Η καταγωγή της τέχνης

Βραχογραφία: Απεικόνιση σκηνής κυνηγίου, περ. 20.000 π.Χ

Γράφει ο Γεράσιμος Γ. Γερολυμάτος

Το συμπέρασμα με το οποίο συμφωνούν σχεδόν όλοι, είναι πως η τέχνη ήταν μέσο και όχι σκοπός. Η διαφωνία που υπάρχει εστιάζεται στο ζήτημα της αρχής: αν η τέχνη είναι μέσο, τότε ποιας αιτίας είναι δημιούργημα και κατά συνέπεια ποιο σκοπό υπηρετεί; Οι ιδέες που υπάρχουν, συνοψίζονται γενικά σε δυο βασικές απόψεις.

Κάποιοι θεωρούν πως η τέχνη έχει μαγική προέλευση και χαρακτήρα, ενώ άλλοι πως πρόκειται για μια από τις μορφές της κοινωνικής συνείδησης [1] που μπορεί να ερμηνευθεί με όρους υλιστικούς. Για τους πρώτους, σκοπός της τέχνης ήταν η επαφή με την υπερβατική δύναμη και η επίτευξη της επιβίωσης, ενώ για τους δεύτερους ο φωτισμός των κοινωνικών σχέσεων και της διαφώτισης του ανθρώπου. Δεν είναι απαραίτητο η διαφορά να είναι αποκλειστικά άσπρο ή μαύρο. Ίσως, να μπορέσουμε να διακρίνουμε την αιτία που δημιούργησε την τέχνη, αν κατανοήσουμε το σκοπό της, αφού ανάμεσα στο σκοπό και στην αιτία υπάρχει μια σχέση ετεροπροσδιορισμού. 

Η αιτιοκρατική λογική θέτει το ζήτημα ως εξής: δεν είναι πιθανόν, ότι πριν την εμφάνιση μιας αιτίας-ανάγκης, όπως αυτή που δημιούργησε η αυτοσυνειδησία, που ήταν ακόμη άγνωστη, θα είχε εφευρεθεί το μέσο που θα κάλυπτε αυτή την ανάγκη. Αντίθετα, κάθε αιτία που προκαλεί την εκδήλωση μιας ανάγκης, προηγείται πάντοτε του μέσου της εκπλήρωσής της. Όπως η δίψα προηγείται της ανάγκης για νερό, το κρύο της ανάγκης για θερμότητα, ο φόβος της ανάγκης για προστασία, η ασθένεια της ανάγκης για ίαση, ο θαυμασμός της ανάγκης για έκφραση,  έτσι και η ανάγκη της έκφρασης προηγήθηκε της δημιουργίας της τέχνης και όχι το αντίθετο.

Ακόμη, επειδή κάθε ανάγκη προϋποθέτει συγκεκριμένη βούληση και την πράξη που θα πραγματοποιήσει το σκοπό της, συμπεραίνουμε πως και η τέχνη ήταν το μέσο για την επίτευξη ενός σκοπού και δεν ήταν η ίδια σκοπός του εαυτού της. Επειδή ισχύει για την τέχνη ό,τι και για τα εργαλεία, που είναι απίθανο να χρησιμοποιήθηκαν ή να κατασκευάστηκαν, πριν υπάρξει η ανάγκη για αυτό. Επιπλέον, πριν ακόμη από τη συνειδητή κατασκευή του πρώτου εργαλείου, θα πρέπει οπωσδήποτε, να σχηματίστηκε στο νου του ανθρώπου η ιδέα του με νοητή μορφή. Κυρίως όμως υπήρχε ο σκοπός της χρήσης του και η βούληση να εκπληρωθεί η αιτία για την οποία κατασκευάστηκε, δηλαδή η ανάγκη της κάθε περίστασης.

Στην περίπτωση της τέχνης, η μαγική αντίληψη ήταν αυτή που έδωσε στην τέχνη το πνευματικό υλικό των ιδεών και τον τρόπο να τις μετατρέψει σε συμβολικές μορφές κατευθυνόμενης ψυχικής ενέργειας. Φαίνεται πολύ λογικό, πως η βασική αιτία που οδήγησε στην γέννηση της τέχνης, ήταν η ανάγκη έκφρασης του προϊστορικού θρησκευτικού συναισθήματος, χωρίς να παραβλέπεται και ο ρόλος των κοινωνικών παραγόντων. Έτσι το διάγραμμα της εξέλιξης αυτής σε ότι αφορά τα εργαλεία και την τέχνη, ακολουθεί την εξής σειρά.

Υλική ανάγκη (αιτία) > εργαλείο (μέσον εργασίας) > εκπλήρωση ανάγκης-τροφή (σκοπός)

Πνευματική ανάγκη-Θρησκευτικό συναίσθημα (αιτία) > τέχνη (μέσον έκφρασης) > εκπλήρωση ανάγκης-έκφραση (σκοπός)

Αυτό εξηγεί, πως η θρησκευτική συνείδηση και η τέχνη, ήταν συνέπειες μιας ταυτόσημης αιτίας. Της πνευματικής, δηλαδή, αντίληψης του κόσμου. Δημιουργήθηκαν από την ίδια αρχική αιτία,  ξεπηδώντας με διαδοχική σειρά, το ένα μέσα από το άλλο, καθώς το θρησκευτικό συναίσθημα ήταν μια διαισθητική αντίληψη των εξωτερικών εντυπώσεων και η τέχνη το μέσο έκφρασής του. Ακόμη όμως και αν υποτεθεί, ότι η τέχνη προϋπήρχε ως μια ανεξάρτητη μορφή της κοινωνικής συνείδησης, είναι αναμφισβήτητο γεγονός, πως μόνο μέσα από την μαγική αντίληψη απέκτησε την πλήρη και ουσιαστική έκφρασή της.

(Το κείμενο αποτελεί  μέρος της μελέτης μου με τον τίτλο:

«ΤΑ ΦΥΣΙΚΑ ΠΡΟΤΥΠΑ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΘΡΗΣΚΕΙΑ «Μια επισκόπηση της ανάπτυξης του πολιτισμού».

Α΄ Μέρος: ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ, Κεφ. 1.  Η ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ, παρ. 1.1)