του Γεράσιμου Γ. Γερολυμάτου
2.8. Η αφύπνιση της ατομικότητας:
Ο πρώιμος άνθρωπος, εξαιτίας της συνεχούς ενασχόλησης με τα εργαλεία του και την ομαδική συνεργασία στο κυνήγι, μπόρεσε να κάνει ένα σημαντικό διανοητικό βήμα. Απέκτησε σταδιακά τη διάκριση να συγκρίνει πράγματα, τρόπους και μορφές, την ικανότητα να ταξινομεί και να ιεραρχεί τα δεδομένα της πραγματικότητάς του. Άρχισε επίσης να αξιοποιεί τα συμπεράσματα από την εμπειρική του γνώση, υπό τη μορφή μεθόδων και τεχνικών, που ήταν προσαρμοσμένες στα δεδομένα της φυσικής πραγματικότητας με αποκλειστικό σκοπό την επιβίωση.
Παρόλο που τα λίθινα εργαλεία και τα όπλα, είχαν αρχίσει να βελτιώνουν αισθητά τις βιοτικές του συνθήκες, και του είχαν προσφέρει ένα σωτήριο μέσο άμυνας και εξασφάλισης τροφής, ο πρώιμος άνθρωπος συνέχιζε την αγωνιώδη πορεία του μέσα στην αβεβαιότητα και στους κινδύνους. Ο φόβος και η αίσθηση της αδυναμίας που του προξενούσαν τα ακραία φυσικά φαινόμενα και η συνεχής απειλή των μεγάλων σαρκοφάγων, συνόδευαν πάντοτε τα δύσκολα χρόνια μιας, κατά μέσο όρο, σύντομης ζωής. Ο πόνος, η πείνα και ο φόβος, είναι πολύ έντονα αισθήματα, ικανά να προκαλέσουν με την δράση τους την αφύπνιση της ατομικότητας, που στέκεται με δέος απέναντι στις αιτίες που τα δημιουργούν. Η αίσθηση της ατομικότητας που απειλείται, και που νιώθει έντονα τις συνέπειες του περιβάλλοντός της, οδήγησε σταδιακά στη διάκριση του Είμαι (υποκειμενικότητα) από το Είναι, δηλαδή από την εξωτερική δράση του κόσμου (αντικειμενικότητα). Αυτός ο διαχωρισμός έθεσε τις βάσεις της Αυτοσυνειδησίας, η οποία με τη σειρά της θεμελίωσε το Εγώ που άρχισε να «χτίζει» στην αρχή με απλά υλικά τη λειτουργία της.
2.9. Οι δυο λειτουργίες της συνείδησης:
Η λειτουργία της συνείδησης αναφερόταν σε δύο επίπεδα αντίληψης. Το λογικό και το διαισθητικό. Σε μια εποχή, όπου η ομαδικότητα και η συνεργασία ήταν ο μόνος τρόπος ζωής που μπορούσε να εγγυηθεί την επιβίωση του ατόμου, η ατομικότητα έπρεπε να αναπτυχθεί μέσα στα πλαίσια της ομαδικότητας της φυλής. Το λογικό, ως έκφραση της συνειδητής πλέον ύπαρξης, διαμόρφωσε το πλαίσιο των κοινωνικών σχέσεων του ατόμου προς τα υπόλοιπα μέλη της φυλής, τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις που απέρρεαν από αυτές, και οδήγησε σταδιακά στην οργάνωση της πρώτης ανθρώπινης κοινότητας, αλλά και στην ανάπτυξη όλων εκείνων των νοητικών δομών που εξασφάλιζαν την αρμονική συμπόρευσή της με τα δεδομένα της πραγματικότητας της φύσης. Κατά πάσα πιθανότητα τότε εμφανίστηκαν οι έννοιες του Εγώ, του Εσύ, και του Εμείς, και η θεμελίωση των πρώτων κοινωνικών μορφών και των στοιχείων αυτοδιαχείρισης της κοινότητας, που υπήρξαν πρόδρομοι της πολύ μεταγενέστερης πολιτικής οργάνωσης. Το διαισθητικό, από την άλλη, ως έκφραση της προλογικής, ασυνείδητης ύπαρξης, αφορούσε την πνευματική στάση του ατόμου και της φυλής προς το σύνολο της φύσης και του σύμπαντος κόσμου, από την οποία ξεπήδησαν το θρησκευτικό συναίσθημα και η τέχνη, εδραιώνοντας έτσι την κοινωνική τους διάσταση και τους μεταξύ τους στενούς δεσμούς. Πράγματι, η τέχνη και η θρησκεία [1] ως φαινόμενα κοινωνικά και πολιτισμικά, αποδείχτηκαν στο πέρασμα δεκάδων χιλιετιών, όχι μόνο ανθεκτικές, αλλά και απόλυτα συμβατές από την αρχή ήδη της εμφάνισής τους.
2.10. Η εξέλιξη της συνείδησης:
Ο Edward Carpenter [2]γράφει για την εξέλιξη της συνείδησης: «Από την αυγή της ανθρωπότητας, εκατομμύρια χρόνια πριν, έχει σημειωθεί μια αργή ψυχολογική εξέλιξη, μια σταδιακή καλλιέργεια της συνείδησης, η οποία κάποια στιγμή γέννησε τα φαινόμενα της θρησκευτικής πίστης και της θρησκευτικής τελετής- φαινόμενα που ακολουθούν συγκεκριμένη σειρά παράλληλα με την ψυχολογική εξέλιξη». Θεωρεί ακόμη ότι αυτή είναι η γενική αιτία για τις παράξενες ομοιότητες που βρίσκουμε στο περιεχόμενο και στις τελετές των θρησκειών παγκοσμίως, που θα εξετάσουμε σε επόμενα κεφάλαια. Προτείνει, μάλιστα, κάποια βασικά στάδια αυτής της ψυχολογικής εξέλιξης που θυμίζουν, σε ό,τι αφορά την ανάπτυξη τους, την διαλεχτική αυτοεξέλιξη της συνείδησης, που είχε θέσει ο Hegel [3]. Σύμφωνα με αυτή την άποψη, τα βασικά στάδια αυτής της ψυχολογικής εξέλιξης, αν και μπορούν να αναλυθούν σε περισσότερες υποδιαιρέσεις, είναι τρία:
Μέσω αυτών και μέσω της φυσιολογικής μετάβασης από το ένα στο άλλο δημιουργείται το πανόραμα της θρησκευτικής εξέλιξης του ανθρώπου- οι δεισιδαιμονίες, η μαγεία, οι θυσίες, οι χοροί, οι ευλογίες, η τέχνη και οι θεοί της. Σε ότι αφορά την αντίδραση του ανθρώπινου εγκέφαλου απέναντι στα ερεθίσματα, οL. Racionero [4]: θεωρεί ότι υπάρχουν επίσης τρία στάδια αντίδρασης: ο ενστικτώδης, ο λογικός και ο ενεργειακός ή υπερλογικός. Οι ιδέες πιθανόν συμπίπτουν.
2.11. Το στάδιο της Απλής Συνείδησης:
Στην αρχή, ζώντας ο άνθρωπος για εκατοντάδες αιώνες στο στάδιο της απλής συνείδησης, διέθετε ένα επίπεδο συνείδησης που δε διέφερε βασικά από εκείνο των άλλων ανώτερων θηλαστικών. Η συνείδηση του εαυτού του, ως πλάσματος ξεχωριστού από το περιβάλλον του και από τα ζώα, δεν είχε ακόμα γεννηθεί. Εκείνη την περίοδο μάλλον θα πρέπει να εμφανίστηκε και το σύστημα των τοτέμ. Οι ανθρώπινες φυλές ένιωθαν τόσο βαθιά το δεσμό τους με τους φτερωτούς και τους τετράποδους συντρόφους τους, αλλά και με άλλα αντικείμενα και στοιχεία της φύσης, που τους υιοθέτησαν ως εμβλήματα. Ήταν η εποχή της φυλετικής αλληλεγγύης και της αλληλεγγύης με τη φύση. Για μια πολύ μακριά περίοδο, οι ανθρώπινες φυλές και τα ζώα θα πρέπει να ήταν καλά προσαρμοσμένες στο περιβάλλον, σε αρμονία με τη γη και μεταξύ τους, διάγοντας μια εποχή, που συγκρινόμενη με τις δυσκολίες που ακολούθησαν, ονομάστηκε Χρυσός Αιώνας [5]. Ήταν επίσης η εποχή που η φυσική εξέλιξη έδωσε στην ανθρωπότητα τη θρησκεία. Αν δεχτούμε ότι η θρησκεία είναι η αίσθηση του δεσμού ανάμεσα στον εσώτερο εαυτό μας και τις δυνάμεις του σύμπαντος γύρω μας, τότε η αίσθηση αυτή ήταν παρούσα, έστω κι αν ήταν τόσο βαθιά κρυμμένη μέσα στο υποσυνείδητο που δεν μπορούσε να την αντιληφθεί. Η αίσθηση αυτή άρχισε να αναδύεται στη συνείδηση αργότερα, όταν με την έλευση του Δεύτερου Σταδίου άρχισε να αποκτιέται η αυτοσυνειδησία.
Απλή Συνείδηση > Αυτοσυνειδησία > θρησκευτικό συναίσθημα
2.12. Το Στάδιο της Αυτοσυνειδησίας:
Είναι το δεύτερο στάδιο στο τέλος του οποίου βρίσκεται η ανθρωπότητα σήμερα. Η αλλαγή αυτή ήταν πολύ βαθιά και υπήρξε μια απροσδιόριστης διάρκειας περίοδος στην εξέλιξη, που οι άνθρωποι άρχισαν να έχουν συνείδηση του εαυτού τους, των πράξεων και των σκέψεών τους. Η παλιά, απλή αποδοχή των αισθήσεων και των εμπειριών έδωσε τη θέση της στο στοχασμό, γεννώντας ερωτήματα. Το πνεύμα άρχισε να κινείται γύρω από ένα νέο άξονα, τον δικό του. Άρχισε να μελετά τον εαυτό του, χάνοντας την επαφή του με τη ζωή της φύσης, τη ζωή της φυλής. Η παλιά ενότητα είχε διαρραγεί. Το αποτέλεσμα ήταν μια αναπόφευκτη περίοδος συγκρούσεων. Ο νέος συνειδητός άνθρωπος αποξενώθηκε σταδιακά από τη φυλή του. Αποξενώθηκε και από τη Μεγάλη Μητέρα Φύση, διαχώρισε τον εαυτό του από τα ζώα. Γεννήθηκαν έτσι τα συναισθήματα της ατομικότητας: η φιλοδοξία, η ματαιοδοξία, η πλεονεξία, η αγάπη για τη εξουσία, η επιθυμία για ιδιοκτησία. Μοιραία ήρθε η κρίση, όπως αποτυπώνεται στην εικόνα του Κάιν, που σκότωσε τον αδελφό του κι έγινε απόβλητος. Μετά την «Πτώση», ο Κήπος της Εδέμ και ο Χρυσός Αιώνας έκλεισαν τις πόρτες τους. Ήταν αυτή ακριβώς η διάρρηξη της παλιάς ψυχολογικής ενότητας του ανθρώπου με τον περίγυρό του, που οδήγησε στο πανόραμα των τελετών και των δοξασιών. Ο άνθρωπος, έχοντας πια ως κέντρο τον εαυτό του, διέπραξε το αμάρτημα του διαχωρισμού.
διαχωρισμός-θρησκευτική αφύπνιση > μαγική πίστη-τελετές-τέχνη > ικανοποίηση ανάγκης με σκοπό την ενότητα
Η Νέμεσις ήρθε σύντομα, καθώς ο άνθρωπος κατακλύστηκε από ένα αίσθημα μοναξιάς και ενοχής. Η αντίληψη του εαυτού του ως ξεχωριστού, συνειδητού όντος τον οδήγησε να αποδώσει τα ίδια χαρακτηριστικά στη ζωή του. Η δράση και η αντίδραση είναι μεγέθη ίσα και αντίθετα. Ο άνθρωπος είδε ξεκάθαρα ότι πλάσματα λίγο-πολύ σαν τον ίδιο, αν και πολύ ισχυρότερα- κινούνταν πίσω από το πέπλο του ορατού κόσμου. Από εκείνη τη στιγμή γεννήθηκε ή εξελίχθηκε σταδιακά η πίστη στη μαγεία, στους δαίμονες και στους θεούς. Στη μέση αυτής της δίνης των αντικρουόμενων δυνάμεων ο άνθρωπος έβλεπε τον εαυτό του σαν εξόριστο, σαν ξένο, καταβεβλημένο από το φόβο και την ενοχή.
(Το κείμενο αποτελεί μέρος της μελέτης μου: «Τα Φυσικά Πρότυπα στην Τέχνη και τη Θρησκεία-Μια επισκόπηση της ανάπτυξης του πολιτισμού».
Α΄ Μέρος: ΠΡΟΙΣΤΟΡΙΑ. Κεφ. 2. ΣΤΟ ΛΥΚΑΥΓΕΣ ΤΗΣ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΜΟΡΦΗΣ- Η γενεσιουργός δύναμη των φυσικών προτύπων -Η εξέλιξη και οι κατευθύνσεις της. Παρ: 2.8 Η εξέλιξη της Συνείδησης- η γέννηση του θρησκευτικού συναισθήματος, 2.9. Οι δυο λειτουργίες της συνείδησης, 2.10. Η εξέλιξη της συνείδησης, 2.11. Το στάδιο της Απλής Συνείδησης, 2.12. Το Στάδιο της Αυτοσυνειδησίας)
Παραπομπές
[1] Η Θρησκεία όχι ως επεξεργασμένο ή αποκαλυπτικό σύστημα πίστης, αλλά ως πρωτογενής ψυχοπνευματική αίσθηση του ανθρώπου, για τον κόσμο και τις δυνάμεις που τον περιβάλλουν.
[2] EDWARD CARPENTER: «Παγανισμός και Χριστιανική Θρησκεία», σ. 151, Εκδόσεις Περίπλους-Αθήνα 2002. (Μετ από αγγλικά Μαργ. Ζαχαριάδου)
[3] G. W. F. HEGEL: «Vorlesungen uber Aesthetik- Surkamp» τ. Ι. Εκδ. Αναγνωστίδη-Αθήνα, 1970. (μετ. Ι. Λο Σκόκο). Στη διαλεχτική πορεία της αυτοεξέλιξης, η «απόλυτη ιδέα» περνά από τρία στάδια: Στο πρώτο στάδιο της εξέλιξης η «απόλυτη ιδέα» εμφανίζεται σαν σύστημα λογικών εννοιών-κατηγοριών, ως σύστημα λογικής. Στο δεύτερο, η «απόλυτη ιδέα» μεταβάλλεται σε φύση, που είναι το «άλλο είναι της απόλυτης ιδέας». Στο τρίτοστάδιο, που είναι ο ανώτερος βαθμός στην αυτοεξέλιξη της ιδέας, είναι το «απόλυτο πνεύμα». Σ΄αυτό το στάδιο η «απόλυτη ιδέα» αρνιέται τη φύση και ξαναγυρίζει στον ίδιο τον εαυτό της. Η εξέλιξη γίνεται πάλι στην περιοχή της νόησης, τώρα πια όμως της ανθρώπινης νόησης. Σ΄αυτό το στάδιο τοποθετεί ο Χέγκελ τη βαθμίδα της ατομικής συνείδησης εκείνης της κοινωνικής συνείδησης και την ανώτατη βαθμίδα, όπου η ιδέα με τη μορφή της θρησκείας, της τέχνης και της φιλοσοφίας φτάνει στο τέλος της αυτόγνωσής της. HΑυτοσυνειδησία παίρνει εδώ την έννοια της αυτογνωσίας.
[5] ΗΣΙΟΔΟΣ: «Θεογονία». Πρώτος ο Ησίοδος, θέλοντας να κάνει πιο κατανοητή την άποψή του ότι ο κόσμος βρίσκεται σε μια συνεχή παρακμή, παρουσιάζει το μύθο της διαδοχής των εποχών. Η χειροτέρευσή τους φαίνεται από τα μέταλλα που χρησιμοποιεί για την κάθε εποχή: η Χρυσή εποχή του Κρόνου, η Αργυρή εποχή, η Χάλκινη εποχή (Ηρωϊκή εποχή) και τέλος η Σιδηρά εποχή, η εποχή της παρακμής, στην οποία ζει ο ποιητής, ένα αξιολύπητο παρόν στο οποίο κυριαρχεί η βία.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου