Η Τουρκία, η Ευρωπαϊκή Ένωση και η Σύγκρουση των Πολιτισμών.

Η Τουρκία, η Ευρωπαϊκή Ένωση και η Σύγκρουση των Πολιτισμών.

Ένα από τα αμφιλεγόμενα ζητήματα της ένταξης της Τουρκίας αφορά τις συζητήσεις σχετικά με τη θέση της ΕΕ ενώπιον της «Σύγκρουσης των Πολιτισμών». Οι συζητήσεις αυτές πραγματοποιούνται μέσα από δύο διαφορετικές προσεγγίσεις, ανάλογα με το αν αποδέχεται κανείς ή όχι την ταξινόμηση των «πολιτισμών» που πρότεινε οΣάμιουελ Φίλιπς Χάντιγκτον.

Στην πρώτη περίπτωση κατά την οποία η ταξινόμηση αυτή θεωρείται αδιαμφισβήτητο δεδομένο, οι συζητήσεις για το τουρκικό ζήτημα παραπέμπουν στη στάση που πρέπει να υιοθετήσει η ΕΕ ενώπιον αυτής της σύγκρουσης.

Ο Σάμιουελ Φίλιπς Χάντιγκτον

Δεδομένου ότι πρόκειται για χώρα με μουσουλμανική πλειοψηφία, παρουσιάζει κίνδυνο η ένταξη της Τουρκίας ή αποτελεί αντίθετα ένα πλεονέκτημα; 

Σε αυτό το πλαίσιο πρέπει να τοποθετηθεί η μεταφορά «Δούρειος Ίππος του Ισλάμ» στην Ένωση έναντι αυτής του «Δούρειου Ίππου της Ευρωπαϊκής Ένωσης» στον μουσουλμανικό κόσμο. 

Για τους αντιπάλους της τουρκικής ένταξης, αυτή αντιπροσωπεύει κίνδυνο, αναταράσσοντας την ομοιογένεια της Ένωσης που αποτελείται από χώρες που κληρονόμησαν μια «ιουδαιο-χριστιανική» κουλτούρα. 

Η ΕΕ θα αποδυναμωνόταν στη «σύγκρουση των πολιτισμών». Όσο για τους υποστηρικτές αυτής της ένταξης, θα ήταν μια απόδειξη ότι η ΕΕ δεν είναι «χριστιανική λέσχη» και θα επέτρεπε με αυτό τον τρόπο να ενισχυθούν αξίες όπως η εκκοσμίκευση ή η δημοκρατία στον «μουσουλμανικό κόσμο».

 Στη μια περίπτωση, όπως και στην άλλη, η κατάταξη των «πολιτισμών» είναι αδιαμφισβήτητο δεδομένο. 

Αυτό που συζητείται είναι το συμφέρον της ένταξης ή του αποκλεισμού της Τουρκίας για να ενισχυθεί η θέση της ΕΕ σε αυτό τη σύγκρουση.

Ωστόσο, είναι επιτακτικό να παρατηρήσουμε ότι η θρησκεία δεν εκλαμβάνεται ως καθοριστικός παράγοντας στην ευρωπαϊκή κοινή γνώμη έναντι της Τουρκίας, όπως μαρτυρείται από τις παρατηρήσεις των δημοσκοπήσεων που  πραγματοποίησε το Ευρωβαρόμετρο. Η συσχέτιση μεταξύ της κοινής γνώμης όσον αφορά την ένταξη της Τουρκίας και αυτών που αφορούν τη πίστη στο Θεό είναι στατιστικά ασθενής. Επιπλέον, αυτή η συσχέτιση εμφανίζεται θετική, δηλαδή το αντίθετο από αυτό που προβλέπεται από το επιχείρημα της θρησκείας. Το ποσοστό των ευνοϊκών γνωμών υπέρ της ένταξης της Τουρκίας αυξάνεται σταδιακά όσο αυξάνεται το ποσοστό των πιστών! Ομοίως, το ποσοστό των αρνητικών γνωμών μεγαλώνει, όσο αυξάνεται το ποσοστό των μη πιστών. (Βλέπε εικόνα κατωτέρω).

Η παρατήρηση αυτή που αναιρεί τη θέση της «σύγκρουσης των πολιτισμών» μπορεί να φανεί με τη σύγκριση της γαλλικής και της πολωνικής κοινής γνώμης.

Η Πολωνία που επηρεάζεται έντονα από τον καθολικισμό και η οποία υπερασπίστηκε την ιδέα της εισαγωγής της χριστιανικής προέλευσης της Ευρώπης στο σχέδιο Συντάγματος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, έχει μια κοινή γνώμη πλειοψηφικά υπέρ της ένταξης της Τουρκίας, ενώ η Γαλλία σταθερά προσηλωμένη στην αρχή της εκκοσμίκευσης, και η οποία αντιτίθετο σθεναρά στην θέση της Πολωνίας, παρουσιάζει μια αρνητική πλειοψηφία της κοινής γνώμης. Η περισσότερο  χριστιανική Πολωνία από τη Γαλλία είναι υπέρ της ένταξης της Τουρκίας.

Η εμπειρική παρατήρηση αποσπά τη προσοχή για την εγκυρότητα της δεύτερης περίπτωσης που αναφέρεται στην αμφισβήτηση της κατάταξης του Χάντιγκτον, εξαλείφοντας με αυτό τον τρόπο το ερώτημα του κατά πόσον υπάρχει ή όχι «σύγκρουση». 

Πράγματι, όπως παρατηρεί ο Amartya Sen, βραβείο Νόμπελ της Οικονομίας, «Το πρόβλημα ξεκινά ακόμη και πριν να αποδεχθεί ή να αρνηθεί κανείς την ύπαρξη μιας σύγκρουσης αφού το μεγάλο λάθος είναι να χρησιμοποιηθεί μια αμφίβολη ταξινόμηση σαν να ήταν αυτή η μοναδική και η πιο βιώσιμη για να καθοριστούν συγκεκριμένες κατηγορίες μεταξύ των λαών του κόσμου. Ούτε η ανθρώπινη ενότητα, ούτε οι σημαντικές διαφορετικότητες μας δεν μπορούν να περιγραφούν σε έναν τόσο παράλογο και επικίνδυνα απλοϊκό τύπο» [2]. 

Συγκεκριμένα, να βάλεις μπροστά το Ισλάμ για να περιγράψεις την Τουρκία -όπως ο Χριστιανισμός για να περιγράψεις την Ευρωπαϊκή Ένωση- φαίνεται απλοϊκό, ακόμη και αφελές. Δεν είναι τυχαίο ότι η Τουρκία εμφανίζεται σε όλο το έργο του Χάντιγκτον, ως μια χώρα «διχασμένη» σύμφωνα με τα λόγια του. Πρόκειται πράγματι για ενοχλητικό παράδειγμα για την παγκοσμιοποιημένη θεωρία του. [3]  Παρά να μπορέσει να χαράξει μια διαχωριστική γραμμή μεταξύ των «πολιτισμών» που ορίζονται αυθαίρετα, εφηύρε τον τύπο των «διχασμένων» χωρών, ενώ δεν διευκρινίζει καθαρά τα σύνορα αυτού του σχισίματος στην Τουρκία. Κατά τη γνώμη του, οι δυτικές αξίες που «επιβάλλονται» στην τουρκική κοινωνία δεν θα μπορούσε να ενισχυθούν, διότι η χώρα ανήκει στον «ισλαμικό πολιτισμό».

Αυτό το επιχείρημα που θυμίζει την διατριβή του Ερνέστου Ρενάν (Ernest Renan) επικεντρώνεται στην υποτιθέμενη ανικανότητα των μουσουλμανικών κοινωνιών να μεταρρυθμιστούν. [4] 

Πράγματι, για τους αντίπαλους της τουρκικής ένταξης, η θρησκεία ασκεί επιρροή  όχι ως τέτοια, αλλά ως καθοριστικός παράγοντας του πολιτισμού στο θεσμικό πεδίο . Σύμφωνα με αυτούς, η ταυτότητα της Ευρώπης δεν εξαρτάται από τις τρέχουσες ευρωπαϊκές θρησκευτικές πεποιθήσεις, αλλά από τους αιώνες του Χριστιανισμού που την έχει σχηματίσει. Ενώ η Τουρκία η οποία δεν γνώρισε ούτε τον εκχριστιανισμό, ή την Μεταρρύθμιση (La Réforme) ή την Αναγέννηση, ούτε τα Φώτα, ούτε τον ρομαντισμό θα παρέμενε ξένη προς αυτή την κουλτούρα. 

Συνεπώς θεωρούν ότι οι μεταρρυθμίσεις που υιοθετήθηκαν στην Τουρκία είναι απλώς μια πρόσοψη που προστατεύεται από ένα αντι-δημοκρατικό όργανο: τον στρατό. Τελικά, η Τουρκία με μουσουλμανικό θρήσκευμα στη πλειοψηφία της, είναι μόνιμα ανίκανη να ενσωματώσει τις αξίες της Ευρώπης, όπως θα το δήλωνε ένας ανατολιστής πριν από έναν αιώνα.

Σε αυτούς τους συλλογισμούς, ο θρησκευτικός παράγοντας τίθεται σε μια ιστορική προοπτική στην υπηρεσία ένας ευρύτερου πολιτιστικού επιχειρήματος.  Και τα λόγια απεικονίζουν περισσότερο την παρουσία ενός αισθήματος δυσαρέσκειας που βασίζεται περισσότερο στον αποκλεισμό παρά την συμπερίληψη, όπου ο Τούρκος χρησιμοποιείται ως διέξοδο στην οικοδόμηση ενός κοινού ευρωπαϊκού πολιτισμού έχοντας τις ρίζες του σε μια επιλεκτική ανάγνωση της ιστορίας . Παρατηρούμε έτσι ότι η συζήτηση για την ένταξη της Τουρκίας επικαλείται την οικοδόμηση της ευρωπαϊκής ταυτότητας που φέρνει πολλαπλά ζητήματα. Μπορούμε να νομιμοποιήσουμε την ιδέα μιας ενωμένης Ευρώπης, μέσω μιας κοινής ιστορικής και πολιτιστικής ταυτότητας; Μπορούμε να φανταστούμε την Ευρώπη σαν ένα έθνος ή σαν ένα ομοσπονδιακό κράτος το οποίο θα είχε μια ομοιογενή πολιτιστική ταυτότητα; Ή αντιθέτως μπορούμε να επιλέξουμε ένα οικοδόμημα γύρω από κοινά ιδανικά όπως η ελευθερία, η δημοκρατία, τα ανθρώπινα δικαιώματα και τα δικαιώματα των γυναικών, με παράλληλο σεβασμό των εθνικών ταυτοτήτων, αλλά ξεπερνώντας τις γύρω από ένα πολιτικό εθελοντικό σχέδιο; Αν η οικοδόμηση ενός κοινού πολιτισμού είναι κατ 'ανάγκη αιχμάλωτη του παρελθόντος ίδιου επιλεκτικά οικοδομημένου για τις ανάγκες του έργου, το μέλλον παραμένει για κατασκευή και προσφέρει επιλογές. Με αυτή την έννοια, το να συνηγορήσεις υπέρ μιας κοινής κουλτούρας που θέτει τους ιδρυτικούς μύθους μιας εθνικής οικοδόμησης, σημαίνει να απορρίψεις την Τουρκία, όπως το κάνουν οι αντίπαλοι της. 

Η ιστορία, ο πολιτισμός, η θρησκεία κατατάξουν στα μάτια τους, την Τουρκία μεταξύ των «άλλων» κατά τους οποίους το έθνος επιβεβαιώνεται μέσω των ιδρυτικών μύθων του, αλλά επίσης και με λίγες ή περισσότερες συγκρουσιακές σχέσεις. Μεταξύ των αναφερομένων ιδρυτικών μύθων, βρίσκεται χωρίς αμφιβολία, ο Χριστιανισμός.

[1]   SP Huntington, Η Σύγκρουση των Πολιτισμών, Odile Jacob, Παρίσι, 1997. (εκδόσεις Τερζόπουλος στην ελληνική)

[2]  Armatya Sen, «Ταυτότητα και σύγκρουση. Υπάρχει σύγκρουση των πολιτισμών;», σε JacquesFontanel (Dir.), Πολιτισμοί, παγκοσμιοποίηση, πόλεμος. Λόγος των οικονομολόγων, Presse universitaire de Grenoble, 2003

[3] Samuel P. Huntington, όπως παραπάνω,  σ. 215 της γαλλικής έκδοσης.

Ο Ερνέστος Ρενάν

[4] Στην εναρκτήρια ομιλία του στο Κολέγιο της Γαλλίας, στις 23 Φεβρουαρίου 1862, Ο Ερνέστος Ρενάν έλεγε ότι το Ισλάμ είναι η πιο πλήρης άρνηση της Ευρώπης. Το Ισλάμ είναι η περιφρόνηση της επιστήμης, η ακύρωση της κοινωνίας των πολιτών. Είναι η τρομακτική απλούστευση του νου, στενεύοντας τον ανθρώπινο εγκέφαλο, κλείνοντας τον από κάθε λεπτή αντίληψη,  κάθε ορθολογική αναζήτηση για να τον βάλει μπροστά από μια αιώνια ταυτολογία: Ο Θεός είναι Θεός. 

Το μέλλον Κύριοι, ανήκει στην Ευρώπη ... Η Ευρώπη θα κατακτήσει τον κόσμο και θα εξαπλώσει την θρησκεία της, η οποία είναι το δίκιο, η ελευθερία, ο σεβασμός των ανθρώπων, αυτή η πεποίθηση ότι υπάρχει κάτι το θεϊκό μέσα στην ανθρωπότητα». Στο Jacques Marseille (επιμ.), Ιστορία 2, Nathan, Παρίσι, 1987, Κεφάλαιο 31 «Το μεγαλείο και η παρακμή των μουσουλμανικών αυτοκρατοριών», σελ. 357.

Deniz AKAGÜL, Λέκτορας, Σχολή Οικονομικών και Κοινωνικών Επιστημών, Πανεπιστήμιο της Λίλης 1

Πηγή: Pax Christi