ΥΠΕΡΑΣΠΙΣΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ, ΤΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΛΟΓΙΚΗΣ: Σύγχρονος Γνωστικισμός Ἡ σχολὴ Γκουρτζίεφ

Παρασκευή 17 Οκτωβρίου 2014

Σύγχρονος Γνωστικισμός Ἡ σχολὴ Γκουρτζίεφ

Θεόδωρος Ἰ. Ζιάκας

Η Σχολὴ Γκουρτζίεφ, ποὺ ἐμφανίστηκε τὸν 20ὸ αἰώνα, εἶναι μᾶλλον ἡ «ἐπιστημονικότερη» καὶ «ἀριστοκρατικότερη» μέσα στὸ πολύχρωμο φάσμα τοῦ σύγχρονου γνωστικισμοῦ. Καθὼς ἐνδιαφέρεται, πρὶν ἀπ’ ὅλα, γιὰ τὴ διατήρηση τῆς διδασκαλίας της σὲ ἕνα ὑψηλὸ ἐπίπεδο κατανόησης, ὥστε νὰ μὴν ἀλλοιωθεῖ καὶ ἐκφυλισθεῖ μὲ τὴν πάροδο τοῦ χρόνου, εἶναι ἀντίθετη στὸν προσηλυτισμό.
Οἱ δυσνόητες ἰδέες της καὶ ἡ ἀναντιστοιχία ἀπαιτητικότητας καὶ πρακτικῶν ἀποτελεσμάτων μᾶλλον ἀπωθοῦν παρὰ ἑλκύουν. Ὁ homo hermeticus ζητᾶ ἐντυπωσιακὰ ἀποτελέσματα δίχως καθόλου κόπο.
Ὁμάδες μελέτης τοῦ γκουρτζιεφικοῦ γνωστικισμοῦ ὑπάρχουν ἀρκετὲς στὴ Δύση. Στὴν Ἑλλάδα κινοῦνται γύρω ἀπὸ δύο κέντρα: τὸ «Ἵδρυμα Γκουρτζίεφ» καὶ τὸ «Ἰνστιτοῦτο Γκουρτζίεφ». Σχεδὸν ὅλα τὰ ἔργα τῆς σχολῆς ἔχουν μεταφραστεῖ.

1. Τὸ ἱστορικὸ τῆς σχολῆς.
Ὁ Γεώργιος Ἰβάνοβιτς Γκουρτζίεφ γεννήθηκε τὸ 1869 στὴν Ἁλεξανδρούπολη τῆς ἐπαρχίας Κὰρς τῆς Ἁρμενίας, ἀπὸ πατέρα Ἕλληνα καὶ μητέρα Ἁρμένισσα. Φοίτησε στὸ ἑλληνικὸ σχολεῖο τῆς γενέτειράς του καὶ ἐν συνεχείᾳ στὸ ρωσικὸ κολέγιο τοῦ Κάρς, ὑπὸ τὴν ἐπιμέλεια τοῦ στρατιωτικοῦ ἀρχιμανδρίτη Μπόρις, φίλου τοῦ πατέρα του.

Ἁντὶ νὰ ἀκολουθήσει θρησκευτικὲς καὶ ἐπιστημονικὲς σπουδὲς καὶ νὰ γίνει παπὰς καὶ γιατρός, ὅπως θὰ ἤθελε ὁ δάσκαλός του, ἀποφάσισε νὰ ἀφιερώσει τὴ ζωή του στὴν ἀναζήτηση τῶν ἐξηγήσεων στὰ μυστήρια ποὺ ἀφήνουν ἀνεξήγητα ἡ θρησκεία καὶ ἡ ἐπιστήμη: στὴν ἀναζήτηση τῆς Γνώσης μὲ κεφαλαῖο γάμα. Γιὰ τὴν ἀνεύρεση τῆς «ἀνώτερης» αὐτῆς Γνώσης ἵδρυσε τὸ 1896 τὴν διεπιστημονικὴ ὁμάδα «Ἁναζητητὲς τῆς Ἁλήθειας», ἀπὸ γιατρούς, ἀρχαιολόγους, γεωγράφους, μουσικοὺς κ.ἄ. Καὶ ἐξαφανίστηκε, γιὰ πολλὰ χρόνια, σὲ εἰδικὲς ἀποστολὲς στὴ Μέση Ἁνατολή, τὴν Αἴγυπτο, τὴν κεντρικὴ Ἁσία, τὴν Ἰνδία, τὸ Θιβέτ, τὴν Ἄπω Ἁνατολή, τὴν Ἰνδονησία, μέχρι καὶ τὴν Αὐστραλία. Τί ἀπ’ αὐτὰ εἶναι ἀλήθεια καὶ τί μύθος μόνο ὁ ἴδιος τὸ ξέρει.
Τὸ 1912 ἐμφανίζεται ξαφνικὰ στὴ Μόσχα καὶ ἀναγγέλλει τὴν ἵδρυση τοῦ «Ἰνστιτούτου γιὰ τὴν ἁρμονικὴ ἀνάπτυξη τοῦ Ἁνθρώπου». Ὑποτίθεται ὅτι εἶχε βρεῖ μιὰ «πανάρχαια» Γνώση, τὴν εἶχε κάνει «Σύστημα» καὶ ἐργαζόταν γιὰ τὴν ἐφαρμογή της στὸν σύγχρονο κόσμο. Υἱοθετώντας τὸ θεοσοφικὸ λεξιλόγιο, ποὺ ἦταν τοῦ συρμοῦ στοὺς γνωστικοὺς κύκλους τῆς ἐποχῆς, προσήλκυσε γύρω του ἕναν ἀριθμὸ σημαντικῶν Ρώσων διανοουμένων. Ἡ προσπάθειά του ἔμεινε, ὡστόσο, στὰ σκαριά. Ἡ Σοβιετικὴ Ἐπανάσταση τοῦ 1917 τὸν ὑποχρέωσε νὰ ἐγκαταλείψει τὴ Ρωσία. Μετέφερε γιὰ λίγο τὴ σχολή του στὸν Καύκασο. Καὶ ἔπειτα στὴν Κωνσταντινούπολη. Ἁλλὰ οὔτε ἐκεῖ ἦταν εὐνοϊκὲς οἱ συνθῆκες. Ἔτσι κατέληξε στὴ Δύση.
Τὸ 1922 ἐγκαθιστᾶ τὸ Ἰνστιτοῦτο του στὴ Γαλλία, στὸ Πριερέ, κοντὰ στὸ Φοντενεμπλώ. Ἐκεῖ, στὴν ἕδρα τῆς σχολῆς, ἔθεσε σὲ δοκιμασία καὶ προσπαθοῦσε νὰ τελειοποιήσει ἕνα εἰδικὸ σύστημα αἰσθησιοκινητικῶν μεθόδων κατανόησης τῆς Γνώσης, τὶς λεγόμενες «Κινήσεις». Παράλληλα, μέσω δημοσίων διαλέξεων, κοινοποιοῦσε πρὸς τὰ ἔξω τὴ βασικὴ ἰδέα- σκοπὸ τῆς σχολῆς του: τὴν ἐπεξεργασία μιᾶς «ἐπιστημονικῆς» μεθόδου γιὰ τὴν «ἁρμονικὴ ἀνάπτυξη τοῦ ἀνθρώπου». Ἡ δουλειά του στὸ Πριερὲ θὰ τοῦ δώσει τὴ δυνατότητα νὰ ἀσκήσει ἐπιρροὴ σὲ ἐπιλεγμένους ἀνθρώπους στὴν Εὐρώπη καὶ στὴν Ἁμερική.
Ἁπὸ τὴν ἐποχὴ τῶν ὁμάδων τῆς Μόσχας ὁ Γκουρτζίεφ ἀπέφευγε τὴ γραπτὴ διατύπωση τῶν ἰδεῶν του, μὲ τὸ ἐπιχείρημα ὅτι ἡ κατανόηση εἶναι συνάρτηση τοῦ «εἶναι» κάθε ἀνθρώπου. Ὅταν μιὰ ἀνώτερη διδασκαλία κοινοποιεῖται, μέσω ἑνὸς βιβλίου, στὸ δεδομένο ὑπανάπτυκτο «εἶναι» τοῦ σημερινοῦ ἀνθρώπου, εἶναι καταδικασμένη νὰ παρανοηθεῖ καὶ νὰ διαστρεβλωθεῖ. Τὰ Εὐαγγέλια π.χ. εἶναι προσιτὰ σὲ ὅλο τὸν κόσμο. Τὸ ἀποτέλεσμα ὅμως εἶναι μᾶλλον ἀπογοητευτικό. Χωρὶς τὴ βίωση τῆς ἀλήθειας ἡ κατανόησή της εἶναι ἀδύνατη. Καὶ ἀκριβῶς γι’ αὐτό, ἔλεγε, εἶχε ἐπεξεργαστεῖ τὶς Κινήσεις: ὡς μέσο γιὰ τὴν πρόκληση τοῦ ἀναγκαίου βιώματος. Συνεπὴς στὴν «ἀντισυγγραφικὴ» θέση του δὲν ἐπέτρεπε στοὺς ἀκροατὲς τῶν διαλέξεών του νὰ κρατοῦν σημειώσεις. (Μερικοὶ βέβαια κατέγραφαν ἔπειτα ὅ,τι εἶχαν ἀκούσει.)
Μετὰ ἀπὸ ἕνα αὐτοκινητιστικὸ δυστύχημα καὶ γιὰ λόγους ποὺ ἀγνοοῦμε, ὁ Γκουρτζίεφ ἔκλεισε τὸ Ἰνστιτοῦτο του καὶ ἀφοσιώθηκε σ’ αὐτὸ ποὺ πρὶν θεωροῦσε μάταιο: τὴ γραπτὴ διατύπωση τῆς διδασκαλίας του. Ἔγραψε τρία βιβλία: τὶς Ἱστορίες τοῦ Βεελζεβοὺλ στὸν ἐγγονό του, τὶς Συναντήσεις μὲ ἀξιοσημείωτους ἀνθρώπους καὶ τὸ ἡμιτελὲς Ἡ ζωὴ δὲν εἶναι πραγματικὴ παρὰ μόνο ὅταν «Εἶμαι». Τὸ 1935 σταμάτησε νὰ γράφει. Γιὰ ἄγνωστους καὶ πάλι λόγους.
Ὡστόσο δεχόταν κόσμο στὸ διαμέρισμά του στὸ Παρίσι, ὅπου καὶ ἔκανε διάσημες προπόσεις «εἰς ὑγείαν τῶν ἠλιθίων». Καὶ ἐργαζόταν, λένε, ἐντατικὰ γιὰ τὴ διαμόρφωση τῶν ἀνθρώπων στοὺς ὁποίους θὰ ἐμπιστευόταν τὸ μέλλον τῆς σχολῆς του. Θὰ πεθάνει τὸ 1949 στὸ Νεϊγύ, ἐνῶ ἦταν ἕτοιμος γιὰ τὸ τελευταῖο μεγάλο ταξίδι του στὴν Ἁμερική.
Ὁ πιὸ προικισμένος μαθητὴς τοῦ Γκουρτζίεφ ἦταν ὁ μαθηματικὸς Πέτρος Ντεμιάνοβιτς Οὐσπένσκυ (1878-1947). Εἶχαν συναντηθεῖ τὸ 1915 καὶ συνεργάζονταν μέχρι τὴν ἐγκατάστασή τους στὴ Δύση. Τὸ βιβλίο του Ἁναζητώντας τὸν κόσμο τοῦ θαυμαστοῦ, ἀποσπάσματα μιᾶς ἄγνωστης διδασκαλίας, θεωρεῖται ἡ καλύτερη ἐπιτομὴ τοῦ γκουρτζιεφικοῦ συστήματος. Ἐκδόθηκε μετὰ τὸν θάνατο τοῦ Οὐσπένσκυ καὶ ἐνῶ ζοῦσε ἀκόμη ὁ Γκουρτζίεφ, ὁ ὁποῖος τὸ βρῆκε «ἀπολύτως ἱκανοποιητικό». Πρόκειται γιὰ τὸ βιβλίο ποὺ θὰ κάνει προσιτὲς τὶς ἰδέες τῆς σχολῆς στὸ εὐρύτερο κοινό.
Ἁξίζει νὰ σημειώσουμε ὅτι ἀπὸ τὴν ἀρχὴ τῆς ἐγκατάστασής τους στὴν Εὐρώπη οἱ δύο ἄνδρες δὲν εἶχαν καμιὰ ἐπικοινωνία. Ὁ Οὐσπένσκυ ἐγκαταστάθηκε στὴν Ἁγγλία καὶ κρατήθηκε ἐπιμελῶς σὲ ἀπόσταση ἀπὸ τὸν δάσκαλό του. Ἄνοιξε δική του σχολή, ἔφτιαξε μαθητὲς καὶ ἀπέκτησε αὐτοτελῆ φήμη, σὲ σημεῖο ποὺ νὰ γίνεται λόγος γιὰ «Σχολὴ Γκουρτζίεφ- Οὐσπένσκυ». Καὶ ὄχι ἀδίκως, ἂν λάβουμε ὑπόψη ὅτι τὰ προηγούμενα ἔργα του, Tertium Organum καὶ Ἕνα νέο πρότυπο τοῦ σύμπαντος (ὅπου βρίσκουμε καὶ τὴ μοναδικὴ ὁλοκληρωμένη θεωρητικὴ διαπραγμάτευση τῆς «αἰώνιας ἐπιστροφῆς»), τὸν εἶχαν καθιερώσει ἀπὸ τὴ δεκαετία τοῦ 1920 ὡς σοβαρὸ καὶ πρωτότυπο γνωστικὸ φιλόσοφο.
Πολὺ πρὶν γνωρίσει τὸν Γκουρτζίεφ, ὁ Οὐσπένσκυ εἶχε μελετήσει τοὺς «δρόμους τοῦ καλόγερου, τοῦ φακίρη καὶ τοῦ γιόγκι». Εἶχε πειστεῖ ὅτι εἶχαν κάποια ἀποτελεσματικότητα, ἀλλὰ μέσα στὸ θρησκευτικό τους οἰκοσύστημα. Τοὺς θεωροῦσε ἐντελῶς ἀκατάλληλους γιὰ τὸν δυτικὸ ἄνθρωπο. Ὁ ἴδιος ὁραματιζόταν ἕνα «Σύστημα» βασισμένο στὸν λόγο καὶ στὸ πείραμα – δίχως καθόλου θρησκευτικὰ προαπαιτούμενα. Κι αὐτὸ ἀκριβῶς πίστεψε ὅτι βρῆκε στὸν «Τέταρτο Δρόμο» τοῦ Γκουρτζίεφ: τὸν «δρόμο» ποὺ «συναιροῦσε» τοὺς τρεῖς παραδοσιακούς, ὑπερβαίνοντάς τους. Μιλᾶ μάλιστα γιὰ «ἀποδείξεις» ποὺ εἶχε λάβει, ἐννοώντας ὅτι ὁ Γκουρτζίεφ κατεῖχε «δυνάμεις» σὰν κι αὐτὲς ποὺ ἀποδίδονται στοὺς παραδοσιακοὺς δρόμους.
Τὸν προβλημάτιζαν, ὡστόσο, οἱ ἀνεξήγητες πρακτικὲς ἐπιλογὲς τοῦ δασκάλου του στὴν Εὐρώπη. Διέβλεπε σ’ αὐτὲς ἀνομολόγητα θρησκευτικὰ συμφραζόμενα. Εἶχε συνάμα τὴν αἴσθηση ὅτι ὁ Γκουρτζίεφ κοινοποιοῦσε μόνο «ἀποσπάσματα» ἀπὸ τὸ «Σύστημα». Ὅτι ἔκρυβε βασικὰ σημεῖα του… Τελικῶς ἡ διαφορά τους, κι αὐτὸ εἶναι ποὺ ἔχει σημασία, ἀφοροῦσε στὸν τρόπο ἐφαρμογῆς τῆς γκουρτζιεφικῆς διδασκαλίας καὶ ὄχι στὴ διδασκαλία καθ’ ἑαυτήν.
Στὶς τελευταῖες στιγμές του, ὁ μᾶλλον εὐθὺς καὶ εἰλικρινὴς αὐτὸς ἄνθρωπος θὰ πεῖ: «δὲν ὑπάρχει Σύστημα». Θὰ συνειδητοποιήσει ὅτι ὁ κεντρικὸς στόχος τῆς ζωῆς του ἦταν μιὰ χίμαιρα.

Ἂν ὁ δάσκαλος ἑστιαζόταν στὸ αἰσθησιοκινητικὸ σύστημα καὶ ὁ καλύτερος μαθητής του στὸ διανοητικό, ἄλλοι θὰ δώσουν ἔμφαση στὸ συναισθηματικό. Ἕνας ἀπ’ αὐτούς, ὁ ἱστορικὸς τῆς ρωσικῆς μοναρχίας Μπόρις Μουραβιώφ, θὰ δώσει τὸ πιὸ συστηματικὸ ἔργο τῆς Σχολῆς μὲ τίτλο: Γνώση, μελέτη καὶ σχόλια στὴν ἐσωτερικὴ παράδοση τῆς ἀνατολικῆς Ὀρθοδοξίας. Ἐνῶ στὰ ἔργα τῶν Γκουρτζίεφ καὶ Οὐσπένσκυ γίνονται μόνο νύξεις γιὰ τὶς ὑποτιθέμενες χριστιανικὲς πηγὲς τοῦ συστήματος (ὁ πρῶτος μιλᾶ γιὰ «ἐσωτερικὸ χριστιανισμό», ἐνῶ ὁ δεύτερος παραπέμπει στὴ Φιλοκαλία), στὸ ἔργο τοῦ Μουραβιὼφ τὸ «σύστημα» ἐκτίθεται ρητὰ ὡς «ὀρθόδοξος» χριστιανικὸς γνωστικισμός.

2. Ἡ δική μου ἐπαφὴ μὲ τὸ «σύστημα».
Τὸ 1965-66 εἶχα πάρει τὴ «μεγάλη ἀπόφαση» νὰ ἀφιερωθῶ στὸ ἰδανικὸ τῆς ἀταξικῆς κοινωνίας. Καὶ καθὼς δὲν γίνεται «ἀλλαγὴ τοῦ κόσμου» χωρὶς τὸ «ὑποκείμενο τῆς ἀλλαγῆς», εἶχα προσχωρήσει σὲ ὅσους ὑποστήριζαν, ἐκείνη τὴν ἐποχή, ὅτι ἦταν ἀπαραίτητο νὰ ξαναφτιαχτεῖ τὸ ἐπαναστατικὸ κόμμα τῆς ἐργατικῆς τάξης. Ἐντάχθηκα, λοιπόν, στὴν προσπάθεια οἰκοδόμησης τῆς «σωστῆς Ὀργάνωσης».
2.1. ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ
Ἡ ἐμπειρία μου ὅμως ἀπ’ αὐτὴ τὴν προσπάθεια θὰ ἀποβεῖ ἀποκαρδιωτική. Ἦταν μιὰ κωμικοτραγικὴ ἀποτυχία. Καταλήξαμε νὰ κάνουμε ἀκριβῶς τὸ ἀντίθετο ἀπ’ αὐτὸ ποὺ ἐπιδιώκαμε. Ἁναπαράγαμε καταφανῶς τὰ ἴδια συμπτώματα ποὺ καταγγέλλαμε: ἀσυνέπεια, ὑποκρισία, φιλαρχία, καιροσκοπισμό, ἀλληλοϋπονόμευση κ.λπ. Οἱ δικοί μας «σταλινίσκοι» δὲν εἶχαν νὰ ζηλέψουν τίποτε ἀπ’ αὐτοὺς ποὺ εἴχαμε ἀπορρίψει. Ποῦ νὰ παίρναμε καὶ τὴν ἐξουσία…
Τὸ ἐρώτημα ἀνέκυψε ἀμείλικτο: γιατί ἕνα συλλογικὸ ὑποκείμενο, τὸ ὁποῖο ξεκινᾶ νὰ καταργήσει τὴν ἐκμετάλλευση καὶ τὴν κυριαρχία, εἶναι καταδικασμένο νὰ τὰ ἀναπαράγει καὶ μάλιστα ἀπὸ τὰ πρῶτα του βήματα;
Μὲ τὸν μακαρίτη τὸν Ἄρη Ζεπάτο κάναμε ἕναν ἀπολογισμὸ τῆς γενικότερης αὐτῆς ἐμπειρίας τοῦ ἀριστεροῦ κινήματος. Τὸ συμπέρασμά του εἶχε τρία σημεῖα:
1. Δὲν μπορεῖς νὰ «ἀλλάξεις τὸν κόσμο», ἂν δὲν μπορεῖς νὰ ἀλλάξεις ὁ ἴδιος.
2. Δὲν εἶναι καθόλου εὔκολο νὰ ἀλλάξεις. 3. Μιὰ θεωρία γιὰ τὴν αὐτο-αλλαγὴ τοῦ ὑποκειμένου εἶναι πρωταρχικὴ ἀπαίτηση. Ἡ θεωρία μας, ὁ μαρξισμός, δὲν εἶχε τίποτα νὰ πεῖ γιὰ τὸ θέμα.
Ἔπρεπε λοιπὸν νὰ ψάξουμε ἀλλοῦ.
2.2. Η «ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΔΥΝΑΤΗΣ ΕξΕΛΙξΗΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ»
Κατευθυνθήκαμε κατ’ ἀρχὰς στὴν ψυχολογία, ἀρχίζοντας ἀπὸ τοὺς φροϋδομαρξιστὲς καὶ φτάνοντας στὸν Γιούνγκ. Αὐτὸς ὁ τελευταῖος μιλοῦσε ρητὰ γιὰ τὴν «ἐξατομίκευση» καὶ τὰ προβλήματά της. Διαπιστώσαμε ὅμως ὅτι ἡ μοντέρνα ψυχολογία, καθὼς ἀσχολεῖται μόνο μὲ τὸν ψυχικὰ ἄρρωστο, δὲν ἔχει ἀπάντηση.
Χρειαζόμασταν μιὰ ψυχολογία ἡ ὁποία νὰ ἀσχολεῖται μὲ τὸν «ὑγιῆ» ἄνθρωπο. Ἁναζητώντας την φτάσαμε στὴ σχολὴ Γκουρτζίεφ, ἡ ὁποία πρόσφερε ἀκριβῶς ἕνα «σύστημα» αὐτο-αλλαγῆς τοῦ συνηθισμένου-ὑγιοῦς ἀνθρώπου. Μιὰ «ψυχολογία τῆς δυνατῆς ἐξέλιξης τοῦ ἀνθρώπου». Ἰδοὺ μερικὲς ἀπὸ τὶς ἐντυπωσιακὲς ἰδέες της:
1. Ἡ ἰδέα ὅτι ὁ ἄνθρωπος εἶναι ἕνα ἡμιτελὲς ὄν, ποὺ πρέπει νὰ ὁλοκληρωθεῖ μὲ δικές του συνειδητὲς προσπάθειες.
Ἡ ἰδέα ὅτι δὲν μπορεῖ νὰ ἀλλάξει λόγω τῆς μηχανικότητάς του, μιᾶς εἰδικῆς μορφῆς ὕπνου, μέσα στὴν ὁποία ἀναλώνει τὴ ζωή του.
3. Ἡ ἰδέα ὅτι ἔχουμε μέσα μας πολλὰ ἄσχετα μεταξύ τους ἐγώ, ἡ χαοτικὴ κίνηση τῶν ὁποίων μᾶς κάνει ἕρμαια τῆς τύχης καὶ τῆς
ἀ νάγκης.
4. Ἡ διάκριση «οὐσίας» καὶ «προσωπικότητας» μέσα μας, ὅπου ἡ
δεύτερη ἀναπτύσσεται σὲ βάρος τῆς πρώτης.
5. Ἡ διάκριση τριῶν ψυχικῶν κέντρων μέσα μας –νοητικοῦ, συναισθηματικοῦ, κινητικοῦ–, τὰ ὁποῖα λειτουργοῦν μονόπλευρα
καὶ ἄναρχα.
6. Ἡ μεγάλη σημασία τῆς αὐτεπίγνωσης καὶ τῆς πάλης μὲ τὴ δυαδικὴ σκέψη, τὴ φαντασία καὶ τὰ ἀρνητικὰ συναισθήματα, προκειμένου νὰ ἔχουμε μιὰ συνειδητὴ καὶ ἐλεύθερη προσωπικὴ ἐξέλιξη.
Ἡ διαπραγμάτευση τῶν ἰδεῶν αὐτῶν ἔπειθε ὅτι εἶχαν πίσω τους πλούσια ἐπεξεργασμένη ἐμπειρία καὶ ὄχι ἁπλῶς εὐφυῆ διανοήματα.
Ἡ ψυχολογία τοῦ γκουρτζιεφικοῦ συστήματος κάλυπτε πλήρως τὶς ἀπαιτήσεις μου. Εἶχα τὴν αἴσθηση ὅτι εἶναι ἡ ἀπάντηση στὸ πρόβλημα. Ἡ κοσμολογία του ὅμως μὲ πάγωσε κυριολεκτικά.
Φοβούμενος ὅτι τὴν παρανοῶ, καθὼς εἶναι ἰδιαίτερα πολύπλοκη, τῆς ἀφιέρωσα ἐνδελεχῆ μελέτη. Ἡ μελέτη ἐπιβεβαίωσε τὴν αἴσθησή μου. Ἡ τόσο ἑλκυστικὴ ψυχολογία τοῦ «συστήματος» ἦταν ἐγγεγραμμένη σὲ μιὰ ἀπολύτως ἀναγκαιοκρατικὴ κοσμολογία.
2.3. Η «ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΔΥΝΑΤΗΣ ΕξΕΛΙξΗΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ»
Τὰ κοινωνικὰ προβλήματα ὑπερκαθορίζονται ἀπόλυτα ἀπὸ ἐξωκοινωνικὲς ἐπιδράσεις («κοσμικές», «πλανητικὲς» κ.τ.τ.). Δὲν μποροῦμε στὸ κοινωνικὸ πεδίο νὰ διαρρήξουμε τὰ δεσμὰ τῆς τύχης καὶ τῆς ἀνάγκης. Προσκρούουμε στὸν «Γενικὸ Νόμο». Συνεπῶς: Τὸ αἴτημα τῆς «ἀλλαγῆς τοῦ κόσμου» στερεῖται νοήματος.
Μόνο στὸ ἀτομικὸ πεδίο μποροῦν νὰ ὑπάρξουν συνειδητὲς ἀλλαγές, γιατὶ ἰσχύει ἐκεῖ ὁ «Νόμος τῆς Ἐξαίρεσης». Σὲ συνάφεια ὅμως μὲ τὸν «γενικὸ νόμο» τὰ ὅποια θετικὰ ἀποτελέσματα τῆς «ἐργασίας πάνω στὸν ἑαυτὸ» δὲν «κρυσταλλώνονται» στὸ ἐπίπεδο τῶν κοινωνικῶν μας σχέσεων, ἀλλὰ κάπου «ἔξω ἀπ’ αὐτό» (π.χ. στὸν «ἀστρικὸ» χῶρο).
Ἐκεῖ ὅμως εἶναι ἀδύνατη ἡ διϋποκειμενικὴ ἐπαλήθευση τῶν ἐπιτευγμάτων. Ὁ «λιγότερο ἐξελιγμένος» δὲν ἔχει κανένα ἐμπειρικὸ τρόπο νὰ δεῖ τί τὸν κάνει ὑποδεέστερο τοῦ καθοδηγητῆ του. Ἁποτέλεσμα: Ἡ ἀναγκαία ἱεράρχηση στὸ πλαίσιο τῆς συλλογικῆς ἐργασίας (σχολῆς, ὀργάνωσης κ.λπ.), καὶ κατὰ προέκταση στὸ ἐπίπεδο τῶν κοινωνικῶν σχέσεων, ἀπὸ ἀξιοκρατικὴ γίνεται ἀναγκαστικὰ δεσποτική.
Συνεπῶς: Ἁποθέωση τοῦ δεσποτισμοῦ.

3. Τὰ ἑλληνικὰ αὐτονόητα.
Προβληματισμένος ἀπὸ τὸ ἀδιέξοδο αὐτό, ἀποφάσισα νὰ ἀκολουθήσω τὶς παραπομπὲς τοῦ «συστήματος» στὸν χριστιανισμό.
Πῆγα ἔτσι στοὺς Ἕλληνες Πατέρες. Εἶδα νὰ διαπραγματεύονται τὸ ἴδιο θέμα, τὴν ἀπελευθέρωση τοῦ ἀνθρώπου ἀπὸ τὰ πάθη του, ἀλλὰ μὲ μεγαλύτερη διαύγεια. Παράδειγμα ἡ θέση τοῦ ἁγίου Μαξίμου, γιὰ τὴ φιλαυτία ὡς μητέρα ὅλων τῶν παθῶν. Πῶς δηλαδὴ εἶναι ἀνίκητα τὰ πάθη ὅσο παραμένει ἡ φιλαυτία. Πῶς καμιὰ «ἀφύπνιση τῆς συνείδησης» δὲν εἶναι ἀρκετή. Πῶς μόνο ἡ βιωματικὴ σχέση ἀγάπης πρὸς τὸ πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ καὶ τοῦ Πλησίον μπορεῖ νὰ περιορίσει τὴ φιλαυτία, ἐπιτρέποντας κάποιο θετικὸ ἀποτέλεσμα στὸ πεδίο τῶν παθῶν. (Μᾶς τὰ θύμισε πρόσφατα ὁ σεβασμιώτατος Περγάμου σὲ μιὰ ἐνδιαφέρουσα ἔκδοση τῆς Μονῆς Κύκκου μὲ τίτλο Ὀρθοδοξία καὶ σύγχρονος κόσμος.)
Διαπίστωσα ἐπιπλέον ὅτι ἡ ψυχολογία τῶν νηπτικῶν Πατέρων δὲν γνωρίζει κοσμολογικοὺς περιορισμούς. Ὁ «κοινός μας πατέρας» δὲν ἔφτιαξε τὸν κόσμο «ἀπὸ ἀνάγκη», ὅπως λέει τὸ γκουρτζιεφικὸ σύστημα, ἀλλὰ «ἀπὸ ἀγάπη». Θεμέλιο τοῦ κόσμου δὲν εἶναι ἡ ἀνάγκη, ἀλλὰ ἡ ἀπόλυτη πνευματικὴ ἐλευθερία.
Ἔφτασα ἔτσι νὰ ἀπορρίψω τὸ «σύστημα» στὸ σύνολό του. Ἡ πράξη μου καθορίστηκε κατὰ βάθος ἀπὸ τὰ ἀντιγνωστικιστικὰ αὐτονόητα τῆς ἑλληνικῆς παιδείας μου. Ἁκριβέστερα: τῶν ψιχίων της ποὺ εἶχα πάρει μικρός.
Ἁναφέρω δύο παραδείγματα γιὰ νὰ ἐξηγήσω τί ἐννοῶ:
α) Ἡ Καλυψώ, αὐτὴ ἡ ἀπείρου κάλλους θεά, ποὺ μὲ ἔχει ἐρωτευθεῖ, εἶναι ἕνα σοῦπερ «σύστημα», μπρὸς στὸ ὁποῖο ὅλα τὰ ἄλλα εἶναι «ἁπλῶς ὀδοντόκρεμες». Ὑπόσχεται σὲ μένα, τὸν ταλαίπωρο μικρὸ Ὀδυσσέα, νὰ μὲ κάνει ἀθάνατο. Ἁρκεῖ νὰ μείνω στὸ θεσπέσιο νησί της. Μοῦ ὑπόσχεται τὴν τέλεια ἀτομικότητα, γιατὶ δὲν μοῦ ἐξασφαλίζει μόνο τὴν ἀθανασία τῆς ψυχῆς, ἀλλὰ καὶ τοῦ σώματος, ἐδῶ καὶ τώρα. Ἐγὼ ὅμως κατέχομαι ἀπὸ τὸν «Νόστο τοῦ Προσώπου». Προτιμῶ τὸν γυρισμὸ στὴ θνητότητα: στὰ ἐφήμερα ἀγαπημένα οἰκεῖα μου πρόσωπα.
Σημειῶστε καὶ τοῦτο: Εἶμαι χαμένος, ἂν δὲν πετάξω τελείως ἀπὸ πάνω μου τὰ ροῦχα ποὺ μοῦ χάρισε ἡ θεά. Ὅταν θὰ ἔχω φύγει ἀπ’ τὸ νησί της καὶ θὰ παλεύω μὲ τὰ κύματα.
β) Ὁ ἴδιος ὁ Θεός, «δι’ ὑπερβολὴν ἐρωτικῆς ἀγαθότητος», κατεβαίνει στὸ δικό μας ἐπίπεδο. Γίνεται ἄνθρωπος καὶ ἀφήνει νὰ τὸν σταυρώσουν, προκειμένου νὰ ξεσκεπάσει τὸν μηχανισμὸ τῆς ἀνθρώπινης ἀποτυχίας καὶ νὰ μᾶς δείξει τὸν δρόμο τῆς σωτηρίας: τῆς δικῆς μας καὶ τῆς φύσης, ἡ ὁποία στενάζει μαζί μας ἄχρι τοῦ νῦν. Στὴ συνέχεια ἀναρίθμητοι μάρτυρες ἀκολουθοῦν τὸ παράδειγμά του.
Ἁπὸ τὰ δύο αὐτὰ παραδείγματα προβάλλει μιὰ διαμετρικὰ ἀντίθετη ὑποκειμενοποιητικὴ κατεύθυνση, ἡ ὁποία βασίζεται στὴν ἀγάπη τοῦ ἐφήμερου-θνητοῦ Προσώπου. Ἡ ἀγάπη αὐτὴ τοποθετεῖται πάνω ἀπὸ τὴν ἀτομικὴ ἀθανασία. Ἡ ὑπέρτατη δόξα (ἡ «δυνατὴ ἐξέλιξη») τοῦ ἀτόμου εἶναι ἐδῶ ὁ ἀγώνας γιὰ τὸ καλὸ τοῦ συνόλου. Ἁπ’ αὐτὸν ἀντλεῖ τὸ νόημά της ἡ «καλὴ ἀλλοίωση» – ἡ «ἀλλαγὴ τοῦ ἑαυτοῦ».

4. Κοσμοκεντρικὴ ἢ κοινωνιοκεντρικὴ ἐξατομίκευση;
Ἡ κοσμοκεντρικὴ ὀντολογία τοῦ «συστήματος» ἔρχεται ἀπὸ τὰ δεσποτικά-κολεκτιβιστικὰ περιβάλλοντα τῆς Ἁσίας, ἀπ’ ὅπου ἄντλησε τὶς ἐμπνεύσεις του ὁ Γκουρτζίεφ. Ἡ κοινωνικὴ τάξη τοῦ ἀσιατικοῦ δεσποτισμοῦ εἶναι, ὡς γνωστόν, προέκταση τῆς κοσμικῆς τάξης.
Ἡ αὐτονομία τῆς κοινωνικῆς τάξης ἔναντι τῆς κοσμικῆς εἶναι ἀντίληψη ποὺ ἀνήκει σὲ ἄλλου εἴδους πολιτισμούς: τὸν ἑλληνικὸ καὶ τὸν νεωτερικό. Ὁ ἑλληνικὸς πολιτισμὸς ἀναπτύχθηκε, ἀκριβῶς, ὡς προσπάθεια ἀποκόλλησης τῆς κοινωνικῆς ἀπὸ τὴν κοσμικὴ τάξη. Γι’ αὐτὸ καὶ φθάνει στὴν κοινωνικὴ ἐξατομίκευση τοῦ ἀνθρώπου, τὴ δημοκρατία καὶ τὴν αἴσθηση τοῦ τραγικοῦ. Πράγματα ἐντελῶς ξένα στοὺς δεσποτικούς-κολεκτιβιστικοὺς πολιτισμούς: τὸν αἰγυπτιακό, τὸν περσικό, τὸν ἰνδικό, τὸν κινέζικο, τὸν ἰαπωνικό, τῶν Ἁζτέκων, τῶν Ἴνκας, τῶν Κελτῶν, τῶν Ἐτρούσκων.
Στοὺς δεσποτικοὺς πολιτισμοὺς ἡ ἀτομικότητα δὲν μπορεῖ, οὔτε πρέπει, νὰ ἔχει κοινωνικὸ περιεχόμενο. Ἡ ἐκδήλωσή της στὸ πεδίο τῶν κοινωνικῶν σχέσεων, ὡς διεκδίκηση ἀτομικῆς ἐλευθερίας, θεωρεῖται ἕνα πολὺ ἐπικίνδυνο παθολογικὸ φαινόμενο, γιατὶ ἀποσυνθέτει τὴν δεσποτικὴ συνοχὴ τῆς κολεκτιβιστικῆς τάξης. Ὁ ἄνθρωπος ὑποχρεοῦται ἐκεῖ νὰ καταβάλει σύντονες προσπάθειες νὰ ἐξαλείψει τὸ ἐγὼ μέσα του. Εἰδικοὶ θεσμοί, μοναστήρια καὶ σχολές, εἶναι ἕτοιμα νὰ τοῦ προσφέρουν τὶς κατάλληλες τεχνικὲς γιὰ τὴν «αὐτοκτονία του ἐπὶ μεταφυσικοῦ ἐπιπέδου».
Στοὺς πολιτισμοὺς τῆς κοινωνικῆς ἐξατομίκευσης, ὅπως ὁ ἑλληνικὸς καὶ ὁ νεωτερικός, ἡ θέληση νὰ κατοχυρωθεῖ καὶ νὰ ἀναπτυχθεῖ ἐλεύθερα ἡ προσωπικότητα εἶναι θεμελιακὴ κινητήρια δύναμη. Εἶναι τὸ λεγόμενο ἀνθρωποκεντρικὸ πρόταγμα. Βεβαίως ἡ κριτικὴ ποὺ ἀσκοῦν στὴν προσωπικότητα τὰ γνωστικιστικὰ συστήματα δὲν εἶναι ἄστοχη. Εἶναι ἀσταθής, ἀντιφατική, μονομερής, ἐγωιστικὴ κ.λπ. Εἶναι ἡ λεγόμενη κρίση τῆς ἐξατομίκευσης, ποὺ τὴν πέρασε ὁ ἑλληνικὸς πολιτισμὸς καὶ τὴν περνάει σήμερα ὁ νεωτερικὸς πολιτισμός, βιώνοντας τὴν τρομερὴ κατολίσθησή του στὸν μεταμοντέρνο μηδενισμό.
Ὁ γκουρτζιεφικὸς γνωστικισμὸς ὑπόσχεται τὴν «πραγματικὴ ἀτομικότητα». Ἁνταποκρίνεται ἔτσι στὸ πρόβλημα τῶν καιρῶν: τὴν ἀποσύνθεση τοῦ ἀτόμου. Ὁ ἐξωκοινωνικὸς ὅμως χαρακτήρας της καὶ τὰ δεσποτικά της συμφραζόμενα τὴν καθιστοῦν λύση χειρότερη ἀπὸ τὸ πρόβλημα.
Τὴν ἀπάντηση στὴν κρίση τῆς ἐξατομίκευσης τὴν ἔχει ἤδη προσφέρει ὁ χριστιανισμός, γιατὶ ἔδωσε τὴ δυνατότητα στὸ διαλυμένο ἄτομο νὰ ἀναγεννηθεῖ «ἄνωθεν» κι ἀπὸ ἄτομο νὰ γίνει Πρόσωπο. Ἁναδεικνύοντας ὡς περιεχόμενο τῆς ἀνακαινισμένης προσωπικότητας τὴν ἐλευθερία τῆς ἀγάπης καὶ τὴν ἀγάπη τῆς ἐλευθερίας, ἐπιτρέπει τὴν ὑποστατικὴ ἕνωση τῆς ἀτομικότητας καὶ τῆς καθολικότητας ἀκριβῶς στὸ πεδίο τῶν κοινωνικῶν μας σχέσεων. Ἡ «πραγματικὴ ἀτομικότητα» ἐπιτυγχάνεται στὸ ἐδῶ καὶ τώρα. Ὄχι ὡς «ἀστρικὸ» ἢ ἄλλου εἴδους «κοσμικὸ» σῶμα, ἀλλὰ ὡς κοινωνικὸ σῶμα. Ὁ Ἕνας Θεός του εἶναι Ἁγάπη. Τριάδα Προσώπων. Ἁγάπη, ὄχι ὡς ἐνέργεια «κοσμική», δηλαδὴ ἐξωκοινωνική, ἀλλὰ ὡς πνεῦμα κοινωνίας. Εἶναι ἐνέργεια «ἄκτιστη» καὶ ὄχι «κτιστή». Ὁ Λόγος της εἶναι τὸ ὀντολογικὸ θεμέλιο τοῦ Κόσμου.
Ἁλλὰ γιὰ νὰ πλησιάσω τὴ χριστιανικὴ ὑπέρβαση τοῦ γνωστικισμοῦ ἔπρεπε, τί παράξενο, νὰ μὲ περιλάβει πρῶτα ὁ δαιμόνιος συμπατριώτης μας ἀπὸ τὸν Καύκασο: ὁ Γεώργιος Γεωργιάδης ἢ Γκουρτζίεφ.

περιοδικό ΣΥΝΑΞΗ, τ. 108 (Oκτ. Δεκ. 2008)