Μητρ. Περγάμου Ιωάννης
Η ηθική έχει επικρατήσει πλέον οριστικά στη ζωή μας, αλλά και στη ζωή
της Εκκλησίας. Διδάσκεται στα σχολεία και στις Θεολογικές Σχολές, και
αποτελεί για όλους τους χριστιανούς κάτι ισάξιο –αν όχι μεγαλύτερο και
σπουδαιότερο– από το Δόγμα. Η παράβαση του Δόγματος είναι διαρκώς και
περισσότερο ανεκτή στην κοινωνία, αλλά και στην Εκκλησία, αλλά η
παράβαση της ηθικής είναι απαράδεκτη.
Το ενδιαφέρον είναι ότι στην Ορθόδοξη παράδοσή μας, η Ηθική, ακόμα και ως όρος, είναι άγνωστη μέχρι τα νεότερα χρόνια. Δεν απαντά σχεδόν καθόλου στους Πατέρες της Εκκλησίας, ούτε διδασκόταν στα Σχολεία μέχρι πρόσφατα. Πρόκειται για όρο δυτικής προελεύσεως, ο οποίος όμως, όπως και τόσα άλλα, εδραιώθηκε στην Εκκλησία μας.
Το τραγικό είναι ότι με τη συντηρητικότητα που χαρακτηρίζει την Εκκλησία μας δεν μπορούμε να παρακολουθήσουμε τη ρευστότητα που χαρακτηρίζει την Ηθική στη Δύση και αυτό δημιουργεί διαρκώς και πιο πολύ ένα χάσμα μεταξύ της Εκκλησίας μας και της κοινωνίας, η οποία υποχρεώνεται εκ των πραγμάτων να προσαρμόζεται στις μεταβολές της Ηθικής που συντελούνται στις δυτικές κοινωνίες. Τα παραδείγματα είναι άφθονα: διαζύγιο, εξώγαμες και προγαμιαίες σχέσεις, ομοφυλοφιλία, ευθανασία κ.λπ. Πού θα οδηγήσει αυτή η κατάσταση; Με ποια κριτήρια θα τοποθετείται η Εκκλησία μας στις εκάστοτε μεταβολές της Ηθικής;
Η ρευστότητα αυτή της Ηθικής μαρτυρεί ότι η Ηθική από μόνη της δεν μπορεί να δικαιώσει την ύπαρξή της και να διεκδικήσει απόλυτο κύρος και αυθεντία. Για όσους πιστεύουν στον Θεό και είναι μέλη της Εκκλησίας, το κύρος και η αυθεντία της Ηθικής τοποθετούνται στο θέλημα του Θεού, όπως αυτό εκφράζεται και διατυπώνεται στην Αγία Γραφή, την Ιερά Παράδοση και τη ζωή της Εκκλησίας. Αλλά εδώ δημιουργούνται τεράστια προβλήματα. Ποιός μπορεί να ερμηνεύσει αυθεντικά το θέλημα του Θεού; Στον Ρωμαιοκαθολικισμό τα πράγματα είναι απλά: μόνον η Εκκλησία, όπως αυτή εκφράζεται τελικά από τον Πάπα ερμηνεύει σωστά και υποχρεωτικά για τους πιστούς το θέλημα του Θεού. Για τους Προτεστάντες, εμηνευτής του θείου θελήματος είναι η ίδια η Αγία Γραφή, αλλά και αυτή έχει ανάγκη ερμηνείας. Έτσι επαφίεται στους ειδικούς ερμηνευτές της Γραφής η ερμηνεία της, πράγμα που οδηγεί σε μεγάλη ποικιλία αντιλήψεων ως προς το τι ακριβώς εννοεί η Αγία Γραφή για συγκεκριμένα ηθικά ζητήματα. Οι συντηρητικοί κατά γράμμα ερμηνευτές της Βίβλου (οι λεγόμενοι «φονταμενταλιστές») διαφέρουν ριζικά από τους λεγόμενους «φιλελευθέρους», οι οποίοι αναζητούν πίσω από το γράμμα του κειμένου το τι ήθελε να πει η Γραφή, τοποθετώντας σήμερα το κείμενο της Βίβλου στο ιστορικό της πλαίσιο και σχετικοποιώντας έτσι το νόημά του: πολλά από όσα λέγει η Γραφή οφείλονται σε πολιτισμικές επιδράσεις της εποχής εκείνης και δεν έχουν κύρος και αυθεντία για κάθε εποχή.
Στην Ορθόδοξη Εκκλησία τα πράγματα είναι ακόμη πιο πολύπλοκα, ιδίως στα νεότερα χρόνια. Ποιος ερμηνεύει αυθεντικά το θέλημα του Θεού ως προς τα ηθικά ζητήματα; Υπάρχουν οι εξής τρεις τάσεις στην Ορθοδοξία σήμερα:
α) Η «φονταμενταλιστική» στάση, που θυμίζει τον ακραίο συντηρητικό Προτεσταντισμό: η κατά γράμμα ερμηνεία της Γραφής αποκαλύπτει το θέλημα του Θεού. Χωρία της Γραφής συλλέγονται και παρατίθενται αυτούσια, για να υποστηριχθούν οι απαντήσεις στα ηθικά ερωτήματα. Σ’ αυτά προστίθενται επίσης, με τον ίδιο «φονταμενταλιστικό» τρόπο, και χωρία από τους Πατέρες της Εκκλησίας, είτε ως ερμηνείες των Βιβλικών χωρίων είτε ως προσθήκες σ’ αυτά με τη μορφή των Ιερών Κανόνων στην κατά γράμμα ερμηνεία τους. Η τάση αυτή τείνει σήμερα να γίνει η επικρατέστερη στην Ορθοδοξία.
β) Η «νομικιστική» τάση, που θυμίζει τον Ρωμαιοκαθολικισμό· την αυθεντία σε θέματα ηθικής την έχουν οι θεσμοί της Εκκλησίας, όπως οι επίσκοποι, είτε ατομικά –σπανιότερα– είτε συνοδικά. Η τάση αυτή καλλιεργείται ιδιαίτερα στην Ελλάδα σήμερα με τη δημιουργία «Συνοδικών Επιτροπών», που ασχολούνται με θέματα Ηθικής, και με επίσημες συνοδικές αποφάσεις και διακηρύξεις ως προς την «επίσημη» θέση της Εκκλησίας για τα ζητήματα αυτά. Πάντως, ενώ στο Βατικανό η τάση αυτή έχει επικρατήσει πλήρως, στην Ορθόδοξη Εκκλησία είναι ακόμη στην αρχή της. Δεν έχομε ακόμη επίσημες διακηρύξεις της Ορθοδοξίας σε θέματα ηθικής, αν και η πίεση προς την κατεύθυνση αυτή είναι ισχυρή. Κάτι μέσα στο κύτταρο των Ορθοδόξων αντιδρά προς τη «νομικιστική» αυτή τάση.
γ) Η «χαρισματική» τάση, σύμφωνα με την οποία η αυθεντική ερμηνεία του θελήματος του Θεού βρίσκεται σε ορισμένους «πνευματικούς» ανθρώπους, οι οποίοι με το χάρισμα της διακρίσεως και της διορατικότητας αποφαίνονται, είτε γενικά είτε κατά περίπτωση, ως προς το τι είναι ηθικά ορθό. Η τάση αυτή γνωρίζει σήμερα αρκετή διάδοση στην Ορθόδοξη Εκκλησία και τείνει να εκτοπίσει τις άλλες δύο, που αναφέραμε.
Η παράλληλη συνύπαρξη αυτών των τριών τάσεων δεν εμφανίζει μέχρι στιγμής καμία δυσκολία. Πρέπει όμως να θεωρείται βέβαιο ότι οι δυσκολίες θα εμφανιστούν, διότι πολλοί πιστοί θα κληθούν να επιλέξουν μεταξύ αυτών που τους λέγει η επίσημη Εκκλησία και αυτών που τους συνιστούν οι πνευματικοί τους, όταν, όπως είναι βέβαιο, δεν θα συμπίπτουν πλήρως πάντοτε και σε όλα τα θέματα.
Η πολυπλοκότητα αυτής της καταστάσεως που επικρατεί στην Ορθοδοξία μαρτυρεί ότι η Ηθική καθαυτή είναι μια έννοια προβληματική για την Ορθόδοξη Παράδοση. Προκειται για κάτι που μας επιβάλλεται απ’ έξω και δεν είναι φυσικό στοιχείο της Εκκλησίας μας. Η Ορθόδοξη παράδοσή μας ποτέ δεν εξαντλούσε το ενδιαφέρον της ούτε έδινε προτεραιότητα στο τι ο άνθρωπος κάνει, αλλά προχωρούσε και επέμενε στο τι ο άνθρωπος είναι. Αυτή υπήρξε πάντοτε η ειδοποιός διαφορά μεταξύ της Δυτικής και της Ορθοδόξου προσεγγίσεως του ανθρώπου. Και αυτή ακριβώς καθιστά πολύ σημαντικό το θέμα που μας απασχολεί στο συνέδριο αυτό: ποια είναι η σχέση μεταξύ ηθικής και οντολογίας;
Στην ταπεινή αυτή εισήγηση θα προσπαθήσουμε πρώτα να διευκρινήσουμε την ορολογία: τι εννοούμε όταν κάνουμε λόγο για οντολογία και τι όταν μιλούμε για ηθική; Στη συνέχεια θα εξετάσουμε τη σχέση αυτών των δύο μεταξύ τους στα πλαίσια της Ορθοδόξου θεολογίας: βρίσκονται πάντοτε σε αρμονική σχέση μεταξύ τους η ηθική με την οντολογία; Τέλος, θα προσπαθήσουμε να δούμε με ποιον τρόπο θα μπορούσαμε να φθάσουμε σε μια οντολογική αντίληψη της ηθικής υπό το φως του Ευαγγελίου και της Ορθοδόξου παραδόσεως.
πηγή: Aντίφωνο, απόσπασμα από το κείμενο που δημοσιεύεται στο Φρέαρ Σεπτεμβρίου-Οκτωβρίου 2013 (τεύχος 3).
Το ενδιαφέρον είναι ότι στην Ορθόδοξη παράδοσή μας, η Ηθική, ακόμα και ως όρος, είναι άγνωστη μέχρι τα νεότερα χρόνια. Δεν απαντά σχεδόν καθόλου στους Πατέρες της Εκκλησίας, ούτε διδασκόταν στα Σχολεία μέχρι πρόσφατα. Πρόκειται για όρο δυτικής προελεύσεως, ο οποίος όμως, όπως και τόσα άλλα, εδραιώθηκε στην Εκκλησία μας.
Το τραγικό είναι ότι με τη συντηρητικότητα που χαρακτηρίζει την Εκκλησία μας δεν μπορούμε να παρακολουθήσουμε τη ρευστότητα που χαρακτηρίζει την Ηθική στη Δύση και αυτό δημιουργεί διαρκώς και πιο πολύ ένα χάσμα μεταξύ της Εκκλησίας μας και της κοινωνίας, η οποία υποχρεώνεται εκ των πραγμάτων να προσαρμόζεται στις μεταβολές της Ηθικής που συντελούνται στις δυτικές κοινωνίες. Τα παραδείγματα είναι άφθονα: διαζύγιο, εξώγαμες και προγαμιαίες σχέσεις, ομοφυλοφιλία, ευθανασία κ.λπ. Πού θα οδηγήσει αυτή η κατάσταση; Με ποια κριτήρια θα τοποθετείται η Εκκλησία μας στις εκάστοτε μεταβολές της Ηθικής;
Η ρευστότητα αυτή της Ηθικής μαρτυρεί ότι η Ηθική από μόνη της δεν μπορεί να δικαιώσει την ύπαρξή της και να διεκδικήσει απόλυτο κύρος και αυθεντία. Για όσους πιστεύουν στον Θεό και είναι μέλη της Εκκλησίας, το κύρος και η αυθεντία της Ηθικής τοποθετούνται στο θέλημα του Θεού, όπως αυτό εκφράζεται και διατυπώνεται στην Αγία Γραφή, την Ιερά Παράδοση και τη ζωή της Εκκλησίας. Αλλά εδώ δημιουργούνται τεράστια προβλήματα. Ποιός μπορεί να ερμηνεύσει αυθεντικά το θέλημα του Θεού; Στον Ρωμαιοκαθολικισμό τα πράγματα είναι απλά: μόνον η Εκκλησία, όπως αυτή εκφράζεται τελικά από τον Πάπα ερμηνεύει σωστά και υποχρεωτικά για τους πιστούς το θέλημα του Θεού. Για τους Προτεστάντες, εμηνευτής του θείου θελήματος είναι η ίδια η Αγία Γραφή, αλλά και αυτή έχει ανάγκη ερμηνείας. Έτσι επαφίεται στους ειδικούς ερμηνευτές της Γραφής η ερμηνεία της, πράγμα που οδηγεί σε μεγάλη ποικιλία αντιλήψεων ως προς το τι ακριβώς εννοεί η Αγία Γραφή για συγκεκριμένα ηθικά ζητήματα. Οι συντηρητικοί κατά γράμμα ερμηνευτές της Βίβλου (οι λεγόμενοι «φονταμενταλιστές») διαφέρουν ριζικά από τους λεγόμενους «φιλελευθέρους», οι οποίοι αναζητούν πίσω από το γράμμα του κειμένου το τι ήθελε να πει η Γραφή, τοποθετώντας σήμερα το κείμενο της Βίβλου στο ιστορικό της πλαίσιο και σχετικοποιώντας έτσι το νόημά του: πολλά από όσα λέγει η Γραφή οφείλονται σε πολιτισμικές επιδράσεις της εποχής εκείνης και δεν έχουν κύρος και αυθεντία για κάθε εποχή.
Στην Ορθόδοξη Εκκλησία τα πράγματα είναι ακόμη πιο πολύπλοκα, ιδίως στα νεότερα χρόνια. Ποιος ερμηνεύει αυθεντικά το θέλημα του Θεού ως προς τα ηθικά ζητήματα; Υπάρχουν οι εξής τρεις τάσεις στην Ορθοδοξία σήμερα:
α) Η «φονταμενταλιστική» στάση, που θυμίζει τον ακραίο συντηρητικό Προτεσταντισμό: η κατά γράμμα ερμηνεία της Γραφής αποκαλύπτει το θέλημα του Θεού. Χωρία της Γραφής συλλέγονται και παρατίθενται αυτούσια, για να υποστηριχθούν οι απαντήσεις στα ηθικά ερωτήματα. Σ’ αυτά προστίθενται επίσης, με τον ίδιο «φονταμενταλιστικό» τρόπο, και χωρία από τους Πατέρες της Εκκλησίας, είτε ως ερμηνείες των Βιβλικών χωρίων είτε ως προσθήκες σ’ αυτά με τη μορφή των Ιερών Κανόνων στην κατά γράμμα ερμηνεία τους. Η τάση αυτή τείνει σήμερα να γίνει η επικρατέστερη στην Ορθοδοξία.
β) Η «νομικιστική» τάση, που θυμίζει τον Ρωμαιοκαθολικισμό· την αυθεντία σε θέματα ηθικής την έχουν οι θεσμοί της Εκκλησίας, όπως οι επίσκοποι, είτε ατομικά –σπανιότερα– είτε συνοδικά. Η τάση αυτή καλλιεργείται ιδιαίτερα στην Ελλάδα σήμερα με τη δημιουργία «Συνοδικών Επιτροπών», που ασχολούνται με θέματα Ηθικής, και με επίσημες συνοδικές αποφάσεις και διακηρύξεις ως προς την «επίσημη» θέση της Εκκλησίας για τα ζητήματα αυτά. Πάντως, ενώ στο Βατικανό η τάση αυτή έχει επικρατήσει πλήρως, στην Ορθόδοξη Εκκλησία είναι ακόμη στην αρχή της. Δεν έχομε ακόμη επίσημες διακηρύξεις της Ορθοδοξίας σε θέματα ηθικής, αν και η πίεση προς την κατεύθυνση αυτή είναι ισχυρή. Κάτι μέσα στο κύτταρο των Ορθοδόξων αντιδρά προς τη «νομικιστική» αυτή τάση.
γ) Η «χαρισματική» τάση, σύμφωνα με την οποία η αυθεντική ερμηνεία του θελήματος του Θεού βρίσκεται σε ορισμένους «πνευματικούς» ανθρώπους, οι οποίοι με το χάρισμα της διακρίσεως και της διορατικότητας αποφαίνονται, είτε γενικά είτε κατά περίπτωση, ως προς το τι είναι ηθικά ορθό. Η τάση αυτή γνωρίζει σήμερα αρκετή διάδοση στην Ορθόδοξη Εκκλησία και τείνει να εκτοπίσει τις άλλες δύο, που αναφέραμε.
Η παράλληλη συνύπαρξη αυτών των τριών τάσεων δεν εμφανίζει μέχρι στιγμής καμία δυσκολία. Πρέπει όμως να θεωρείται βέβαιο ότι οι δυσκολίες θα εμφανιστούν, διότι πολλοί πιστοί θα κληθούν να επιλέξουν μεταξύ αυτών που τους λέγει η επίσημη Εκκλησία και αυτών που τους συνιστούν οι πνευματικοί τους, όταν, όπως είναι βέβαιο, δεν θα συμπίπτουν πλήρως πάντοτε και σε όλα τα θέματα.
Η πολυπλοκότητα αυτής της καταστάσεως που επικρατεί στην Ορθοδοξία μαρτυρεί ότι η Ηθική καθαυτή είναι μια έννοια προβληματική για την Ορθόδοξη Παράδοση. Προκειται για κάτι που μας επιβάλλεται απ’ έξω και δεν είναι φυσικό στοιχείο της Εκκλησίας μας. Η Ορθόδοξη παράδοσή μας ποτέ δεν εξαντλούσε το ενδιαφέρον της ούτε έδινε προτεραιότητα στο τι ο άνθρωπος κάνει, αλλά προχωρούσε και επέμενε στο τι ο άνθρωπος είναι. Αυτή υπήρξε πάντοτε η ειδοποιός διαφορά μεταξύ της Δυτικής και της Ορθοδόξου προσεγγίσεως του ανθρώπου. Και αυτή ακριβώς καθιστά πολύ σημαντικό το θέμα που μας απασχολεί στο συνέδριο αυτό: ποια είναι η σχέση μεταξύ ηθικής και οντολογίας;
Στην ταπεινή αυτή εισήγηση θα προσπαθήσουμε πρώτα να διευκρινήσουμε την ορολογία: τι εννοούμε όταν κάνουμε λόγο για οντολογία και τι όταν μιλούμε για ηθική; Στη συνέχεια θα εξετάσουμε τη σχέση αυτών των δύο μεταξύ τους στα πλαίσια της Ορθοδόξου θεολογίας: βρίσκονται πάντοτε σε αρμονική σχέση μεταξύ τους η ηθική με την οντολογία; Τέλος, θα προσπαθήσουμε να δούμε με ποιον τρόπο θα μπορούσαμε να φθάσουμε σε μια οντολογική αντίληψη της ηθικής υπό το φως του Ευαγγελίου και της Ορθοδόξου παραδόσεως.
πηγή: Aντίφωνο, απόσπασμα από το κείμενο που δημοσιεύεται στο Φρέαρ Σεπτεμβρίου-Οκτωβρίου 2013 (τεύχος 3).
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου