίστηκαν σε ορισμένες περιοχές για να σώσουν τη ζωή τους, καθώς και μεμονωμένων αρμενίων που σε ορισμένες περιοχές ζήτησαν να εξισλαμιστούν (μαζί με τις οικογένειες τους) με σκοπό να σώσουν τη ζωή και το βιος ή για να μην αποκοπούν από τον τόπο τους. 

Στην κατάμεστη αίθουσα Albert Long του Πανεπιστημίου του Βοσπόρου ακαδημαϊκοί και ερευνητές, αλλά και απόγονοι εξισλαμισμένων αρμενίων από την Τουρκία, την Αρμενία και άλλες χώρες του εξωτερικού μοιράστηκαν με τους συμμετέχοντες (περί τα 600 άτομα) τη γνώση, τα ευρήματα, τις πληροφορίες και τις μαρτυρίες που έχουν συγκεντρώσει ως τώρα, καθιστώντας την πολύ λίγο γνωστή αυτή πτυχή της Γενοκτονίας πιο ‘αναγνωρίσιμη’ από την κοινή γνώμη. Αξίζει να σημειωθεί ότι το Συνέδριο μεταδιδόταν απευθείας στον ιστότοπο του Ιδρύματος Χραντ Ντινκ και παρακολουθήθηκε διαδικτυακά από περίπου 1.500 άτομα.

Το ενδιαφέρον των τουρκικών ΜΜΕ για το Συνέδριο ήταν περιορισμένο (έγραψαν γι’ αυτό η ‘Ταράφ’, η ‘Ραντικάλ’ (στο ένθετο της Κυριακής), η ‘Μιλλιέτ’ (η αρθρογράφος Μεχβές Εβίν στη στήλη της, η ‘Εβρενσέλ’ και ο ειδησεογραφικός ιστότοπος ΒΙΑΝΕΤ και την  είδηση μετέδωσε στο βραδινό δελτίο του Σαββάτου (2/11) το CNN-Türk με τον τίτλο ‘Μια καθυστερημένη αλήθεια: εξισλαμισμένοι αρμένιοι’:http://video.cnnturk.com/%202013/haber/11/5/gizli-kalmis-gercek-muslumanlastirilmis-ermeniler). Πολλοί ήταν, αντίθετα, οι ξένοι ανταποκριτές –γαλλικών, αγγλικών και αμερικανικών μέσων. Το Συνέδριο παρακολούθησε, επίσης, εκπρόσωπος του Γραφείου της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην Άγκυρα καθώς και εκπρόσωποι της αμερικανικής και της καναδικής πρεσβείας.

Παραθέτουμε εδώ μερικές σημειώσεις από τις ανακοινώσεις του Συνεδρίου:

·        Οι έρευνες δείχνουν ότι στόχος του καθεστώτος του Κομιτάτου Ένωση και Πρόοδος, το 1915,  ήταν να μειωθεί ο αρμενικός πληθυσμός στις περιοχές που ζούσε στο 5% (το πολύ 10%) του συνολικού πληθυσμού.

Ο Τανέρ Ακτσάμ (Πανεπιστήμιο Clark) κατέδειξε με στοιχεία ότι για να επιτευχθεί αυτό το ποσοστό επιτράπηκε, κατά καιρούς, ο εξισλαμισμός και, επίσης, για τον ίδιο λόγο απαγορεύτηκε, αλλά και το πώς η περιουσία της δολοφονημένης οικογένειας μεταβιβαζόταν στις θετές οικογένειες που έπαιρναν τα παιδιά.

·        Οι περισσότεροι ιστορικοί υπολογίζουν ότι περί τους 200.000 αρμένιοι  εξισλαμίστηκαν βιαίως ή αποφάσισαν να εξισλαμιστούν πριν, κατά και μετά το 1915.  Υπάρχουν κάποιοι ειδικοί που  μιλούν για 100.000. Ακόμη όμως ξεκινώντας και από την πιο μετριοπαθή υπόθεση των δεύτερων, αυτό που προκύπτει είναι πως, σήμερα, μερικά εκατομμύρια άνθρωποι στην Τουρκία συγγενεύουν –εξ αίματος ή εξ αγχιστείας– με κάποιον (εξισλαμισμένο) αρμένιο.  Το ταμπού αυτό θα μπορούσε να πει κανείς ότι είναι ‘κοινό μυστικό’ στην τουρκική κοινωνία, που όμως συζητιέται πάντοτε κρυφά και ψιθυριστά. Το συνέδριο έριξε φως στο ‘μυστικό’.

·        Όταν μιλούμε για ‘εξισλαμισμένους’ αρμένιους στο νου έρχονται πάντοτε αρμένιοι εκτουρκισμένοι ή ‘αρμένιοι κούρδοι’, αλλά υπάρχουν και ‘αρμένιοι άραβες’, σύμφωνα με την έρευνα της Γκαγιανέ Τσομπανιάν (Πανεπιστήμιο Γιερεβάν, Τμήμα Τουρκολογίας).  Η πιο γνωστή περίπτωση είναι αυτή της Ισλαμικής Αρμενικής Φυλής (Aşirat Arman al Muslima) που ιδρύθηκε το 1998 από τον σεϊχη Ελί Χοβαγκιμιάν με έδρα το Ρεσουλάιν της Συρίας και τα μέλη της, που ανέρχονται σε 25.000, ζουν στις περιοχές κοντά στη μεθόριο της Συρίας και του Ιράκ με την Τουρκία. Η φυλή άλλαξε το όνομα της πρόσφατα σε Φυλή Αρμενικής Διασποράς (Aşirat Arman al Şadat).  Λέγεται ότι διακατέχεται από αρμενικά εθνικιστικά αισθήματα. Θέλει να συνάψει σχέσεις πολιτικές και οικονομικές με την Αρμενία, η οποία όμως βλέπει τη φυλή με καχυποψία και φόβο.  Τα μέλη της μιλούν αραβικά και κουρδικά και θεωρείται ότι στηρίζουν τον Άσαντ.

·        Ο αρμένιος ιστορικός Σεργκέϊ Βαρντανιάν κάνει εδώ και τρεις δεκαετίες έρευνα πεδίου στο Χέμσιν (περιοχή της ανατολικής Μαύρης Θάλασσας).  Στην δική του ανακοίνωση στο Συνέδριο είπε μεταξύ άλλων ότι το τ/Συμβούλιο Εθνικής Ασφαλείας είχε ζητήσει το 2001 από τα πανεπιστήμια Μαλάτειας, Έλαζιγ και Καισάρειας να διενεργήσουν έρευνα σχετικά με την πληθυσμιακή σύνθεση της περιοχής. Στην έρευνα αυτή διαπιστώθηκε η ύπαρξη 13.000 κατοίκων [‘Χέμσινλι’] που μιλούν αρμενικά.  Σύμφωνα με τον Βαρντανιάν ο αριθμός αυτός είναι συντηρητικός. Κατά τους δικούς τους υπολογισμούς μόνο στην κωμόπολη Χόπα (του Άρτβιν) από τους 32.209 κατοίκους της οι περίπου 20 χιλιάδες είναι Χέμσινλι που μιλούν αρμενικά, ενώ, στο σύνολο της τουρκικής επικράτειας πιστεύει ότι υπάρχουν περί τους 35.000 αρμενόγλωσσοι Χέμσινλι. Πολλοί από αυτούς αναζητούν την απάντηση για το ποιοι είναι και προσώρας έχουν βρει μια λύση, αυτοαποκαλούνται απλώς ‘Χέμσινλι’ χωρίς άλλο εθνοτικό προσδιορισμό.

Η αναζήτηση αυτή έχει ‘θεσμοποιηθεί’ με έναν σύλλογο, τον Σύλλογο Έρευνας και Διατήρησης του Πολιτισμού του Χέμσιν (HADİG), ο πρόεδρος του οποίου Χικμέτ Ακτσιτσέκ συμμετείχε στο τελευταίο πάνελ του Συνεδρίου.

·        «Τέλος, θα ήθελα να προσθέσω ότι αυτοί που έκαναν αυτά τα βασανιστήρια, οι θύτες, οι κακοί αυτής της ιστορίας είναι η οικογένειά μου» είπε η Νεβίν Γιλντίζ Ταχιντζίογλου (Πανεπιστήμιο Σελτσούκ) κλείνοντας την ανακοίνωσή της, που αφορούσε την τραγική περίπτωση της αρμένισσας Σάρας, την οποία είχε επιβεβαιώσει με τις πληροφορίες τεσσάρων ζώντων μαρτύρων.

Η Σάρα γεννήθηκε στο Τελτζαφέρ, ένα από τα αρμένικα χωριά στην περιοχή της Ούρφα το 1878. Την εποχή που είναι γύρω στα 15 έχουν ήδη δημιουργηθεί τα ‘Τάγματα Χαμίντιε’ που πραγματοποιούν επιθέσεις στα αρμένικα χωριά. Οι επιθέσεις έχουν καταρχάς σκοπό τη λεηλασία, αργότερα όμως τα πράγματα αλλάζουν: συγκεντρώνουν τους νέους και υγιείς αρμένιους σε σπηλιές και τους δολοφονούν μαζικά. (Στην περιοχή οι σπηλιές αυτές αποκαλούνται ως σήμερα ‘αρμένικες σπηλιές’).

Η δεκαπεντάχρονη Σάρα ζει το πρώτο μεγάλο τραύμα ακολουθώντας μια μέρα ως τις σπηλιές τον σκύλο που κρατάει ένα ανθρώπινο χέρι στα σαγόνια του –απ’ το ρολόι έχει καταλάβει ότι το χέρι είναι του θείου της… Επικεφαλής του Τάγματος Χαμίντιε στο Τελτζαφέρ είναι ο Αγίμπ αγάς. Ο αγάς συγκεντρώνει όσες αρμένικες οικογένειες έχουν απομείνει στο χωριό στο υπόγειο του σπιτιού του. Εκεί βλέπει τη Σάρα. Την ‘ερωτεύεται’.  Της ζητάει να τον παντρευτεί κι όταν αυτή αρνείται σκοτώνει τους γονείς της.  Όταν την απειλεί να σκοτώσει τον μικρό αδελφό της, τον μόνο συγγενή που της έχει απομείνει, η Σάρα δέχεται να παντρευτεί τον Αγίμπ αγά, που έχει άλλες δύο γυναίκες, υπό τον όρο ότι θα αλλαξοπιστήσει αλλά δεν θα αλλάξει το όνομά της. 

Καταφέρνει να κρατήσει το όνομα της, αλλά δεν καταφέρνει να σώσει τελικά τον αδελφό της, που ο αγάς τον σκοτώνει ύστερα από ένα χρόνο. Ο Αγίμπ αγάς λένε οι μάρτυρες πυρώνει συστηματικά τη χατζάρα του και χαράζει στο σώμα της σταυρούς. Η Σάρα γεννάει 15 παιδιά, που όμως πεθαίνουν ένα-ένα. «Έσβησες το σόι μου, αρμένισσα» είναι τα τελευταία λόγια του Αγίμπ αγά στο νεκροκρέβατο του: δεν είναι μόνο τα δικά της παιδιά που έχουν πεθάνει αλλά και οι γιοί που είχε από τις άλλες δυο γυναίκες του. Ο Αγίμπ αγάς πέθανε το 1940, η Σάρα το 1971.

(Ο Αγίμπ αγάς ήταν θείος της μητέρας της Ταχιντζίογλου).

·        Στοιχεία από την μακρά έρευνα πεδίου και τις συνεντεύξεις με εξισλαμισμένους αρμένιους στην ανατολική και την νοτιοανατολική Τουρκία παρουσίασε στην δική της ανακοίνωση η γαλλίδα κοινωνιολόγος και δημοσιογράφος Λωράνς Ριττέρ. ‘Απομεινάρια της σφαγής’ (kılıç artıkları) είναι ένας περιφρονητικός όρος που χρησιμοποιείται στην Τουρκία για τους αρμένιους που σώθηκαν από την Γενοκτονία του 1915. Ποιοι κατάφεραν να επιβιώσουν; Σύμφωνα με την Ριττέρ η μεγάλη πλειοψηφία αυτών που επιβίωσαν ήταν γυναίκες και παιδιά που απάχθηκαν από τούρκους ή από κουρδικές φυλές και είτε εξισλαμίστηκαν είτε αφέθηκαν αργότερα ελεύθεροι να φύγουν και εντέλει, όσο κι αν είναι μικρός ο αριθμός τους, αυτοί που κατάφεραν να παραμείνουν κάπου κρυμμένοι. Η ενδογαμία, κατά την Ριττέρ, ήταν απολύτως διαδεδομένη μεταξύ των εξισλαμισμένων αρμενίων ή των κρυπτο-αρμενίων. Τώρα, σχεδόν 100 χρόνια μετά, τα εγγόνια εκείνων που έμειναν ζωντανοί αρχίζουν σιγά-σιγά να σπάνε τη σιωπή…  Στο συνέδριο παρουσιάστηκε και το βιβλίο της ερευνήτριας, με φωτογραφίες του Μαξ Σιβασλιάν, που μεταφράστηκε από τα γαλλικά στα τουρκικά και εκδόθηκε από τις αρμενικές εκδόσεις ‘Αράς’. «Les restes de l’épeé : Les Arméniens caches et islamisés en Turquie», Editions Taddée Παρίσι 2012 και «Kılıç Artıkları» Aras YayınlarıΚωνσταντινούπολη2013.

(Από τις Εκδόσεις ‘Αράς’ θα κυκλοφορήσει σύντομα και το βιβλίο του αργεντινού δημοσιογράφου Αβεντίς Χατζιάν με τίτλο «Οι κρυπτο-αρμένιοι της Τουρκίας»).

·        Πότε άρχισε να σπάει η σιωπή: Η Αϊσέ Γκιούλ Αλτίναϊ (Πανεπιστήμιο Σαμπαντζί) της οργανωτικής επιτροπής του Συνεδρίου, μιλώντας στο καταληκτικό πάνελ, αναφέρθηκε στον δολοφονηθέντα το 2007 μπροστά στα γραφεία της εφημερίδας του, ‘Αγκός’, αρμένιο δημοσιογράφο Χραντ Ντινκ που υποστήριζε στα 2004 ότι ‘μια νέα προσέγγιση στην Γενοκτονία θα μπορούσε ίσως να είναι να αρχίσουμε να την συζητούμε όχι μέσα από τους θύτες και τα θύματα, αλλά μιλώντας γι’ αυτούς που σώθηκαν’. Το πρώτο βιβλίο που είχε κυκλοφορήσει στην Τουρκία σχετικά με το θέμα των εξισλαμισμένων αρμενίων ήταν αυτό του Σερντάρ Τζαν (1991) με τίτλο «Τα παραμύθια της γιαγιάς μου», το οποίο την εποχή εκείνη στην Τουρκία πέρασε σχεδόν απαρατήρητο. Το βιβλίο της Φετχιέ Τσετίν που εκδόθηκε το 2004 είναι, κατά την Αλτίναϊ, το ορόσημο στο σπάσιμο της σιωπής.  Τα χρόνια 2004-2005 ήταν τα χρόνια που άρχισε για πρώτη φορά να συζητείται δημόσια στην Τουρκία το 1915.  Παρά τις σφοδρές εθνικιστικές αντιδράσεις, το 2005 οργανώθηκε στην Κωνσταντινούπολη το πρώτο συνέδριο για του «Αρμένιους στην Οθωμανική Αυτοκρατορία» και εν συνεχεία βλέπουμε να εκδίδονται βιβλία –έρευνας, προφορικής ιστορίας, απομνημονεύματα ή λογοτεχνικά– που φτάνουν σήμερα τα 18 τον αριθμό.

(Το βιβλίο της Φετχιέ Τσετίν «Η γιαγιά μου», η πρώτη γραπτή μαρτυρία που ‘έσπασε τη σιωπή’ των απογόνων των εξισλαμισμένων αρμενίων κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Πατάκη).

·        Εμείς μπορεί να μην ξέρουμε, το κράτος όμως ξέρει: Η Αλτίναϊ που μαζί με την Φετχιέ Τσετίν συνέγραψαν το 2007 το βιβλίο «Τα εγγόνια», μετέφερε επίσης στην ομιλία της τη συστολή, τον φόβο, αλλά και την άγνοια πολλές φορές των απογόνων: «Εσύ είσαι απόγονος αρμενίων» λέει ο διοικητής του σε στρατιώτη που έχει καταταγεί για να κάνει τη θητεία του, «Όχι», λέει εκείνος σαστισμένος, γιατί στ’ αλήθεια δεν ξέρει. Όταν βγήκε σε άδεια ρώτησε την οικογένειά του και τότε έμαθε την ιστορία της γιαγιάς του… «Εμείς δεν ξέρουμε, το κράτος όμως ξέρει» λέει η Αλτινάι, προσθέτοντας «αλλά, δεν είμαι σίγουρη ότι τα ξέρει όλα».

* * *

«Το Συνέδριο για τους Εξισλαμισμένους Αρμένιους είναι αναμφίβολα από τα πράγματα εκείνα που μας κάνουν να λέμε ‘ιδού, γίνονται και καλά πράγματα στην Τουρκία’, φράση που τα τελευταία χρόνια έχουμε όλο και λιγότερο την ευκαιρία να την λέμε» έγραφε η Πελίν Τζενγκίζ στην ‘Ταράφ’ (3/11).

[1][1] κατά Λουκάν Ευαγγέλιο, κεφ. 15, στίχοι 11-32