Του Φιλίπ Μαρλιέρ
Ο λαϊκισμός είναι μια έννοια, το περιεχόμενο της οποίας έχει ατροφήσει και συχνά έχει ανακριβή και λανθασμένη χρήση.1 Η
έννοια αυτή αναφέρεται στη δημαγωγική αντιπολίτευση προκειμένου να
υποστηριχτεί πως μερικές φορές αυτή αλλοιώνει τους πολιτικούς θεσμούς
καθώς και τις πολιτικές που εφαρμόζονται από αυτούς. Ως εκ τούτου, ο
λαϊκισμός παρουσιάζεται ως μια ανησυχητική εκδήλωση ενός
αντιδημοκρατικού ρεύματος, γιατί χειρίζεται τους φόβους και τις
απογοητεύσεις ενός μέρους του λαού σε μια προσπάθεια να απονομιμοποιήσει
το σύνολο της δημοκρατικής διαδικασίας. Ο λαϊκισμός, λοιπόν, γίνεται
όπλο στα χέρια των αυταρχικών εξουσιών και των δημαγωγών του πλήθους.
Ωστόσο αυτός ο ορισμός είναι μόνο εν μέρει σωστός, διότι δεν λαμβάνει
υπόψη το γεγονός ότι ο λαϊκισμός είναι περισσότερο μια «νοοτροπία» παρά
μια συγκεκριμένη πολιτική κατεύθυνση.
Zeitgeist
Το 2005, στην καρδιά της εκστρατείας για το δημοψήφισμα σχετικά με την Ευρωπαϊκή Συνταγματική Συνθήκη, τα μέσα ενημέρωσης και τα κυβερνητικά κόμματα αντιμετώπισαν κακόπιστα το ζήτημα. Χαρακτήρισαν «λαϊκιστές» όλους όσοι πήραν θέση εναντίον της συνθήκης. Το «Όχι» της Αριστεράς διαλύθηκε μέσα στο «Όχι» του Εθνικού Μετώπου. Το μήνυμα δε θα μπορούσε να είναι πιο σαφές: το να αντιτίθεσαι στη Συνθήκη ισούται με το να αντιτίθεσαι στην Ευρώπη και να υποστηρίζεις μια ξενοφοβική στροφή στο πλευρό της Ακροδεξιάς. Αθροίζοντας τα διακριτά «Όχι», οι υποστηρικτές του ευρωπαϊκού status quo προσπάθησαν να εκτονώσουν όλες τις επικρίσεις ενάντια στις κοινοτικές πολιτικές. Το εγχείρημα ήταν φυσικά αδέξιο και γνώρισε την επιτυχία που όλοι ξέρουμε.Ωστόσο μπορεί κανείς να μελετήσει τον λαϊκισμό με σοβαρό και ψύχραιμο τρόπο. Η αγγλοαμερικανική πολιτική επιστήμη υποστηρίζει ότι πρόκειται για μια «ιδεολογία επουσιώδη» (thin ideology), διότι δεν προσφέρει μια κοσμοθεωρία όπως οι μεγάλες ιδεολογίες (ο συντηρητισμός, ο φιλελευθερισμός ή ο σοσιαλισμός). Θα πρέπει λοιπόν να εμβαθύνουμε στα προγράμματα των λαϊκιστικών κινημάτων για να μάθουμε τις πολιτικές και προγραμματικές κατευθύνσεις τους: είναι άραγε περισσότερο ή λιγότερο παρεμβατικά σχετικά με το οικονομικό τους σχέδιο; Πού τοποθετούνται στην κλίμακα του πολιτιστικού φιλελευθερισμού (libéralisme culturel); Ο λαϊκισμός συχνά περιγράφεται ως ένα zeitgeist, σύμφωνα με τα λόγια του πολιτικού επιστήμονα Cas Mudde.2 Λειτουργεί ως ένα βαρόμετρο που αντιδρά στο «ύφος της εποχής», στις συγκυριακές δυσλειτουργίες.Ο λαϊκισμός έχει δύο κύρια χαρακτηριστικά. Από τη μία πλευρά, αντιτάσσει τον λαό στις ελίτ (πολιτικές, οικονομικές και μερικές φορές μιντιακές). Αυτή η διαίρεση ελίτ-λαού αναφέρεται στον σιδερένιο νόμο της ολιγαρχίας:3 κάθε θεσμός απαιτεί ένα ορισμένο επίπεδο εξειδίκευσης των ηγετών του. Σε αντάλλαγμα, αυτή η εξειδίκευση παράγει μια ολιγαρχία με συμφέροντα μακρινά από αυτά της βάσης. Από την άλλη πλευρά, κάθε λαϊκιστικό κίνημα προτάσσει την αρχή της υπεροχής της εθνικής κυριαρχίας (ή της «λαϊκής κυριαρχίας» στη ριζοσπαστική Αριστερά). Πρόκειται για τη δημοκρατική αξίωση: η εξουσία ανήκει στον λαό, ο οποίος εκλέγει βέβαια αντιπροσώπους, αλλά παραμένει ο κύριος της εξουσίας.Λαϊκισμοί της Δεξιάς και λαϊκισμοί της Αριστεράς
Συνεπώς, ο λαϊκισμός δεν αναφέρεται σε μια καθορισμένη πολιτική οικογένεια. Υπάρχουν λαϊκισμοί της Άκρας Δεξιάς και της Δεξιάς αλλά επίσης λαϊκισμοί της Αριστεράς και της Άκρας Αριστεράς. Μόνο με τη μελέτη του περιεχομένου των ομιλιών, των ιδεολογικών αναφορών και των προγραμμάτων του καθενός μπορούν να διαχωριστούν πολιτικά οι διαφορετικοί τύποι του λαϊκισμού. Υπάρχουν λαϊκισμοί ασυνάρτητοι (populismes discursifs) και περιστασιακοί, αλλά και άλλοι περισσότερο δομικοί και συστηματικοί. Η οπορτουνιστική ρομοφοβία του Manuel Valls ανήκει στην πρώτη κατηγορία, ενώ ο κυριαρχικός ρατσισμός της Marine Le Pen ανήκει στη δεύτερη.Μπορεί κανείς άραγε να επικρίνει τις πολιτικές ελίτ όταν είναι δημοκράτης; Μήπως έτσι αμφισβητείται η αντιπροσωπευτική αρχή που είναι στη βάση της δημοκρατίας; Αυτός είναι ένας λανθασμένος τρόπος για να θέσουμε το ζήτημα. Σε μια δημοκρατία, ο λαός έχει από τον νόμο δικαίωμα και υποχρέωση να ελέγχει την άσκηση της εξουσίας από τις ελίτ: πώς τη διαχειρίζονται, μήπως αποκλίνουν υπερβολικά από τη λαϊκή εντολή; Κατά τη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας, ο François Hollande στιγμάτισε τις χρηματοπιστωτικές αγορές, αναδεικνύοντάς τες σε βασικό «εχθρό», και δεσμεύτηκε για την αναθεώρηση του Ευρωπαϊκού Συμφώνου Σταθερότητας, ενός μηχανισμού που κατοχυρώνει συνταγματικά τη λιτότητα στην Ευρωζώνη. Ο Hollande είχε επίσης διαβεβαιώσει ότι θα εγκαθιστούσε εκ νέου μια δημοκρατία «κανονική», μετριοπαθή και προσαρμοσμένη στους Γάλλους. Από τη στιγμή που μπήκε στο Μέγαρο των Ηλυσίων, έχει γυρίσει εντελώς την πλάτη σε αυτές του τις δεσμεύσεις. Μετά τις δημοτικές εκλογές, ο ίδιος υποστήριξε ότι έλαβε το μήνυμα των Γάλλων. Αλίμονο, διόρισε τον Manuel Valls στο πρωθυπουργικό μέγαρο, επιφορτισμένο με το καθήκον να επιμείνει σε εκείνη ακριβώς την κατεύθυνση που απορρίφθηκε από τους ψηφοφόρους. Θα έπρεπε άραγε η Αριστερά να παραμείνει σιωπηλή και να εγκαταλείψει στις ξενοφοβικές δυνάμεις την κριτική τούτης της βοναπαρτιστικής συμπεριφοράς;Είναι λοιπόν όλοι το ίδιο, οι λαϊκιστές της Δεξιάς και της Αριστεράς; Άραγε θα πρέπει να δούμε στον ευρωσκεπτικισμό του Nigel Farage, στην ισλαμοφοβία του Geert Wilders, στη μαχητικότητα των κοινωνικών δικτύων του Beppe Grillo, στον αντισημιτισμό του Jobbik, στην «εθνική προτίμηση» της Marine Le Pen ή στην αντίθεση του ΣΥ.ΡΙΖ.Α. προς την τρόικα, εκπροσώπους της ίδιας πολιτικής οικογένειας; Σίγουρα όχι! Ονομάζουμε «λαϊκιστικά», κινήματα διαφορετικών πολιτικών πεποιθήσεων επειδή έχουν ως κοινά χαρακτηριστικά την κριτική ενάντια στις ελίτ και την επιθυμία να δώσουν φωνή στον λαό. Αυτά τα κόμματα συγκλίνουν στην πολιτική διάγνωση, αλλά διαφωνούν στη θεραπεία της κρίσης. Εάν ο Αλέξης Τσίπρας και ο ΣΥ.ΡΙΖ.Α. επικρίνουν τις ελίτ, η πολιτική τους είναι διαμετρικά αντίθετη με το Εθνικό Μέτωπο ή το Jobbik.Στη Ρωσία την περίοδο 1850-80, ο λαϊκισμός περιέγραφε ένα κίνημα αντίθεσης των Ρώσων διανοουμένων στον τσαρισμό. Μια πρώτη εκδήλωση τούτου του λαϊκιστικού κινήματος ήταν η «πορεία προς τον λαό» (1874): οι διανοούμενοι προσπάθησαν να εκπαιδεύσουν την αγροτιά που αντιπροσώπευε τις εργαζόμενες μάζες, τις οποίες αγνοούσε ο τσάρος. Αυτός ο λαϊκισμός ήταν σαφώς ένας λαϊκισμός της Αριστεράς.Λαϊκιστές και δημοφοβικοί
Συνοψίζοντας, ο λαϊκισμός δεν υποδηλώνει έναν πολιτικό ή ιδεολογικό προσανατολισμό, αλλά μια στάση απέναντι στις ελίτ οι οποίες απομακρύνονται από την πολιτική εντολή που έλαβαν από τον λαό. Ο λαϊκισμός αναπτύχθηκε στην Ευρώπη τα τελευταία τριάντα χρόνια από τη στιγμή που οι σοσιαλδημοκρατικές και συντηρητικές κυβερνήσεις άρχισαν να καταστρέφουν το κράτος πρόνοιας. Εξαιτίας αυτού, η Αριστερά απομακρύνθηκε από τις λαϊκές τάξεις. Μετά την παρακμή του Κομμουνιστικού Κόμματος Γαλλίας (P.C.F.), ποιο κόμμα της Αριστεράς εκπροσωπεί τους εργαζομένους; Οι σοσιαλιστές ηγέτες πάντως δεν κρύβουν τη δημοφοβία τους έναντι ενός «ακαλλιέργητου» και «αχάριστου» λαού που αντιτίθεται στην ευρωπαϊκή συνθήκη ή ψηφίζει το Εθνικό Μέτωπο.
Το 2005, στην καρδιά της εκστρατείας για το δημοψήφισμα σχετικά με την Ευρωπαϊκή Συνταγματική Συνθήκη, τα μέσα ενημέρωσης και τα κυβερνητικά κόμματα αντιμετώπισαν κακόπιστα το ζήτημα. Χαρακτήρισαν «λαϊκιστές» όλους όσοι πήραν θέση εναντίον της συνθήκης. Το «Όχι» της Αριστεράς διαλύθηκε μέσα στο «Όχι» του Εθνικού Μετώπου. Το μήνυμα δε θα μπορούσε να είναι πιο σαφές: το να αντιτίθεσαι στη Συνθήκη ισούται με το να αντιτίθεσαι στην Ευρώπη και να υποστηρίζεις μια ξενοφοβική στροφή στο πλευρό της Ακροδεξιάς. Αθροίζοντας τα διακριτά «Όχι», οι υποστηρικτές του ευρωπαϊκού status quo προσπάθησαν να εκτονώσουν όλες τις επικρίσεις ενάντια στις κοινοτικές πολιτικές. Το εγχείρημα ήταν φυσικά αδέξιο και γνώρισε την επιτυχία που όλοι ξέρουμε.Ωστόσο μπορεί κανείς να μελετήσει τον λαϊκισμό με σοβαρό και ψύχραιμο τρόπο. Η αγγλοαμερικανική πολιτική επιστήμη υποστηρίζει ότι πρόκειται για μια «ιδεολογία επουσιώδη» (thin ideology), διότι δεν προσφέρει μια κοσμοθεωρία όπως οι μεγάλες ιδεολογίες (ο συντηρητισμός, ο φιλελευθερισμός ή ο σοσιαλισμός). Θα πρέπει λοιπόν να εμβαθύνουμε στα προγράμματα των λαϊκιστικών κινημάτων για να μάθουμε τις πολιτικές και προγραμματικές κατευθύνσεις τους: είναι άραγε περισσότερο ή λιγότερο παρεμβατικά σχετικά με το οικονομικό τους σχέδιο; Πού τοποθετούνται στην κλίμακα του πολιτιστικού φιλελευθερισμού (libéralisme culturel); Ο λαϊκισμός συχνά περιγράφεται ως ένα zeitgeist, σύμφωνα με τα λόγια του πολιτικού επιστήμονα Cas Mudde.2 Λειτουργεί ως ένα βαρόμετρο που αντιδρά στο «ύφος της εποχής», στις συγκυριακές δυσλειτουργίες.Ο λαϊκισμός έχει δύο κύρια χαρακτηριστικά. Από τη μία πλευρά, αντιτάσσει τον λαό στις ελίτ (πολιτικές, οικονομικές και μερικές φορές μιντιακές). Αυτή η διαίρεση ελίτ-λαού αναφέρεται στον σιδερένιο νόμο της ολιγαρχίας:3 κάθε θεσμός απαιτεί ένα ορισμένο επίπεδο εξειδίκευσης των ηγετών του. Σε αντάλλαγμα, αυτή η εξειδίκευση παράγει μια ολιγαρχία με συμφέροντα μακρινά από αυτά της βάσης. Από την άλλη πλευρά, κάθε λαϊκιστικό κίνημα προτάσσει την αρχή της υπεροχής της εθνικής κυριαρχίας (ή της «λαϊκής κυριαρχίας» στη ριζοσπαστική Αριστερά). Πρόκειται για τη δημοκρατική αξίωση: η εξουσία ανήκει στον λαό, ο οποίος εκλέγει βέβαια αντιπροσώπους, αλλά παραμένει ο κύριος της εξουσίας.Λαϊκισμοί της Δεξιάς και λαϊκισμοί της Αριστεράς
Συνεπώς, ο λαϊκισμός δεν αναφέρεται σε μια καθορισμένη πολιτική οικογένεια. Υπάρχουν λαϊκισμοί της Άκρας Δεξιάς και της Δεξιάς αλλά επίσης λαϊκισμοί της Αριστεράς και της Άκρας Αριστεράς. Μόνο με τη μελέτη του περιεχομένου των ομιλιών, των ιδεολογικών αναφορών και των προγραμμάτων του καθενός μπορούν να διαχωριστούν πολιτικά οι διαφορετικοί τύποι του λαϊκισμού. Υπάρχουν λαϊκισμοί ασυνάρτητοι (populismes discursifs) και περιστασιακοί, αλλά και άλλοι περισσότερο δομικοί και συστηματικοί. Η οπορτουνιστική ρομοφοβία του Manuel Valls ανήκει στην πρώτη κατηγορία, ενώ ο κυριαρχικός ρατσισμός της Marine Le Pen ανήκει στη δεύτερη.Μπορεί κανείς άραγε να επικρίνει τις πολιτικές ελίτ όταν είναι δημοκράτης; Μήπως έτσι αμφισβητείται η αντιπροσωπευτική αρχή που είναι στη βάση της δημοκρατίας; Αυτός είναι ένας λανθασμένος τρόπος για να θέσουμε το ζήτημα. Σε μια δημοκρατία, ο λαός έχει από τον νόμο δικαίωμα και υποχρέωση να ελέγχει την άσκηση της εξουσίας από τις ελίτ: πώς τη διαχειρίζονται, μήπως αποκλίνουν υπερβολικά από τη λαϊκή εντολή; Κατά τη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας, ο François Hollande στιγμάτισε τις χρηματοπιστωτικές αγορές, αναδεικνύοντάς τες σε βασικό «εχθρό», και δεσμεύτηκε για την αναθεώρηση του Ευρωπαϊκού Συμφώνου Σταθερότητας, ενός μηχανισμού που κατοχυρώνει συνταγματικά τη λιτότητα στην Ευρωζώνη. Ο Hollande είχε επίσης διαβεβαιώσει ότι θα εγκαθιστούσε εκ νέου μια δημοκρατία «κανονική», μετριοπαθή και προσαρμοσμένη στους Γάλλους. Από τη στιγμή που μπήκε στο Μέγαρο των Ηλυσίων, έχει γυρίσει εντελώς την πλάτη σε αυτές του τις δεσμεύσεις. Μετά τις δημοτικές εκλογές, ο ίδιος υποστήριξε ότι έλαβε το μήνυμα των Γάλλων. Αλίμονο, διόρισε τον Manuel Valls στο πρωθυπουργικό μέγαρο, επιφορτισμένο με το καθήκον να επιμείνει σε εκείνη ακριβώς την κατεύθυνση που απορρίφθηκε από τους ψηφοφόρους. Θα έπρεπε άραγε η Αριστερά να παραμείνει σιωπηλή και να εγκαταλείψει στις ξενοφοβικές δυνάμεις την κριτική τούτης της βοναπαρτιστικής συμπεριφοράς;Είναι λοιπόν όλοι το ίδιο, οι λαϊκιστές της Δεξιάς και της Αριστεράς; Άραγε θα πρέπει να δούμε στον ευρωσκεπτικισμό του Nigel Farage, στην ισλαμοφοβία του Geert Wilders, στη μαχητικότητα των κοινωνικών δικτύων του Beppe Grillo, στον αντισημιτισμό του Jobbik, στην «εθνική προτίμηση» της Marine Le Pen ή στην αντίθεση του ΣΥ.ΡΙΖ.Α. προς την τρόικα, εκπροσώπους της ίδιας πολιτικής οικογένειας; Σίγουρα όχι! Ονομάζουμε «λαϊκιστικά», κινήματα διαφορετικών πολιτικών πεποιθήσεων επειδή έχουν ως κοινά χαρακτηριστικά την κριτική ενάντια στις ελίτ και την επιθυμία να δώσουν φωνή στον λαό. Αυτά τα κόμματα συγκλίνουν στην πολιτική διάγνωση, αλλά διαφωνούν στη θεραπεία της κρίσης. Εάν ο Αλέξης Τσίπρας και ο ΣΥ.ΡΙΖ.Α. επικρίνουν τις ελίτ, η πολιτική τους είναι διαμετρικά αντίθετη με το Εθνικό Μέτωπο ή το Jobbik.Στη Ρωσία την περίοδο 1850-80, ο λαϊκισμός περιέγραφε ένα κίνημα αντίθεσης των Ρώσων διανοουμένων στον τσαρισμό. Μια πρώτη εκδήλωση τούτου του λαϊκιστικού κινήματος ήταν η «πορεία προς τον λαό» (1874): οι διανοούμενοι προσπάθησαν να εκπαιδεύσουν την αγροτιά που αντιπροσώπευε τις εργαζόμενες μάζες, τις οποίες αγνοούσε ο τσάρος. Αυτός ο λαϊκισμός ήταν σαφώς ένας λαϊκισμός της Αριστεράς.Λαϊκιστές και δημοφοβικοί
Συνοψίζοντας, ο λαϊκισμός δεν υποδηλώνει έναν πολιτικό ή ιδεολογικό προσανατολισμό, αλλά μια στάση απέναντι στις ελίτ οι οποίες απομακρύνονται από την πολιτική εντολή που έλαβαν από τον λαό. Ο λαϊκισμός αναπτύχθηκε στην Ευρώπη τα τελευταία τριάντα χρόνια από τη στιγμή που οι σοσιαλδημοκρατικές και συντηρητικές κυβερνήσεις άρχισαν να καταστρέφουν το κράτος πρόνοιας. Εξαιτίας αυτού, η Αριστερά απομακρύνθηκε από τις λαϊκές τάξεις. Μετά την παρακμή του Κομμουνιστικού Κόμματος Γαλλίας (P.C.F.), ποιο κόμμα της Αριστεράς εκπροσωπεί τους εργαζομένους; Οι σοσιαλιστές ηγέτες πάντως δεν κρύβουν τη δημοφοβία τους έναντι ενός «ακαλλιέργητου» και «αχάριστου» λαού που αντιτίθεται στην ευρωπαϊκή συνθήκη ή ψηφίζει το Εθνικό Μέτωπο.
Ο λαϊκισμός μπορεί πράγματι, σε ορισμένες περιπτώσεις, να
αποτελέσει τον προθάλαμο του φασισμού. Αλλά αυτό είναι μόνο μία
δυνατότητα, υπάρχουν και άλλες δυνατότητες που είναι προοδευτικές. Όπως
οι δημοκράτες, έτσι και οι λαϊκιστές αποτελούν μια κατηγορία
πλουραλιστική και αντιφατική.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Ήμουν καλεσμένος στο «Forum de Rennes 2014», που οργανώθηκε από την εφημερίδα Liberation στις 11 Απριλίου. Εκεί συζήτησα με τον Raffaele Simone (Ιταλό δημοσιογράφο) για το θέμα «Λαϊκισμοί, όλο και πιο ακραίοι;». Αυτή η επιστολή είναι μια προσπάθεια ορισμού μιας έννοιας που συχνά δεν γίνεται κατανοητή και χρησιμοποιείται με τρόπο λανθασμένο. http://www.liberation.fr/evenements/3-forum-de-rennes/
2. Cas Mudde, «The populist Zeitgeist», Government and Opposition, τόμ. 39, τχ. 4 (Φθινόπωρο 2004), σ. 542-563, http://fsp-scpo.ulb.ac.be/sites/default/files/Contenu/Cours/texte-1-groupe-populisme-et1.pdf
3. Roberto Michels, Les Partis politiques: Essai sur les tendances oligarchiques des démocraties, Εκδόσεις του Πανεπιστημίου των Βρυξελλών, 2009 [1911].Μετάφραση: Αντώνης Γαλανόπουλος και Κωνσταντίνα Μαγγίνα
Πηγή: Mediapart Πρώτη δημοσίευση: Χρόνος
1. Ήμουν καλεσμένος στο «Forum de Rennes 2014», που οργανώθηκε από την εφημερίδα Liberation στις 11 Απριλίου. Εκεί συζήτησα με τον Raffaele Simone (Ιταλό δημοσιογράφο) για το θέμα «Λαϊκισμοί, όλο και πιο ακραίοι;». Αυτή η επιστολή είναι μια προσπάθεια ορισμού μιας έννοιας που συχνά δεν γίνεται κατανοητή και χρησιμοποιείται με τρόπο λανθασμένο. http://www.liberation.fr/evenements/3-forum-de-rennes/
2. Cas Mudde, «The populist Zeitgeist», Government and Opposition, τόμ. 39, τχ. 4 (Φθινόπωρο 2004), σ. 542-563, http://fsp-scpo.ulb.ac.be/sites/default/files/Contenu/Cours/texte-1-groupe-populisme-et1.pdf
3. Roberto Michels, Les Partis politiques: Essai sur les tendances oligarchiques des démocraties, Εκδόσεις του Πανεπιστημίου των Βρυξελλών, 2009 [1911].Μετάφραση: Αντώνης Γαλανόπουλος και Κωνσταντίνα Μαγγίνα
Πηγή: Mediapart Πρώτη δημοσίευση: Χρόνος
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου