Μια παρέα ξένων, κάπου στο Ρέθυμνο, αναζητούν μια διεύθυνση χαμένοι κάπου στα στενά σοκάκια της παλιάς πόλης. Σταματούν αιφνιδιαστικά μιαν ήσυχη γυναίκα και τη ρωτούν: «από δώ καλά πάμε;». «Μα πού θέλετε να πάτε;», τους ρωτά εκείνη με τη σειρά της. Οι επισκέπτες κοιτιούνται μεταξύ τους απορημένοι, ώσπου κάποιος αναλαμβάνει την πρωτοβουλία να της εξηγήσει ό,τι δεν ξέρουν που θέλουν να πάνε. Και η γυναίκα ολοκληρώνει την απάντηση της με το διπλό (υπαινικτικό) μήνυμα: «…Ε δεν πάτε καλά!».
Ίσως το παραπάνω παιχνιδιάρικο μότο που χρησιμοποιούμε για εισαγωγή σε τούτο το άρθρο, να μοιάζει κάπως παράταιρο ή και άσχετο με το κατ’ εξοχήν Λογικό θέμα που επιχειρούμε να πραγματευτούμε. Αλλά είναι όντως έτσι;Αυτό που εννοούμε συνήθως όταν μιλάμε για τον «Διαφωτισμό» δεν γίνεται αντιληπτό από όλους με τον ίδιο τρόπο. Όμως, αν ήταν να δώσουμε έναν γενικό ορισμό, θα μπορούσαμε να πούμε ό,τι πρόκειται για μια πνευματική κίνηση που έχει τις ρίζες της κάπου στον 18ο αιώνα και οδήγησε σε μια ριζική αλλαγή του τρόπου που οι άνθρωποι στον Δυτικό κόσμο, (Δυτική Ευρώπη και Βόρεια Αμερική) κατανοούν τον ρόλο, τη σημασία αλλά και το περιεχόμενο της Λογικής.
Πιο απλά, ο Ορθός Λόγος κατέλαβε μια (την) υψηλότερη θέση στο αξιακό σύστημα της δυτικής κοσμοαντίληψης, αντικαθιστώντας (και καταδικάζοντας) την πίστη ως βάση για την κατανόηση της πραγματικότητας. ‘Ισως δεν υπάρχει καλύτερος ορισμός απ’ αυτόν που δίνει ο ίδιος Immanuel Kant (1784) στο δοκίμιο του «Τι είναι Διαφωτισμός». «Ο Διαφωτισμός, λέει, είναι η ανάδυση του ανθρώπου από την ανωριμότητα. Όπου, ανωριμότητα είναι η ανικανότητα του ανθρώπου να χρησιμοποιήσει την ατομική του κατανόηση δίχως την καθοδήγηση κάποιου άλλου».
Για τον Kant, Διαφωτισμός είναι η ικανότητα και το θάρρος να σκέφτεται κανείς για τον εαυτό του, αντιστεκόμενος στην παράδοση, στις συμβατικές συνήθειες και στις αυθεντίες ως πηγές της σοφίας και της γνώσης. Ποιός θα μπορούσε, σήμερα, να έχει αντίρρηση; Θάνατος στα στερεότυπα και στις αυθεντίες, θα ήταν το σύνθημα!
Στην ιδρυτική θέσμιση του Διαφωτισμού, ενυπάρχει η αντίληψη ότι η πραγματικότητα μπορεί να είναι κατανοητή από την ανθρώπινη διάνοια, ακριβώς επειδή το άτομο είναι επαρκώς διανοητικά εξοπλισμένο, ώστε να κρίνει και να αποφασίζει τα του εαυτού του…Τα του «εαυτό της», θα μας προκύψει λίγο αργότερα.
Ο ατομικισμός που υφέρπει αφετηριακά είναι εμφανής. Και προφανώς, οι ιστορικές ρίζες του βρίσκονται στις θρησκευτικές συγκρούσεις του 17ου αιώνα, στις οποίες, μεταξύ άλλων, περιλαμβάνεται το προταγματικό αίτημα να καθοδηγείται η ζωή ενός ατόμου όχι από την Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, αλλά από τη συνείδηση του και μόνον. Έτσι, από τη μια το αιτούμενο της ανοχής και από την άλλη οι νέες μισαλλόδοξες θρησκευτικές ομάδες, αλλά και τα έργα του Κοπέρνικου, του Γαλιλαίου και άλλων, απελευθέρωσαν την κοινωνική ενέργεια που άναψε τον λαμπτήρα του Διαφωτισμού.
Όσο κι αν κάποιοι αμφισβητούν τις θρησκευτικές ρίζες του Διαφωτισμού, παραμένει γεγονός η γενεσιουργός σχέση του με τις θρησκευτικές διαμάχες και κυρίως τον Προτεσταντισμό. Ίσως μάλιστα να πρόκειται για μια σχέση ανάλογη με αυτήν ενός επαναστατημένου εφήβου με τον πατέρα του. Ότι κι αν αλλάξει ο έφηβος, δεν θα αλλάξει ποτέ το γεγονός ότι «το παιδί θα είναι πάντα παιδί του πατέρα του!»
Και όπως κάθε Διαμαρτυρόμενος έφηβος, ο Διαφωτισμός, από την πρώτη στιγμή της εμφάνισης του μέχρι και σήμερα, κατατρέχεται από μια «κατάρα»-τάση στρέβλωσης και υποστροφής του σε αυτά ακριβώς τα οποία ο ίδιος ριζοσπαστικά απέρριπτε.
Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι από το ξημέρωμα της εποχής των Φώτων ο Edmunt Burke (πατέρας του σύγχρονου Συντηρητισμού), κατήγγειλε τον Διαφωτισμό ως την «υπερβολική αυτοπεποίθηση-Ύβρη που οδήγησε στη φρίκη και στον τρόμο κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης».
Φαίνεται δηλαδή, εξ΄αρχής, ότι ο Ορθός Λόγος δεν είναι -από μόνος του- μια αξιόπιστη βάση για την ηθική δράση και διαστρέφεται εύκολα. Με άλλα λόγια, από τον εύκολο εξορθολογισμό των πάντων ως την γκιλοτίνα, ένα τσιγάρο δρόμος!
Άρα, μήπως στη διάρκεια των τελευταίων δύο αιώνων, ο Διαφωτισμός έχει βάλει το χέρι του σε κάθε ολέθρια στιγμή της ανθρώπινης Ιστορίας; Μήπως πρέπει κάποια στιγμή να δικαστεί ως διαφθορέας του ανθρώπινου Ήθους; Μήπως είναι ο προάγγελος του ακραίου εγωκεντρικού ατομικισμού; Μήπως είναι ο κλέφτης του νοήματος της ανθρώπινης ύπαρξης; Μήπως είναι ο υπεύθυνος του σύγχρονου μηδενισμού; Μήπως, εν τέλει, ο Διαφωτισμός δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια μορφή πολιτισμικού ιμπεριαλισμού;
Αντιλαμβάνομαι ότι για πολλούς αυτές οι ερωτήσεις μπορεί να ακούγονται κάπως περίεργα, ίσως και παράλογα. Δεν είναι άλλωστε παράλογο να ασκούμε κριτική στη Λογική;
Είναι πράγματι δύσκολο να σκεφτούμε για «τον τρόπο που σκεφτόμαστε», γιατί «ο πολιτισμός, ο τρόπος που ιεραρχούμε τις ανάγκες του βίου, είναι ένα ποτάμι που δεν μπορεί κανείς να βγει έξω και να αποφασίσει μετά αν του αρέσει ο τρόπος που κυλάει».
Είναι όμως ενδιαφέρον ό,τι παρόμοιες απόψεις με αυτές του συντηρητικού Edmunt Burke, έχουν εκφράσει και οι νεο-μαρξιστές της λεγόμενης «Σχολής της Φρανκφούρτης», αλλά και μεταμοντερνιστές όπως ο Μισέλ Φουκώ. Αν και έχουν ελάχιστα κοινά, όλοι μοιράζονται την άποψη ότι η βάση του Διαφωτισμού είναι θεμελιωδώς λανθασμένη. Για παράδειγμα, ο Αντόρνο και ο Χορκχάϊμερ, οι ιδρυτές της Σχολής της Φρανκφούρτης, είδαν μια «διαλεκτική» αντίφαση ακριβώς στον πυρήνα της σκέψης του Διαφωτισμού.
Από την άλλη οφείλουμε να ομολογήσουμε ότι ο Διαφωτισμός, εξ΄ αιτίας της ικανότητας που μας προσέδωσε να κατανοήσουμε αλλά και να χειραγωγήσουμε τον Κόσμο, μας προσέφερε αφθονία αγαθών πρωτοφανή για τα δεδομένα της ανθρώπινης ιστορίας. Ωστόσο, δεν κατάφερε να μας εφοδιάσει με μιαν ηθική αντίληψη που θα βοηθούσε να αποφύγουμε τη βαρβαρότητα. Όπως δηλώνει σε μια προφητική του φράση o Hume «ο Ορθός Λόγος παρέμεινε σκλάβος των παθών», ενώ για τον Αντόρνο και τον Χορκχάϊμερ, «αυτή η σκλαβιά έγινε ακόμη πιο ανησυχητική μετά την αναγνώριση των φροϋδικών αντιλήψεων σχετικά με το παράλογο και τη μοχθηρία των βαθύτερων κινήτρων μας». Αν, δηλαδή, για τον Burke η «ύβρις του Ορθού Λόγου» οδήγησε στην γκιλοτίνα, για τον Adorno, οδήγησε στο Άουσβιτς και στους θαλάμους αερίων.
Με άλλα λόγια, η «ανθρωπιά» δεν είναι παιδί του Ορθού Λόγου και ο Ορθός Λόγος από μόνος του, δεν έκανε τελικά, μάλλον, τίποτα περισσότερο παρά να εξορθολογίζει και να δικαιολογεί την ίδια την έκπτωση του.
Το πρόβλημα, μάλλον είναι ό,τι από τη στιγμή που αφαιρούμε όλα τα ιδιαίτερα ταυτοτικά, πολιτισμικά, χαρακτηριστικά ενός ατόμου –όπως προϋποθετικά απαιτεί ο Διαφωτιστικός ατομικισμός- αυτό που μας απομένει δεν ένας ουδέτερος και αντικειμενικός παρατηρητής, αλλά ένα μη-άτομο. Ένα πουκάμισο αδειανό στην εκπτωτική προθήκη του πολυκαταστήματος!
Να γιατί το Ήθος μετατρέπεται σε Ηθική για να εκπέσει τελικά σε μια καταναλωτική επιταγή. Κάπως έτσι, μόνο ένα είδος κοινωνίας, μόνο ένα είδος πολιτισμού, θα μπορούσε να θεωρηθεί ως ιδανικό, και όλοι οι άλλοι είναι αυτομάτως υποχρεωμένοι να κριθούν με κριτήριο αυτό το «ιδανικό». Η συνέπεια αυτής της σκέψης ήταν η ενδυνάμωση του δυτικού ιμπεριαλισμού ώστε να συνεχίσει την καταπιεστική και καταστροφική δράση του, εξωραϊσμένη από την φαινομενικά φιλελεύθερη ιδεολογία των ατομικών δικαιωμάτων. Η σταυροφορική δυτική αποικοκρατία βρήκε το νέο άλλοθι της! Αυτή η «δημοκρατία» και αυτά τα «ανθρώπινα δικαιώματα», έδωσαν στον Δυτικό κόσμο -εν λευκώ- το δικαίωμα να τσαλαπατήσει τις παραδόσεις, τα έθιμα και τους πολιτικούς θεσμούς κάθε συλλογικότητας που εθεωρείτο ότι δεν ζούσε με βάση τα δυτικά πρότυπα. Όποιος δεν είναι στο δικό μας φως, είναι στο σκοτάδι ή όπως το είχε θέσει ο Μπους Β’ ο Μικρός «όποιος δεν είναι μαζί μας είναι εχθρός μας»!
Κάπως έτσι η Λογική αναγορεύτηκε σε νέα θρησκεία, με τα επιστημονικά ιερατεία της, τα καταναλωτικά σύμβολα και τα τεχνολογικά εξαπτέρυγα της. Αν σκεφτεί κανείς ότι ακόμη και το κύκλιο εορτολόγιο των χριστιανών Αγίων, υποκαταστάθηκε από το «εορτολόγιο των Δικαιωμάτων» – κάθε ημέρα αφιερωμένη στα δικαιώματα κάποιας επιμέρους κοινωνικής ομάδας/κατηγορίας- μπορεί να αντιληφθεί πόσο θρησκειοποιήθηκε η Λογική των Δικαιωμάτων!
Αλλά το πιο σοβαρό στοιχείο μιας κριτικής στον Διαφωτισμό είναι ό,τι αφορά στην διαμόρφωση του ανθρωπολογικού τύπου που αυτός ο «πολιτισμός» εξέθρεψε, αλλά και επί του οποίου επίσης εδράζεται. Τον άνθρωπο τον οποίο αναπαράγει και χάρις στον οποίο αναπαράγεται. Πρόκειται για τον «άνθρωπο σκιά» ή καλύτερα βίαιο-σκιά!
Αποκορύφωμα αυτού του ανθρωπολογικού τύπου είναι οι πολίτες της Δύσης που έσπευσαν να καταταγούν στις δυνάμεις του «ISIS» ή οι ομόδοξοι τους υπεύθυνοι για την δολοφονία των δημοσιογράφων στο Γαλλικό περιοδικό Charlie Hebdo.
Το προπύργιο των ιδεών του Διαφωτισμού και μάλιστα η πιο προωθημένη εκδοχή του –η σάτιρα ενάντια στη θρησκεία- γίνεται ο στόχος της ανθρωπολογικής υποστροφής που παρήγαγε ο ίδιος ο Διαφωτισμός εξ’ αιτίας του συστατικού του αξιακού ελλείμματος. Ζόρικο πράγμα η ετερογονία των σκοπών! Κι ίσως δεν είναι τυχαίο ότι η έκφραση «ο δρόμος προς την κόλαση είναι στρωμένος με καλές προθέσεις» έχει τη μήτρα της στην κατ’ εξοχήν χώρα του Διαφωτισμού. Όπως τυχαίο δεν είναι και ότι οι εν λόγω απεχθείς δολοφονίες συνέβησαν και αυτές εκεί!
Ποιά είναι όμως η ψυχολογία αυτού του βίαιου εξτρεμισμού και πως συναρτάται με τις θεμελιώδεις αρχές/ελλείμματα του Διαφωτισμού; Μια πρόσφατη έρευνα της Βρετανικής Ψυχολογικής Κοινότητας (British Psychological Association ) παρέχει μια σύντομη επισκόπηση της ψυχολογικής διεργασίας και των θεωριών που εξηγούν το δέλεαρ του εξτρεμισμού και κατά την άποψη μας την ισχυρή διασύνδεση με τις θεμελιακές αρχές του Διαφωτισμού.
Η ανάγκη του Ανήκειν
Σύμφωνα με τον Randy Borum (2014), συγγραφέα στο επιστημονικό περιοδικό «Behavioural Sciences and the Law», η βασική ψυχολογική ευαλωτότητα αυτών που οδηγούνται προς τον εξτρεμισμό, σχετίζεται άμεσα με την ανάγκη τους να νιώθουν ότι ανήκουν κάπου. «Σε ριζοσπαστικά κινήματα και εξτρεμιστικές ομάδες, πολλοί υποψήφιοι τρομοκράτες δεν βρίσκουν μόνο νόημα αλλά και μια αίσθηση του «ανήκειν», σύνδεσης με όμοιους ανθρώπους και ασφάλειας». Με άλλα λόγια είναι η βαθύτερη ανθρώπινη αβεβαιότητα, είναι το «κενό», που καλύπτεται-κουκουλώνεται με τις εξτρεμιστικές ομάδες και τις ιδεολογίες τους.
Αλλά, ποιός οικοδομεί το «κενό»; Είναι η αίσθηση του «ανήκειν» στις θεμελιώδεις προτεραιότητες του Διαφωτισμού ή μήπως –αντιθέτως- συστατική του προϋπόθεση είναι το μεμονωμένο αδιαφοροποίητο άτομο;
Το προφίλ του βίαιου εξτρεμιστή
Το 2006 ο Edwin Bakker δημοσίευσε μια ανασκόπηση εκατοντάδων τζιχάντ τρομοκρατών στην Ευρώπη, που βασιζόταν στα μέσα μαζικής ενημέρωσης και σε νομικές εκθέσεις. Από τα 242 άτομα που εντοπίστηκαν από τον Bakker, οι περισσότεροι βρίσκονταν στο τέλος της εφηβείας τους ή ήταν κοντά στα τριάντα και μόλις πέντε εξ αυτών ήταν γυναίκες. Σύμφωνα με τον Silke (2008) , οι περισσότεροι ισλαμιστές εξτρεμιστές προέρχονται επίσης από την ανώτερη ή μεσαία τάξη και τείνουν να είναι καλά μορφωμένοι.
Πρόκειται δηλαδή για νέους, μορφωμένους, άνδρες, αστικής ή μεσοαστικής καταγωγής. Δηλαδή, το target group που δέχεται τις εντονότερες Διαφωτιστικές επιδράσεις ή όχι;
Η «Ομάδα Πόλωσης»
Ο εξτρεμισμός τροφοδοτείται αρχικά από μία ομαδική διεργασία, γνωστή και ως «Ομάδα Πόλωσης». Πολλοί άνθρωποι εισάγονται αρχικά σε εξτρεμιστικές ιδεολογίες μέσω κλειστών συστημάτων. Μέσα σε αυτές τις μικρές ομάδες, εμφανίζεται συχνά ένα κλασικό ψυχολογικό φαινόμενο γνωστό ως «ομάδα πόλωσης ». Πρόκειται για μία τάση των ομάδων να οδηγούνται σε πιο ακραίες θέσεις, από ό,τι θα είχαν κάνει οποιαδήποτε μεμονωμένα μέλη από μόνα τους.
Είχαν λοιπόν άδικο οι κριτικοί προς τον Διαφωτισμό στοχαστές, που υποστήριζαν ό,τι η ιδέα του ατόμου που χρησιμοποιεί τον Ορθό Λόγο στην αναζήτηση της αλήθειας με τη βοήθεια άλλων ομοϊδεατών του, είναι προβληματική;
Περιθωριοποίησαη και αντίληψη της Αδικίας
Πολλοί επίδοξοι, βίαιοι εξτρεμιστές έχουν παράπονα για το κράτος που ζουν, μερικές φορές βιώνουν μια αίσθηση ταπείνωσης (είτε προσωπικά είτε για λογαριασμό της ομάδας που ανήκουν) και βιώνουν μια έντονη επιθυμία για εκδίκηση. Παράλληλα, αισθάνονται ότι οι ανάγκες και τα συμφέροντά τους δεν αναγνωρίζονται από την ευρύτερη κοινότητα. Είναι αξιοσημείωτο ότι στις δυτικές χώρες, ο μουσουλμανικός πληθυσμός εκπροσωπείται ελάχιστα στα κέντρα των αποφάσεων και στα εθνικά κοινοβούλια. Μία έρευνα του 2009 με τον τίτλο, «Μοτίβα σκέψης στον Στρατιωτικό Εξτρεμισμό» ανέλυσε την νοοτροπία πολλών εξτρεμιστικών ομάδων σε όλο τον κόσμο (με βάση το διαδίκτυο και έντυπο υλικό), εντοπίζοντας δύο βασικές πεποιθήσεις: την ανυπακοή απέναντι στους νόμους και την εδραιωμένη άποψη ότι η όποια, αλλαγή μπορεί να επιτευχθεί, μόνο μέσα από ακραία και μη συμβατικά μέσα.
Και προφανώς έκανε λάθος, ο πιο εξέχων φιλελεύθερος φιλόσοφος του εικοστού αιώνα, ο John Rawls, στο έργο του A Theory of Justice (1972), καθώς προσπαθεί να προσδιορίσει τη φύση μιας δίκαιης κοινωνίας και φαντάζεται τα άτομα αποκομμένα από κάθε γνώση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών και των ταλέντων τους. Για τον Rawls, αυτό το «πέπλο της άγνοιας», είναι ένα ουσιαστικό στοιχείο κάθε προσπάθειας για να εναρμονίσουμε τα αιτήματα δικαιοσύνης, σε σχέση με τις απαιτήσεις του εαυτού μας ή των επιμέρους συμφερόντων.
Και δεν μας θυμίζει αυτό την κριτική άποψη που αναφέραμε προηγούμενα για το μη-άτομο; Την απρόσωπη, αδιαφοροποίητη, ατομική και περιχαρακωμένη με νομικά δικαιώματα ύπαρξη;
Αλλά, εν τέλει, όταν αφαιρούμε από τον άνθρωπο όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που τον καθιστούν μοναδική και ανεπανάληπτη –τον καθένα ξεχωριστά- ύπαρξη, δεν είναι αυτό απ-ανθρωποποίηση του ανθρώπου;
Απανθρώπιση των εχθρών
Ένα συγκλονιστικό χαρακτηριστικό της συμπεριφοράς πολλών βίαιων εξτρεμιστών είναι η πλήρης περιφρόνηση τους για την αξία των άλλων ανθρώπινων ζωών. Το πλαίσιο εδώ ορίζει τον τρόπο που οι άνθρωποι είναι σε θέση να «απανθρωποποιούν» τους εχθρούς τους ή να τους βλέπουν ως ασήμαντους – δηλαδή, τους αντιμετωπίζουν ως κάτι λιγότερο από ανθρώπους. Αυτό το δραματικό χαρακτηριστικό της ανθρώπινης ψυχολογίας έχει εντοπιστεί στο πλαίσιο αποκρίσεων, σε μελέτες με άστεγους και τοξικομανείς αλλά και σε σχέση με τη βία των συμμοριών.
Είναι πάντως χαρακτηριστικά τα αποτελέσματα έρευνας που διενήργησε στις ΗΠΑ η εταιρεία δημοσκοπήσεων Gallup στις 8.2.2011, καλώντας τους συμμετέχοντες να εκφράσουν τη γνώμη τους για το εάν –μερικές φορές- είναι δικαιολογημένη η στοχοποίηση και η δολοφονία πολιτών. Οι μουσουλμάνοι συμμετέχοντες απάντησαν κατά 90% ότι δεν είναι «ποτέ» δικαιολογημένη μια τέτοια πράξη ενώ τα αντίστοιχα ποσοστά των Προτεσταντών είναι 71%, των Καθολικών 71%, των Εβραίων 75% και των Άθεων-Αγνωστικιστών 76%. Στο ίδιο ερώτημα απαντούν ότι μια τέτοια πράξη είναι δικαιολογημένη «μερικές φορές» όπως παρακάτω: Μουσουλμάνοι 11%, Προτεστάντες 26%, Καθολικοί 27%, Εβραίοι 22% και Άθεοι/Αγνωστικιστές 23%.
Αναζήτηση Νοήματος
Τί άλλο καταδεικνύει η ανάλυση που προηγήθηκε εκτός από την απουσία νοήματος της ανθρώπινης ύπαρξης-συνύπαρξης και πράξης; Το απο-μονωμένο, α-πρόσωπο και ά-σχετο(δίχως σχέση) Δυτικό άτομο καταδικασμένο στην εγωκεντρική του αυτασφάλιση και περιχαράκωση, οπλισμένο με τη μοναξιά των ατομικών του δικαιωμάτων, παραμένει εν τέλει α-νόητο. Άνευ νοήματος, βυθισμένο στο υπαρξιακό του κενό. Και να που μπορεί να αναζητά την «πλήρωση» αυτού του κενού:
«… η αναζήτηση για την προσωπική σημαντικότητα, αποτελεί μια βασική κινητήρια δύναμη που μπορεί να ωθήσει τα άτομα προς τον βίαιο εξτρεμισμό», γράφει η Kruglanski και οι συνεργάτες της σε μία μελέτη του 2014 . Ο Silke (2008) επισημαίνει ομοίως ότι σε πολλές κοινότητες, « η προσχώρηση σε μια τρομοκρατική ομάδα, αυξάνει σημαντικά το κύρος ενός εφήβου ή της εφηβείας ως εξελικτική φάση». Είναι επίσης σημαντικό να αναγνωρίσουμε το δέλεαρ του κινδύνου και τον ενθουσιασμό, ιδιαίτερα στους νέους άνδρες που στερούνται των πολιτικών τους δικαιωμάτων. Ο Silke παραπέμπει σε ένα πρώην μέλος του IRA το οποίο αναπολεί την εποχή του ως τρομοκράτης: «Έζησα κάθε μέρα σε κατάσταση αυξημένης εγρήγορσης. Ο,τιδήποτε έκανα, όσο ασήμαντο και αν είναι τώρα, μου φαινόταν τότε ότι είχε νόημα».
Υπαρξιακές Επιρροές
Για πολλούς ανθρώπους τα εξτρεμιστικά θρησκευτικά κινήματα προσφέρουν υπαρξιακή ασφάλεια. «Οι εξτρεμιστές και πολλοί από τους λεγόμενους φονταμενταλιστές σε όλες τις θρησκείες, χρησιμοποιούν μία από τις πιο βασικές και συχνά πιο καταστροφικές μορφές άμυνας», γράφει ο Gibbs (2005) «που καταστέλλουν το άγχος της μη ύπαρξης: διαχωρίζουν τον εαυτό τους και συμπληρώνουν το κενό με θρησκευτικά αυτοπροστατευτικά συστήματα ή και γνωστικές κατασκευές».
Το ερώτημα που θα μπορούσε να τεθεί εν προκειμένω είναι μήπως ο Διαφωτισμός είναι ακριβώς αυτό: μια γνωστική κατασκευή που φιλοδοξεί να καλύψει το υπαρξιακό κενό που ο ίδιος -με την απ-ανθρωποποίηση- προηγουμένως δημιούργησε. Μήπως, με άλλα λόγια, είναι η ασθένεια της οποίας παρίστανε τη θεραπεία. Μια ακόμη -ορθολογιστική αυτή τη φορά- δεισιδαιμονία, μια νέα θρησκοληψία, που απλά υποκατέστησε τη θρησκοληψία που κατήγγειλε. Η τελευταία θρησκοληψία…
Το άρθρο στολίζει το έργο του Andre Masson «Ταυρομαχία».
Πιο απλά, ο Ορθός Λόγος κατέλαβε μια (την) υψηλότερη θέση στο αξιακό σύστημα της δυτικής κοσμοαντίληψης, αντικαθιστώντας (και καταδικάζοντας) την πίστη ως βάση για την κατανόηση της πραγματικότητας. ‘Ισως δεν υπάρχει καλύτερος ορισμός απ’ αυτόν που δίνει ο ίδιος Immanuel Kant (1784) στο δοκίμιο του «Τι είναι Διαφωτισμός». «Ο Διαφωτισμός, λέει, είναι η ανάδυση του ανθρώπου από την ανωριμότητα. Όπου, ανωριμότητα είναι η ανικανότητα του ανθρώπου να χρησιμοποιήσει την ατομική του κατανόηση δίχως την καθοδήγηση κάποιου άλλου».
Για τον Kant, Διαφωτισμός είναι η ικανότητα και το θάρρος να σκέφτεται κανείς για τον εαυτό του, αντιστεκόμενος στην παράδοση, στις συμβατικές συνήθειες και στις αυθεντίες ως πηγές της σοφίας και της γνώσης. Ποιός θα μπορούσε, σήμερα, να έχει αντίρρηση; Θάνατος στα στερεότυπα και στις αυθεντίες, θα ήταν το σύνθημα!
Στην ιδρυτική θέσμιση του Διαφωτισμού, ενυπάρχει η αντίληψη ότι η πραγματικότητα μπορεί να είναι κατανοητή από την ανθρώπινη διάνοια, ακριβώς επειδή το άτομο είναι επαρκώς διανοητικά εξοπλισμένο, ώστε να κρίνει και να αποφασίζει τα του εαυτού του…Τα του «εαυτό της», θα μας προκύψει λίγο αργότερα.
Ο ατομικισμός που υφέρπει αφετηριακά είναι εμφανής. Και προφανώς, οι ιστορικές ρίζες του βρίσκονται στις θρησκευτικές συγκρούσεις του 17ου αιώνα, στις οποίες, μεταξύ άλλων, περιλαμβάνεται το προταγματικό αίτημα να καθοδηγείται η ζωή ενός ατόμου όχι από την Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, αλλά από τη συνείδηση του και μόνον. Έτσι, από τη μια το αιτούμενο της ανοχής και από την άλλη οι νέες μισαλλόδοξες θρησκευτικές ομάδες, αλλά και τα έργα του Κοπέρνικου, του Γαλιλαίου και άλλων, απελευθέρωσαν την κοινωνική ενέργεια που άναψε τον λαμπτήρα του Διαφωτισμού.
Όσο κι αν κάποιοι αμφισβητούν τις θρησκευτικές ρίζες του Διαφωτισμού, παραμένει γεγονός η γενεσιουργός σχέση του με τις θρησκευτικές διαμάχες και κυρίως τον Προτεσταντισμό. Ίσως μάλιστα να πρόκειται για μια σχέση ανάλογη με αυτήν ενός επαναστατημένου εφήβου με τον πατέρα του. Ότι κι αν αλλάξει ο έφηβος, δεν θα αλλάξει ποτέ το γεγονός ότι «το παιδί θα είναι πάντα παιδί του πατέρα του!»
Και όπως κάθε Διαμαρτυρόμενος έφηβος, ο Διαφωτισμός, από την πρώτη στιγμή της εμφάνισης του μέχρι και σήμερα, κατατρέχεται από μια «κατάρα»-τάση στρέβλωσης και υποστροφής του σε αυτά ακριβώς τα οποία ο ίδιος ριζοσπαστικά απέρριπτε.
Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι από το ξημέρωμα της εποχής των Φώτων ο Edmunt Burke (πατέρας του σύγχρονου Συντηρητισμού), κατήγγειλε τον Διαφωτισμό ως την «υπερβολική αυτοπεποίθηση-Ύβρη που οδήγησε στη φρίκη και στον τρόμο κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης».
Φαίνεται δηλαδή, εξ΄αρχής, ότι ο Ορθός Λόγος δεν είναι -από μόνος του- μια αξιόπιστη βάση για την ηθική δράση και διαστρέφεται εύκολα. Με άλλα λόγια, από τον εύκολο εξορθολογισμό των πάντων ως την γκιλοτίνα, ένα τσιγάρο δρόμος!
Άρα, μήπως στη διάρκεια των τελευταίων δύο αιώνων, ο Διαφωτισμός έχει βάλει το χέρι του σε κάθε ολέθρια στιγμή της ανθρώπινης Ιστορίας; Μήπως πρέπει κάποια στιγμή να δικαστεί ως διαφθορέας του ανθρώπινου Ήθους; Μήπως είναι ο προάγγελος του ακραίου εγωκεντρικού ατομικισμού; Μήπως είναι ο κλέφτης του νοήματος της ανθρώπινης ύπαρξης; Μήπως είναι ο υπεύθυνος του σύγχρονου μηδενισμού; Μήπως, εν τέλει, ο Διαφωτισμός δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια μορφή πολιτισμικού ιμπεριαλισμού;
Αντιλαμβάνομαι ότι για πολλούς αυτές οι ερωτήσεις μπορεί να ακούγονται κάπως περίεργα, ίσως και παράλογα. Δεν είναι άλλωστε παράλογο να ασκούμε κριτική στη Λογική;
Είναι πράγματι δύσκολο να σκεφτούμε για «τον τρόπο που σκεφτόμαστε», γιατί «ο πολιτισμός, ο τρόπος που ιεραρχούμε τις ανάγκες του βίου, είναι ένα ποτάμι που δεν μπορεί κανείς να βγει έξω και να αποφασίσει μετά αν του αρέσει ο τρόπος που κυλάει».
Είναι όμως ενδιαφέρον ό,τι παρόμοιες απόψεις με αυτές του συντηρητικού Edmunt Burke, έχουν εκφράσει και οι νεο-μαρξιστές της λεγόμενης «Σχολής της Φρανκφούρτης», αλλά και μεταμοντερνιστές όπως ο Μισέλ Φουκώ. Αν και έχουν ελάχιστα κοινά, όλοι μοιράζονται την άποψη ότι η βάση του Διαφωτισμού είναι θεμελιωδώς λανθασμένη. Για παράδειγμα, ο Αντόρνο και ο Χορκχάϊμερ, οι ιδρυτές της Σχολής της Φρανκφούρτης, είδαν μια «διαλεκτική» αντίφαση ακριβώς στον πυρήνα της σκέψης του Διαφωτισμού.
Από την άλλη οφείλουμε να ομολογήσουμε ότι ο Διαφωτισμός, εξ΄ αιτίας της ικανότητας που μας προσέδωσε να κατανοήσουμε αλλά και να χειραγωγήσουμε τον Κόσμο, μας προσέφερε αφθονία αγαθών πρωτοφανή για τα δεδομένα της ανθρώπινης ιστορίας. Ωστόσο, δεν κατάφερε να μας εφοδιάσει με μιαν ηθική αντίληψη που θα βοηθούσε να αποφύγουμε τη βαρβαρότητα. Όπως δηλώνει σε μια προφητική του φράση o Hume «ο Ορθός Λόγος παρέμεινε σκλάβος των παθών», ενώ για τον Αντόρνο και τον Χορκχάϊμερ, «αυτή η σκλαβιά έγινε ακόμη πιο ανησυχητική μετά την αναγνώριση των φροϋδικών αντιλήψεων σχετικά με το παράλογο και τη μοχθηρία των βαθύτερων κινήτρων μας». Αν, δηλαδή, για τον Burke η «ύβρις του Ορθού Λόγου» οδήγησε στην γκιλοτίνα, για τον Adorno, οδήγησε στο Άουσβιτς και στους θαλάμους αερίων.
Με άλλα λόγια, η «ανθρωπιά» δεν είναι παιδί του Ορθού Λόγου και ο Ορθός Λόγος από μόνος του, δεν έκανε τελικά, μάλλον, τίποτα περισσότερο παρά να εξορθολογίζει και να δικαιολογεί την ίδια την έκπτωση του.
Το πρόβλημα, μάλλον είναι ό,τι από τη στιγμή που αφαιρούμε όλα τα ιδιαίτερα ταυτοτικά, πολιτισμικά, χαρακτηριστικά ενός ατόμου –όπως προϋποθετικά απαιτεί ο Διαφωτιστικός ατομικισμός- αυτό που μας απομένει δεν ένας ουδέτερος και αντικειμενικός παρατηρητής, αλλά ένα μη-άτομο. Ένα πουκάμισο αδειανό στην εκπτωτική προθήκη του πολυκαταστήματος!
Να γιατί το Ήθος μετατρέπεται σε Ηθική για να εκπέσει τελικά σε μια καταναλωτική επιταγή. Κάπως έτσι, μόνο ένα είδος κοινωνίας, μόνο ένα είδος πολιτισμού, θα μπορούσε να θεωρηθεί ως ιδανικό, και όλοι οι άλλοι είναι αυτομάτως υποχρεωμένοι να κριθούν με κριτήριο αυτό το «ιδανικό». Η συνέπεια αυτής της σκέψης ήταν η ενδυνάμωση του δυτικού ιμπεριαλισμού ώστε να συνεχίσει την καταπιεστική και καταστροφική δράση του, εξωραϊσμένη από την φαινομενικά φιλελεύθερη ιδεολογία των ατομικών δικαιωμάτων. Η σταυροφορική δυτική αποικοκρατία βρήκε το νέο άλλοθι της! Αυτή η «δημοκρατία» και αυτά τα «ανθρώπινα δικαιώματα», έδωσαν στον Δυτικό κόσμο -εν λευκώ- το δικαίωμα να τσαλαπατήσει τις παραδόσεις, τα έθιμα και τους πολιτικούς θεσμούς κάθε συλλογικότητας που εθεωρείτο ότι δεν ζούσε με βάση τα δυτικά πρότυπα. Όποιος δεν είναι στο δικό μας φως, είναι στο σκοτάδι ή όπως το είχε θέσει ο Μπους Β’ ο Μικρός «όποιος δεν είναι μαζί μας είναι εχθρός μας»!
Κάπως έτσι η Λογική αναγορεύτηκε σε νέα θρησκεία, με τα επιστημονικά ιερατεία της, τα καταναλωτικά σύμβολα και τα τεχνολογικά εξαπτέρυγα της. Αν σκεφτεί κανείς ότι ακόμη και το κύκλιο εορτολόγιο των χριστιανών Αγίων, υποκαταστάθηκε από το «εορτολόγιο των Δικαιωμάτων» – κάθε ημέρα αφιερωμένη στα δικαιώματα κάποιας επιμέρους κοινωνικής ομάδας/κατηγορίας- μπορεί να αντιληφθεί πόσο θρησκειοποιήθηκε η Λογική των Δικαιωμάτων!
Αλλά το πιο σοβαρό στοιχείο μιας κριτικής στον Διαφωτισμό είναι ό,τι αφορά στην διαμόρφωση του ανθρωπολογικού τύπου που αυτός ο «πολιτισμός» εξέθρεψε, αλλά και επί του οποίου επίσης εδράζεται. Τον άνθρωπο τον οποίο αναπαράγει και χάρις στον οποίο αναπαράγεται. Πρόκειται για τον «άνθρωπο σκιά» ή καλύτερα βίαιο-σκιά!
Αποκορύφωμα αυτού του ανθρωπολογικού τύπου είναι οι πολίτες της Δύσης που έσπευσαν να καταταγούν στις δυνάμεις του «ISIS» ή οι ομόδοξοι τους υπεύθυνοι για την δολοφονία των δημοσιογράφων στο Γαλλικό περιοδικό Charlie Hebdo.
Το προπύργιο των ιδεών του Διαφωτισμού και μάλιστα η πιο προωθημένη εκδοχή του –η σάτιρα ενάντια στη θρησκεία- γίνεται ο στόχος της ανθρωπολογικής υποστροφής που παρήγαγε ο ίδιος ο Διαφωτισμός εξ’ αιτίας του συστατικού του αξιακού ελλείμματος. Ζόρικο πράγμα η ετερογονία των σκοπών! Κι ίσως δεν είναι τυχαίο ότι η έκφραση «ο δρόμος προς την κόλαση είναι στρωμένος με καλές προθέσεις» έχει τη μήτρα της στην κατ’ εξοχήν χώρα του Διαφωτισμού. Όπως τυχαίο δεν είναι και ότι οι εν λόγω απεχθείς δολοφονίες συνέβησαν και αυτές εκεί!Ποιά είναι όμως η ψυχολογία αυτού του βίαιου εξτρεμισμού και πως συναρτάται με τις θεμελιώδεις αρχές/ελλείμματα του Διαφωτισμού; Μια πρόσφατη έρευνα της Βρετανικής Ψυχολογικής Κοινότητας (British Psychological Association
) παρέχει μια σύντομη επισκόπηση της ψυχολογικής διεργασίας και των θεωριών που εξηγούν το δέλεαρ του εξτρεμισμού και κατά την άποψη μας την ισχυρή διασύνδεση με τις θεμελιακές αρχές του Διαφωτισμού.Η ανάγκη του Ανήκειν
Σύμφωνα με τον Randy Borum (2014), συγγραφέα στο επιστημονικό περιοδικό «Behavioural Sciences and the Law», η βασική ψυχολογική ευαλωτότητα αυτών που οδηγούνται προς τον εξτρεμισμό, σχετίζεται άμεσα με την ανάγκη τους να νιώθουν ότι ανήκουν κάπου. «Σε ριζοσπαστικά κινήματα και εξτρεμιστικές ομάδες, πολλοί υποψήφιοι τρομοκράτες δεν βρίσκουν μόνο νόημα αλλά και μια αίσθηση του «ανήκειν», σύνδεσης με όμοιους ανθρώπους και ασφάλειας». Με άλλα λόγια είναι η βαθύτερη ανθρώπινη αβεβαιότητα, είναι το «κενό», που καλύπτεται-κουκουλώνεται με τις εξτρεμιστικές ομάδες και τις ιδεολογίες τους.
Αλλά, ποιός οικοδομεί το «κενό»; Είναι η αίσθηση του «ανήκειν» στις θεμελιώδεις προτεραιότητες του Διαφωτισμού ή μήπως –αντιθέτως- συστατική του προϋπόθεση είναι το μεμονωμένο αδιαφοροποίητο άτομο;
Το προφίλ του βίαιου εξτρεμιστή
Το 2006 ο Edwin Bakker δημοσίευσε μια ανασκόπηση εκατοντάδων τζιχάντ τρομοκρατών στην Ευρώπη, που βασιζόταν στα μέσα μαζικής ενημέρωσης και σε νομικές εκθέσεις. Από τα 242 άτομα που εντοπίστηκαν από τον Bakker, οι περισσότεροι βρίσκονταν στο τέλος της εφηβείας τους ή ήταν κοντά στα τριάντα και μόλις πέντε εξ αυτών ήταν γυναίκες. Σύμφωνα με τον Silke (2008)
, οι περισσότεροι ισλαμιστές εξτρεμιστές προέρχονται επίσης από την ανώτερη ή μεσαία τάξη και τείνουν να είναι καλά μορφωμένοι.Πρόκειται δηλαδή για νέους, μορφωμένους, άνδρες, αστικής ή μεσοαστικής καταγωγής. Δηλαδή, το target group που δέχεται τις εντονότερες Διαφωτιστικές επιδράσεις ή όχι;
Η «Ομάδα Πόλωσης»
Ο εξτρεμισμός τροφοδοτείται αρχικά από μία ομαδική διεργασία, γνωστή και ως «Ομάδα Πόλωσης». Πολλοί άνθρωποι εισάγονται αρχικά σε εξτρεμιστικές ιδεολογίες μέσω κλειστών συστημάτων. Μέσα σε αυτές τις μικρές ομάδες, εμφανίζεται συχνά ένα κλασικό ψυχολογικό φαινόμενο γνωστό ως «ομάδα πόλωσης
». Πρόκειται για μία τάση των ομάδων να οδηγούνται σε πιο ακραίες θέσεις, από ό,τι θα είχαν κάνει οποιαδήποτε μεμονωμένα μέλη από μόνα τους.Είχαν λοιπόν άδικο οι κριτικοί προς τον Διαφωτισμό στοχαστές, που υποστήριζαν ό,τι η ιδέα του ατόμου που χρησιμοποιεί τον Ορθό Λόγο στην αναζήτηση της αλήθειας με τη βοήθεια άλλων ομοϊδεατών του, είναι προβληματική;
Περιθωριοποίησαη και αντίληψη της Αδικίας
Πολλοί επίδοξοι, βίαιοι εξτρεμιστές έχουν παράπονα για το κράτος που ζουν, μερικές φορές βιώνουν μια αίσθηση ταπείνωσης (είτε προσωπικά είτε για λογαριασμό της ομάδας που ανήκουν) και βιώνουν μια έντονη επιθυμία για εκδίκηση. Παράλληλα, αισθάνονται ότι οι ανάγκες και τα συμφέροντά τους δεν αναγνωρίζονται από την ευρύτερη κοινότητα. Είναι αξιοσημείωτο ότι στις δυτικές χώρες, ο μουσουλμανικός πληθυσμός εκπροσωπείται ελάχιστα στα κέντρα των αποφάσεων και στα εθνικά κοινοβούλια. Μία έρευνα του 2009
με τον τίτλο, «Μοτίβα σκέψης στον Στρατιωτικό Εξτρεμισμό» ανέλυσε την νοοτροπία πολλών εξτρεμιστικών ομάδων σε όλο τον κόσμο (με βάση το διαδίκτυο και έντυπο υλικό), εντοπίζοντας δύο βασικές πεποιθήσεις: την ανυπακοή απέναντι στους νόμους και την εδραιωμένη άποψη ότι η όποια, αλλαγή μπορεί να επιτευχθεί, μόνο μέσα από ακραία και μη συμβατικά μέσα.Και προφανώς έκανε λάθος, ο πιο εξέχων φιλελεύθερος φιλόσοφος του εικοστού αιώνα, ο John Rawls, στο έργο του A Theory of Justice (1972), καθώς προσπαθεί να προσδιορίσει τη φύση μιας δίκαιης κοινωνίας και φαντάζεται τα άτομα αποκομμένα από κάθε γνώση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών και των ταλέντων τους. Για τον Rawls, αυτό το «πέπλο της άγνοιας», είναι ένα ουσιαστικό στοιχείο κάθε προσπάθειας για να εναρμονίσουμε τα αιτήματα δικαιοσύνης, σε σχέση με τις απαιτήσεις του εαυτού μας ή των επιμέρους συμφερόντων.
Και δεν μας θυμίζει αυτό την κριτική άποψη που αναφέραμε προηγούμενα για το μη-άτομο; Την απρόσωπη, αδιαφοροποίητη, ατομική και περιχαρακωμένη με νομικά δικαιώματα ύπαρξη;
Αλλά, εν τέλει, όταν αφαιρούμε από τον άνθρωπο όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που τον καθιστούν μοναδική και ανεπανάληπτη –τον καθένα ξεχωριστά- ύπαρξη, δεν είναι αυτό απ-ανθρωποποίηση του ανθρώπου;
Απανθρώπιση των εχθρών
Ένα συγκλονιστικό χαρακτηριστικό της συμπεριφοράς πολλών βίαιων εξτρεμιστών είναι η πλήρης περιφρόνηση τους για την αξία των άλλων ανθρώπινων ζωών. Το πλαίσιο εδώ ορίζει τον τρόπο που οι άνθρωποι είναι σε θέση να «απανθρωποποιούν» τους εχθρούς τους ή να τους βλέπουν ως ασήμαντους – δηλαδή, τους αντιμετωπίζουν ως κάτι λιγότερο από ανθρώπους. Αυτό το δραματικό χαρακτηριστικό της ανθρώπινης ψυχολογίας έχει εντοπιστεί στο πλαίσιο αποκρίσεων, σε μελέτες
με άστεγους και τοξικομανείς αλλά και σε σχέση με τη βία των συμμοριών.Είναι πάντως χαρακτηριστικά τα αποτελέσματα έρευνας που διενήργησε στις ΗΠΑ η εταιρεία δημοσκοπήσεων Gallup στις 8.2.2011, καλώντας τους συμμετέχοντες να εκφράσουν τη γνώμη τους για το εάν –μερικές φορές- είναι δικαιολογημένη η στοχοποίηση και η δολοφονία πολιτών. Οι μουσουλμάνοι συμμετέχοντες απάντησαν κατά 90% ότι δεν είναι «ποτέ» δικαιολογημένη μια τέτοια πράξη ενώ τα αντίστοιχα ποσοστά των Προτεσταντών είναι 71%, των Καθολικών 71%, των Εβραίων 75% και των Άθεων-Αγνωστικιστών 76%. Στο ίδιο ερώτημα απαντούν ότι μια τέτοια πράξη είναι δικαιολογημένη «μερικές φορές» όπως παρακάτω: Μουσουλμάνοι 11%, Προτεστάντες 26%, Καθολικοί 27%, Εβραίοι 22% και Άθεοι/Αγνωστικιστές 23%.
Αναζήτηση Νοήματος
Τί άλλο καταδεικνύει η ανάλυση που προηγήθηκε εκτός από την απουσία νοήματος της ανθρώπινης ύπαρξης-συνύπαρξης και πράξης; Το απο-μονωμένο, α-πρόσωπο και ά-σχετο(δίχως σχέση) Δυτικό άτομο καταδικασμένο στην εγωκεντρική του αυτασφάλιση και περιχαράκωση, οπλισμένο με τη μοναξιά των ατομικών του δικαιωμάτων, παραμένει εν τέλει α-νόητο. Άνευ νοήματος, βυθισμένο στο υπαρξιακό του κενό. Και να που μπορεί να αναζητά την «πλήρωση» αυτού του κενού:
«… η αναζήτηση για την προσωπική σημαντικότητα, αποτελεί μια βασική κινητήρια δύναμη που μπορεί να ωθήσει τα άτομα προς τον βίαιο εξτρεμισμό», γράφει η Kruglanski και οι συνεργάτες της σε μία μελέτη του 2014
. Ο Silke (2008) επισημαίνει ομοίως ότι σε πολλές κοινότητες, « η προσχώρηση σε μια τρομοκρατική ομάδα, αυξάνει σημαντικά το κύρος ενός εφήβου ή της εφηβείας ως εξελικτική φάση». Είναι επίσης σημαντικό να αναγνωρίσουμε το δέλεαρ του κινδύνου και τον ενθουσιασμό, ιδιαίτερα στους νέους άνδρες που στερούνται των πολιτικών τους δικαιωμάτων. Ο Silke παραπέμπει σε ένα πρώην μέλος του IRA το οποίο αναπολεί την εποχή του ως τρομοκράτης: «Έζησα κάθε μέρα σε κατάσταση αυξημένης εγρήγορσης. Ο,τιδήποτε έκανα, όσο ασήμαντο και αν είναι τώρα, μου φαινόταν τότε ότι είχε νόημα».Υπαρξιακές Επιρροές
Για πολλούς ανθρώπους τα εξτρεμιστικά θρησκευτικά κινήματα προσφέρουν υπαρξιακή ασφάλεια. «Οι εξτρεμιστές και πολλοί από τους λεγόμενους φονταμενταλιστές σε όλες τις θρησκείες, χρησιμοποιούν μία από τις πιο βασικές και συχνά πιο καταστροφικές μορφές άμυνας», γράφει ο Gibbs
(2005) «που καταστέλλουν το άγχος της μη ύπαρξης: διαχωρίζουν τον εαυτό τους και συμπληρώνουν το κενό με θρησκευτικά αυτοπροστατευτικά συστήματα ή και γνωστικές κατασκευές».Το ερώτημα που θα μπορούσε να τεθεί εν προκειμένω είναι μήπως ο Διαφωτισμός είναι ακριβώς αυτό: μια γνωστική κατασκευή που φιλοδοξεί να καλύψει το υπαρξιακό κενό που ο ίδιος -με την απ-ανθρωποποίηση- προηγουμένως δημιούργησε. Μήπως, με άλλα λόγια, είναι η ασθένεια της οποίας παρίστανε τη θεραπεία. Μια ακόμη -ορθολογιστική αυτή τη φορά- δεισιδαιμονία, μια νέα θρησκοληψία, που απλά υποκατέστησε τη θρησκοληψία που κατήγγειλε. Η τελευταία θρησκοληψία…
Το άρθρο στολίζει το έργο του Andre Masson «Ταυρομαχία».
____________________________________________________
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου