Αν ο όρος φονταμενταλισμός είναι στην δημόσια γνώμη της Δύσης συνώνυμος με το πολιτικοποιημένο Ισλάμ, σε ποιο βαθμό είναι επαρκώς δικαιολογημένη αυτή η ταύτιση; Και πώς εξηγείται η μεταστροφή από τον αραβικό σοσιαλισμό στον ισλαμισμό που αναδύθηκε στα τέλη του 1970 με την Ιρανική Επανάσταση; Ήδη από την πρώτη έκδοση του βιβλίου [1998] ο συγγραφέας είχε διακρίνει ότι πρόκειται για φαινόμενα ψευδο – θρησκευτικά, πρωτίστως πολιτικού χαρακτήρα και είχε ήδη διατυπώσει την πρόταση ότι ο φονταμενταλισμός είναι μια μορφή καθυστερημένου ή ανεσταλμένου εθνικισμού.
Η επανέκδοση του πολύτιμου αυτού βιβλίου λαμβάνει υπόψη της όλα τα σύγχρονα καταιγιστικά δεδομένα. Η αρχή βέβαια βρίσκεται στον ενεργητικό ρόλο που έπαιξε η αμερικανική γεωπολιτική στην δημιουργία και την ενίσχυση ενός νεοπαραδοσιακού Ισλάμ, με την βλέψη να λειτουργήσει ως ανασχετικός μοχλός απέναντι στα σοσιαλιστικά και κομμουνιστικά ρεύματα της δεκαετίας του 1960 στον αραβικό κόσμο. Την ίδια πολιτική είχαν εφαρμόσει άλλωστε οι Αμερικανικές Υπηρεσίες νωρίτερα, στην δεκαετία του 1950, με κονδύλια και χορηγίες στο έδαφος των ΗΠΑ για την αναβίωση των παραδοσιακών ασιατικών θρησκευμάτων, κυρίως του Ινδουισμού και του Βουδισμού, με την αντίστοιχη βλέψη να λειτουργήσουν ως πολιτιστικό φράγμα στην Σοβιετική επιρροή. Ας σημειωθεί ότι και εδώ υπήρξε μια ανάλογη απρόβλεπτη συνέπεια, καθώς στις τελευταίες συνυπήρξαν και ένα μέρος της αμερικανικής αντικουλτούρας του ’60.
Με ποιες μορφές εμφανίζεται λοιπόν ο σύγχρονος ανορθολογισμός – ιρρασιοναλισμός που καθορίζει σχεδόν κάθε κοινωνία; Η μοντέρνα εκδοχή του εκδηλώνεται αφενός στη λατρεία της επιστήμης και της τεχνικής (η κυρίαρχη μυθολογία του δυτικού κόσμου), αποσυνδεδεμένη από κάθε πλαίσιο αξιών, και αφετέρου μια ακατάσχετη διάδοση εκλαϊκευμένων και ανορθολογικών συστημάτων πεποιθήσεων, όπως ο εσωτερισμός, η αστρολογία, το new age κλπ. αλλά και οι εκτεταμένες θρησκευτικές αναγνώσεις που καταλήγουν σε ριζικά πολιτικές πρακτικές – ακριβώς αυτές που σήμερα ορίζουμε ως φονταμενταλισμό.
Ο ανορθολογισμός κάποτε συνδέθηκε με τον Ρομαντισμό του 19ου αιώνα, ως μορφή κριτικής του αστικού φορμαλισμού και του στυγνού ορθολογισμού της εποχής και ενέπνευσε όλα σχεδόν τα ουτοπικά επαναστατικά κινήματά της. Η επανεμφάνισή του στην κουλτούρα των δεκαετιών 1960 και 1970 σήμαινε την εξέγερση της ατομικότητας, την προτεραιότητα στον συλλογικό αυθορμητισμό και την φαντασία αλλά και μια βαθιά εσωτερικότητα. Ο χιπισμός, η σεξουαλική επανάσταση, η αισθητική αναζήτηση του πρωτόγονου και του εξωτικού εξερευνούσαν τις δυνατότητες ανασύστασης της ανθρώπινης κοινότητας σ’ ένα πνεύμα εξισωτισμού. Όταν όμως οι εξελίξεις στις δυτικές κοινωνίες από τα μέσα της δεκαετίας του 1970 και μετά απέρριψαν κάθε κοινωνικό μετασχηματισμό και το μόνο που απέμεινε ήταν η προβληματική πλευρά του φαινομένου, ο ανορθολογισμός μετατράπηκε σε ιδεολογία που διαφοροποιείται από τον μύθο ακριβώς επειδή διεκδικεί επίφαση ορθολογικότητας.
Έχει περάσει ήδη μισός αιώνας από την ανάλυση του Αντόρνο πάνω στο αστρολογικό φαινόμενο. Το μυστικό της επιτυχίας της αστρολογίας έγκειται στην μαζοχιστική παρόρμηση για υποταγή και καθοδήγηση, σαν ένα πρωτόγονο ψυχικό αντίδοτο στην ανασφάλεια της σύγχρονης ζωής. Ο σύγχρονος εσωτερισμός κατασκευάζεται από θραύσματα αρχαίων και κυρίως ασιατικών μυθολογιών, θρησκευτικών αφηγήσεων και μυστικών παραδόσεων, μαζί με πλευρές οικολογικών προβληματισμών που αποσπώνται από τα πολιτικά και κοινωνικά συμφραζόμενα και και ανασυναρμολογούνται σε συγκρητικά συστήματα προς άμεση κατανάλωση για ένα διψασμένο για νόημα μαζικό κοινό.
Οι οπαδοί του πράγματι διψούν για μια φιλοσοφική ενόραση του κόσμου αλλά εδώ στην ουσία κόβουν δρόμο προς την φιλοσοφία και ο εσωτερισμός γίνεται ένα μαζικό υποκατάστατο αυθεντικής πνευματικότητας, σύμμετρο με τους κανόνες της καπιταλιστικής αγοράς, καθώς η πώληση των προϊόντων του ακολουθεί τις τεχνικές του μάρκετινγκ. Άλλωστε από την δεκαετία του 1960 και μετά η δημιουργία εσωτερικών σχολών από «αυθεντικούς» Ανατολίτες μοιάζει να αντιστρέφει προς στιγμήν τη νεοαποικιακή εκμετάλλευση επινοώντας ένα υψηλά εξαγώγιμο εθνικό προϊόν, με τεράστια ακροατήρια. Η οργάνωση και τα κέρδη αυτών των «σχολών» δεν έχουν τίποτα να ζηλέψουν απ’ οποιαδήποτε υπερσύγχρονη πολυεθνική εταιρεία.
Χαρακτηριστική περίπτωση αποτελεί το Ίδρυμα Osho, που διαχειρίζεται η Osho Commune International. Ο επιλεγόμενος Όσσο ίδρυσε σε διάφορες χώρες ποικίλες σχολές με επιχειρηματικές δραστηριότητες όπως αλυσίδες εστιατορίων, καταστημάτων μακροβιοτικής κλπ., ενώ έφτιαξε δική του αυτόνομη πόλη στο Όρεγκον, με δική της νομοθεσία, δικαστήρια και αστυνομία που τελικά διακόπηκε βίαια από τις Ομοσπονδιακές Αρχές. Τελικά η Πούνα των Ινδιών, σε εκτάσεις που χαρίστηκαν από τους οπαδούς του, έγινε τόπος εγκατάστασης εκατοντάδων ανθρώπων με πλήθος δραστηριοτήτων. Μια από αυτές είναι η ομαδική παρακολούθηση βιντεοκασετών με ομιλίες του· τα μέλη της κοινότητας, φορώντας τις υποχρεωτικές βυσσινί ρόμπες ξεσπούν σε ζητωκραυγές, καθώς ο γκουρού επαναλαμβάνει τα σχετικώς απλοϊκά του μηνύματα. Για άλλη μια φορά μπορεί να παρατηρήσει κανείς την πνευματική υποβολή και τον βαθμό συνειδητής αυτοπαραίτησης εκατοντάδων πιστών από κάθε κριτική ικανότητα. Υπάρχει και μια ακόμα λεπτομέρεια: στα άσραμ του Όσσο τίποτα δεν θυμίζει Ινδία· η ατμόσφαιρα θυμίζει μάλλον πολυεθνικές δυτικών κρατών· άλλωστε στα κεντρικά υπερσύγχρονα κτίρια απαγορεύεται κάθε πρόσβαση εκτός από τους εργαζομένους, μεταξύ των οποίων περιλαμβάνονται και ειδικευμένοι χρηματιστές.
Η άλλη όψη του σύγχρονου ιρρασιοναλισμού είναι η λεγόμενη «επιστροφή του Θεού». Πρόκειται βέβαια για τον υπερβατικό Θεό των μεγάλων μονοθεϊσμών της Ανατολικής Μεσογείου (του Ιουδαϊσμού, του Χριστιανισμού και του Ισλάμ) που από την πρώτη στιγμή της «ζωής» του υπήρξε ένας Θεός εμπλεκόμενος στα ιστορικά γεγονότα, συνδεδεμένος με την ιστορία συγκεκριμένων εθνοτήτων. Ακριβώς το στοιχείο του εθνικισμού διαφοροποιεί αυτές τις περιπτώσεις από τις προηγούμενες. Η μεγάλη θρησκευτική αναβίωση είναι διαπλεγμένη με διασταυρούμενους και αντιμαχόμενους εθνικισμούς. Η θρησκεία επανεπιστρατεύεται για να συμβολίσει πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές αντιθέσεις. Η Παλαιστίνη, για παράδειγμα, αποτελεί πεδίο αντιπαράθεσης Ισλάμ και Ιουδαϊσμού· ο Λίβανος μιας αντίστοιχης σύγκρουσης χριστιανικών και μουσουλμανικών πληθυσμών. Το θρησκευτικό στοιχείο αποτελεί ένα πρόσφορο ρητορικό όπλο για κάθε είδους ανταγωνισμό.
Ο μονοθεϊσμός περιελάμβανε και την προσταγή για εγκόσμια δράση, για την πραγμάτωση του ηθικού ιδεώδους της κοινωνικής δικαιοσύνης. Η θρησκεία απέκτησε την μορφή της θεοδικίας, σύμφωνα με την οποία αν η κοινότητα εφαρμόζει με υπακοή της επιταγές της, τότε ακολουθεί η εγκόσμια ευτυχία και η πραγμάτωση μιας «ορθής» κοινωνίας. Έτσι οι πιστοί εμφανίστηκαν ως εντολοδόχοι μιας άνωθεν βούλησης και, όταν οι προσδοκίες τους διαψεύστηκαν, προχώρησαν σε ουσιαστική ανάληψη δράσης στο πολιτικό πεδίο. Στον μουσουλμανικό κόσμο η απρόβλεπτη τεχνοοικονομική ανάπτυξη της Δύσης με την αποικιακή επέκταση των δυνάμεών της ανέκοψε την αντίστοιχη ανάπτυξη του υπόλοιπου κόσμου και την πορεία προς την δημιουργία σύγχρονων εκκοσμικευμένων πολιτικών θεσμών. Ακόμα και οι δυο περιπτώσεις μοντέρνων λαϊκών κρατών της Τουρκίας και του Ιράν οφείλονταν στην δυτική παρέμβαση.
Ο «φονταμενταλισμός» σχετίζεται με έναν τύπο θρησκευτικότητας ιδιαίτερα πολιτικοποιημένο, χαρακτηρίζεται από μισαλλοδοξία και επιθετικότητα σε όσους δεν συμμερίζονται τα πιστεύω του και είναι έτοιμος να επιβάλει την θέλησή του δια της ισχύος, ενώ είναι κυρίως στραμμένος στο παρελθόν και αντιμετωπίζει με εχθρότητα κάθε νεωτερισμό. Είναι εμφανές ότι από την δεκαετία του 1970 και μετά διαπέρασε και τις τρεις κοσμοϊστορικές θρησκείες. Ο χριστιανικός φονταμενταλισμός, για παράδειγμα, συνδέθηκε με την Νέα Δεξιά, πολέμησε φαινόμενα «ηθικής» κατάπτωσης και υιοθέτησε ρατσιστικούς και σεξιστικούς τρόπους δράσης
Εδώ και είκοσι περίπου χρόνια οι δυτικές κοινωνίες ζουν κάτω από την απειλή του Ισλάμ, το οποίο παρουσιάζεται ως υπ’ αριθμόν ένα κίνδυνος της δημοκρατίας, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων κλπ. Ο ισλαμισμός πλέον εμφανίζεται ως διάδοχος του κομμουνισμού ως προς την ιδιότητα της έξωθεν απειλής. Βέβαια η σχετική πολιτική ρητορεία της Δύσης κάνει έναν διαχωρισμό: απαλλάσσει από τις κατηγορίες τους συμμάχους της Σαουδική Αραβία, Τουρκία, Ιορδανία, Αίγυπτο κλπ., ενώ μοιάζει να αγνοεί την ιστορική προέλευση του φαινομένου: η επέκταση της ευρωπαϊκής αποικιοκρατίας, η τερατώδης απεικόνιση του Ισλάμ ως όπλο για την ανάσχεσή του, ο πολιτικός και στρατιωτικός διαμελισμός των ισλαμικών κρατών σε προτεκτοράτα και ζώνες επιρροής. Τα δυτικά κράτη δεν λεηλάτησαν απλώς τις περιοχές αλλά και σχεδίασαν μακρόπνοες επιχειρήσεις επενδύσεων, εφόσον βέβαια εμφανίζονταν ως σωτήρες των ιθαγενών. Η εγγενής κατωτερότητα των τελευταίων, μια απροκάλυπτη εκδήλωση ρατσισμού, υπήρξε ο ακρογωνιαίος λίθος της αποικιακής ιδεολογίας που απέκτησε ένα ευπρόσωπο επιστημονικό όνομα: Οριενταλισμός.
Εδώ κατασκευάζεται και το περίφημο δίπολο Δύση – Ανατολή, με την τελευταία να εκπροσωπεί όλες τις ενσαρκώσεις του δαιμονικού άλλου. Οι ΗΠΑ κατέλαβαν την θέση που άφησαν οι παλιές αποικιακές αυτοκρατορίες, ως οικονομικός κυρίαρχος και πολιτικός ρυθμιστής στην εύφλεκτη ζώνη τους, καθιστώντας το Ισραήλ ως τοποτηρητή των ευρύτερων συμφερόντων τους, στρέφοντας την ρατσιστική επιθετικότητα κατά των Αράβων. Ο Σιωνισμός δεν είναι παρά ο καινούργιος κληρονόμος του Οριενταλισμού και όλων των αντισημιτικών στερεοτύπων.
Τα αραβικά κράτη είχαν δυο επιλογές: να προσδεθούν στο άρμα της νεαποικιακής αμερικανικής κυριαρχίας ή να βρεθούν αντιμέτωποι με την υπερδύναμη. Σε κάθε περίπτωση οι λαοί έμειναν με ένα αίσθημα αδικίας, μειονεξίας, ταπείνωσης και οργής, ενώ η κοινωνική εξαθλίωση επιδεινώθηκε. Αναδύθηκε έτσι το αίτημα ενός εθνικού επαναπροσδιορισμού και ήταν θέμα χρόνου η επιστροφή στην παράδοση, σημαντική παράμετρος της οποίας είναι η θρησκεία, που έχει την δύναμη να επηρεάζει το ασυνείδητο ευρύτατων μαζών και να αποτελεί ένα είδος γλώσσας για πάσης φύσεως συλλογικά αιτήματα. Όπως επισημαίνουν πολλοί παρατηρητές, τα τζαμιά γεμίζουν όταν πρόκειται να χρησιμοποιηθούν ως χώροι συγκέντρωσης ενάντια σ’ ένα καταπιεστικό κράτος και αδειάζουν μόλις οι Ισλαμιστές πάρουν την εξουσία.
Είναι εμφανές λοιπόν ότι ο θρησκευτικός φονταμενταλισμός δεν είναι ένα ειδικά ισλαμικό ή αραβικό φαινόμενο αλλά μια ευρύτερη τάση να αρθρωθούν εκ νέου σήμερα προβλήματα εθνικά, πολιτισμικά και κοινωνικά. …Ο φονταμενταλισμός είναι ένας καθυστερημένος εθνικισμός: η μονοεθεϊστική πίστη επανεπιστρατεύεται ως ρητορικό όπλο […] και είναι ελάχιστα θρησκεία με την παραδοσιακή έννοια του όρου…
Ο συγγραφέας αφιερώνει ένα κεφάλαιο στον σύγχρονο ελληνικό φονταμενταλισμό, την Νεορθοδοξία, αναλύει τον ευρύτερο χαρακτήρα της θρησκευτικής αναβίωσης σε όλο τον κόσμο και επανέρχεται πλέον με όλα τα δεδομένα στους μηχανισμούς του ανορθολογικού και ιδίως στην ψυχολογία του θρησκευόμενου, οι αξιωματικές ιδέες του οποίου εκλαμβάνονται ως εμπειρικές βεβαιότητες τις οποίες σε περίπτωση αμφισβήτησης θα υπερασπιστεί με υπερβολική βιαιότητα αν χρειαστεί.
Το εξαιρετικά πυκνό βιβλίο ολοκληρώνουν τρία παραρτήματα με ισάριθμα άρθρα δημοσιευμένα στην Καθημερινή, την Βιβλιοθήκη της Ελευθεροτυπίας και το περιοδικό Πανοπτικόν. Το πρώτο αναφέρεται στην μορφή που έχει πάρει η Ανατολή στην φαντασία μας: είναι ό,τι η εξορθολογισμένη και τεχνοκρατούμενη Δύση έχει αποκλείσει για τον εαυτό της και ως απωθημένο κατοικεί στο ασυνείδητό της. Η Ανατολή ενδύεται με όλες τις μεταφορές του Κακού ταυτίζεται με την λαγνεία, την σεξουαλική ελευθεριότητα, την υπερτροφία του πάθους. Στο δεύτερο αναπτύσσονται νηφάλιες σκέψεις για το δράμα της Μέσης Ανατολής, με αφορμή μια μελέτη, και στο τρίτο δοκιμάζεται μια αποτίμηση των αραβικών εξεγέρσεων. Για άλλη μια φορά τονίζεται ότι οι τελευταίοι στον κόσμο που θα ήθελαν έναν εκδημοκρατισμό του αραβικού κόσμου, είναι ο Ατλαντικός άξονας και το ηγεμονική μπλοκ της Δύσης· άλλωστε τον παρεμπόδισαν με κάθε θεμιτό ή αθέμιτο μέσο μέχρι τώρα.
Πόσο πολύπλοκο είναι το δίχτυ των δυνάμεων που επιβουλεύονται τις αραβικές εξεγέρσεις; Θα αντιληφθούν άραγε οι λαοί ότι δεν μπορούν να περιμένουν από καμία πολιτική ή «θρησκευτική» ηγεσία εκείνο που δικαιωματικά τους ανήκει και ότι δεν υπάρχουν ούτε θεολογικές ούτε νεοπαραδοσιακές λύσεις στα προβλήματα του σύγχρονου κόσμου; Θα συνειδητοποιήσουν ότι οι πολιτισμικές διαφορές εμπεριέχουν απόλυτα ζωογονητική δύναμη; Ο εγγενής πόθος όλων των ανθρώπων στον κόσμο, όπου δεν προλαβαίνει ν’ ανασταλεί ή να παραμορφωθεί από ποικίλες μορφές εξουσιαστικής χειραγώγησης, είναι η ισότητα και η ελευθερία, η αυτοδιαχείριση της ζωής, ο αυτοκαθορισμός της μοίρας του ανθρώπου.
Οι εκδόσεις των συναδέλφων, 2013, [δεύτερη συμπληρωμένη έκδοση], σελ. 120.
Στις εικόνες: καταστροφές μνημείων από τους ισλαμιστές της ISIS, φανατικά κηρύγματα σε χριστιανικές εκκλησίες και εκστάσεις στις κοινότητες του Osho [Όσσοι πιστοί προσέλθετε να χαιρετήσετε τον γκουρού με το ταπεινό αυτοκίνητο], πλευρές ενός ανορθολογισμού που θέλει να εμφανίζεται ως θρησκευτικός και πνευματικός ενώ έχει απολύτως πολιτική και οικονομική βάση.
Aπό:
http://pandoxeio.com/2015/09/19/terzakis1/
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου