Ένα χρωματικό επιμύθιο για την Πύλη των Καρυατίδων της Αμφίπολης

Γερ. Γ. Γερολυμάτος: «Η Πύλη των Καρυατίδων», 

λάδι σε χαρτόνι

Του Γεράσιμου Γ. Γερολυμάτου

Έπειτα από την πρόσφατη δημοσίευση της έγχρωμης αναπαράστασης της Πύλης των Καρυατίδων, επανέρχομαι όπως είχα υποσχεθεί, προκειμένου να αναφερθώ στα περί της κατασκευής της και να εξηγήσω τις χρωματικές επιλογές του έργου.

Σημειώνω, κατά αρχάς, πως η αναπαράσταση συνίσταται από δύο σκέλη. Το πρώτο, είναι το σχεδιαστικό-αρχιτεκτονικό μέρος του εσωτερικού του τάφου, που αποτελεί και τον «σκελετό» της αναπαράστασης. Το δεύτερο, είναι το καθαρά χρωματικό-διακοσμητικό μέρος, που έρχεται να «ντύσει» το σχεδιαστικό. Από τα δύο, το σχεδιαστικό είναι το πλέον πραγματικό, καθώς έχει βασιστεί πάνω στα δεδομένα των διαστάσεων που είχαν ανακοινωθεί από το ΥΠΠΟΑ, ενώ το δεύτερο μέρος το χρωματικό, βασίζεται εν μέρει στα λίγα διασωθέντα χρώματα και κατά ένα μεγαλύτερο μέρος σε υποθετικά. Έτσι, μόνο για το χρωματικό μέρος της αναπαράστασης, μπορεί να πει κάποιος, πως κινείται στην σφαίρα της υπόθεσης και αυτό όμως, όχι στο σύνολο του.

Μιλώντας για την αποκατάσταση των χρωμάτων της αναπαράστασης και προκειμένου ο τρόπος της εργασίας να γίνει κατανοητός στον αναγνώστη, θα παρομοιάσω το εγχείρημα με την εικόνα ενός τοίχου. Φανταστείτε, λοιπόν, πως υπάρχει μπροστά σας ένας τοίχος, που είναι κατεστραμμένος και εσείς πρέπει να τον ξανακτίσετε από την αρχή. Ο τοίχος αυτός, έχει σε κάποια σημεία του αρκετά διασωθέντα τούβλα, που βοηθούν στο να συμπληρωθούν σχετικά εύκολα τα κενά του. Όμως σε κάποια άλλα σημεία του ο τοίχος έχει ελάχιστα τούβλα, ή κανένα, έτσι ώστε να μη μπορεί κάποιος να βασιστεί σε αυτά για να προσθέσει με ασφάλεια τα υπόλοιπα. Με το παράδειγμα αυτό, θέλω να δείξω τους τρόπους συλλογισμού που χρησιμοποίησα κατά περίπτωση στην αναπαράσταση, που ήταν συχνά απαγωγικός και συναγωγικός της μιας σχέσης προς την άλλη.

Στις περιπτώσεις αυτές και ήταν πολλές, όπου δεν υπήρχε καμία ένδειξη ή κάποια πληροφόρηση αναφορικά με τα χρώματα που υπήρχαν, προτίμησα την λύση της χρησιμοποίησης πραγματικών διακοσμητικών μοτίβων από άλλους Μακεδονικούς τάφους. Η επιλογή μου αυτή σίγουρα δεν είναι αβάσιμη, και εμπεριέχει μια σχετική πιθανότητα, αφού είναι βέβαιο πως οι ζωγράφοι και οι διακοσμητές του τάφου της Αμφίπολης, θα γνώριζαν την ταφική παράδοση της περιοχής και ίσως είχαν δει τη διακόσμηση και άλλων Μακεδονικών τάφων. Δεν αποκλείεται μάλιστα, οι γηραιότεροι εξ αυτών να είχαν εργαστεί στη διακόσμηση των βασιλικών τάφων στις Αιγές, π,χ στον τάφο του Φιλίππου Β΄.

Σε ότι αφορά τις Καρυάτιδες, η έκπληξη μου για το σκούρο μπλε χρώμα τους, τουλάχιστον της δυτικής εξ αυτών, ήταν ανάλογη με την έκπληξη που μπορεί να ένιωσαν οι περισσότεροι. Προσωπικά, θα με εξυπηρετούσε ένα ανοιχτό χρώμα, ώστε να μπορούν να αποδοθούν τα πρόσωπα και οι σκιές τους με μεγαλύτερη ευκρίνεια και πλαστικότητα. Όμως, η φωτογραφία που την δείχνει χρωματισμένη με μπλε στο πρόσωπο, στο λαιμό, ακόμη και στα μάτια, δεν αφήνει νομίζω περιθώρια αμφιβολίας. Εν τούτοις, για τους παραπάνω λόγους, χρησιμοποίησα ένα πιο ανοικτό μπλε από αυτό που είχαν. Έτσι, εφόσον η μια Καρυάτιδα ήταν μπλε, υπέθεσα χάριν της συμμετρίας πως το ίδιο θα ίσχυε και για την άλλη, παρόλο που το κατεστραμμένο πρόσωπο της δε μπορεί να το αποδείξει. Ωστόσο, στην ανατολική Καρυάτιδα υπάρχουν ξεκάθαρα ίχνη κόκκινου χρώματος στο πάνω μέρος του χιτώνα της, που την διαφοροποιεί κάπως από την δυτική. Τίποτα δεν αποκλείει βέβαια να είχε και η δυτική κάποιο κόκκινο στοιχείο πάνω της που θα την έκανε χρωματικά συμμετρική με την άλλη, αλλά δε μπόρεσα να το εντοπίσω. Παρόλα αυτά, πρόσθεσα λίγο κόκκινο στις άκρες του χιτώνα της για κάποια μικρή εξισορρόπηση. Τα χρώματα στις ταινίες των χιτώνων τους είναι επίσης δικές μου υποθέσεις, καθώς έκρινα πως με κάποιον τρόπο θα έπρεπε να διαφοροποιηθούν από το σχεδόν μονοχρωματικό υπόβαθρο των αγαλμάτων.

Προβληματιζόμενος για το μπλε χρώμα των Καρυατίδων, συνειδητοποίησα ενώ τις ζωγράφιζα, πως δεν ήταν μια τυχαία χρωματική επιλογή του αρχαίου ζωγράφου. Το αντίθετο μάλιστα, ήταν μια απολύτως συνειδητή πράξη που εντασσόταν μέσα σε ένα ευρύτερο πλαίσιο συμβολισμών, όπου εκτός από τα αντικείμενα τα ίδια, στους συμβολισμούς συμμετείχαν και τα χρώματα των αντικειμένων. Για παράδειγμα, ένα άγαλμα γυναικείας μορφής, που είναι ζωγραφισμένο με φυσικά χρώματα, είναι τελείως διαφορετικό σε ότι αφορά την νοηματοδότηση του, από ένα άλλο γυναικείο άγαλμα, που είναι ζωγραφισμένο όλο μπλε. Το πρώτο, αφορά την αναπαράσταση μιας ανθρώπινης μορφής, ενώ το δεύτερο το συμβολισμό μιας οντότητας εξωπραγματικής, που έχει μεν ανθρώπινη όψη, αλλά δεν είναι άνθρωπος, καθώς υποδηλώνει ο συμβολισμός του χρώματος. Αυτό δείχνει, ότι ο ζωγράφος χρωματίζοντας τις Καρυάτιδες μπλε, δεν τις αντιμετώπιζε ως απλές ανθρώπινες αναπαραστάσεις σε μάρμαρο, αλλά σαν υπεράνθρωπες οντότητες κάποιας ευδαίμονος φύσεως, καθώς υπονοεί το μπλε χρώμα τους. Να σημειωθεί, ότι ο ινδικός θεός Βισνού (της Δημιουργίας) και ο αιγυπτιακός θεός Όσιρις, ο επονομαζόμενος και ο «καλός θεός», απεικονίζονταν με μπλε-γαλάζιο χρώμα. Αυτό αποτελεί και ένα επιπλέον επιχείρημα υπέρ της άποψης που είχα αρχικά διατυπώσει, αναφορικά με τον δοξαστικό χαρακτήρα των Καρυατίδων, όταν όλοι τους απέδιδαν αποτροπαϊκό ρόλο. Αυτός είναι και ο λόγος που τις απεικονίζω να είναι στεφανηφόρες, λαμβάνοντας υπόψη και τη θέση των βραχιόνων τους, όπως έχω εξηγήσει σε παλαιότερο άρθρο μου.

Στο ίδιο πλαίσιο των χρωματικών συμβολισμών, συμμετείχαν φυσικά και οι Σφίγγες της εισόδου. Μόνο που σε αυτές ο χρωματικός συμβολισμός, υποδηλώνοντας την ιδιότητα του φύλακα και τον αποτροπαϊκό ρόλο τους, απαιτούσε να είναι χρωματισμένες κόκκινες. Αυτό ταίριαζε και στην φοβερή έκφραση της εξωπραγματικής φύσης τους, ως υβριδικών όντων που ήταν. Όμως ο συμβολισμός που είναι πολυεπίπεδος, αφορά και άλλες παραμέτρους, όπως είναι η συμβολική διαφοροποίηση των θαλάμων με την υπερίσχυση σε αυτούς πότε του ενός και πότε του άλλου χρώματος, μέσα από τη βασική τριχρωμία του Λευκού-Κόκκινου-Μπλε. Πέραν όλων αυτών, πάντως, και από αισθητικής απόψης, οι μπλε Καρυάτιδες, θα πρέπει να ήταν πολύ σοφά ενταγμένες, μέσα στους χρωματικούς συνδυασμούς της συνολικής εικόνας του μνημείου και όχι απομονωμένες χρωματικά.

Στο πλαίσιο της έρευνας για τα χρώματα και για την αιτιολόγηση των επιλογών μου, εξάντλησα κάθε δυνατότητα περνώντας στο πρόγραμμα επεξεργασίας χρωμάτων και σε μεγέθυνση, όσες φωτογραφίες είχα συγκεντρώσει σε ένα αρχείο για το μνημείο, από αυτές που είχε δημοσιεύσει το υπουργείο. Αυτό, αλλού με βοήθησε, αλλού όμως όχι. Σίγουρα πάντως δεν με βοήθησε καθόλου η αποστολή μηνύματος προς την κα Περιστέρη και η δημόσια έκκληση μου, για κάποιες χρωματικές πληροφορίες. Γενικά μιλώντας, θεωρώ πως υπήρξα εξαιρετικά εγκρατής στους χρωματισμούς, αποφεύγοντας τις άσκοπες πολυχρωμίες που μπορεί να άφηναν την παρδαλή αίσθηση ενός «τσίρκου». Περιορίστηκα στο να χρωματίσω μόνο τα γείσα, τα επιστήλια, τα κιονόκρανα και τις παραστάδες, που είναι σχεδόν βέβαιο ότι έφεραν ζωγραφικό διάκοσμο και να μην επεκταθώ σε άλλα σημεία, αφήνοντας το λευκό των μαρμάρων να κυριαρχεί στους τοίχους και στην θόλο. Στο άνω μέρος του επιστηλίου, πέρα από το σαφές σκούρο μπλε ή μαύρο χρώμα, που υπήρχε δίπλα στους ρόδακες, συμπλήρωσα με διακοσμητικά μοτίβα από άλλους τάφους τις ταινίες και τα γείσα, αλλά και τις μετόπες με φανταστικές ζωγραφικές αναπαραστάσεις από την ζωή του νεκρού.

Έχω την αίσθηση, πάντως, πως τα χρώματα εντός του τάφου, ίσως να ήταν πολύ περισσότερα από όσα χρησιμοποίησα. Ακόμα και τα βάθρα δεν είμαι βέβαιος πως ήταν λευκά, αφού εάν ήταν και αυτά χρωματισμένα με μπλε χρώμα, σε συνδυασμό με τις μπλε Καρυάτιδες, θα διαφοροποιούσαν πλήρως τον πρώτο θάλαμο από τον δεύτερο θάλαμο του ψηφιδωτού, ως δύο ξεχωριστούς χώρους, όχι μόνο χρωματικά αλλά και συμβολικά. Το ίδιο πιθανό είναι, πως και η λεγόμενη Ιωνική Θύρα, μπορεί να είχε κάποια διακόσμηση, ή κάποιο χρώμα.

Όπως έγραψα στο προηγούμενο άρθρο μου και καθώς ανακοίνωσαν τα ιστολόγια που το δημοσίευσαν, με την αναπαράσταση αυτή κλείνει ένας κύκλος δημιουργίας, που σε αυτή την φάση ακολούθησε τον ρυθμό της ανασκαφής. Αυτό δεν σημαίνει ότι θα πάψω να παρακολουθώ τις εξελίξεις αναφορικά με τον Τύμβο της Αμφίπολης, καθώς το ενδιαφέρον μου δεν ήταν πρόσκαιρο και τυχοδιωκτικό, αλλά απόλυτα ειλικρινές και το πλήρωσα με προσωπικό χρόνο, με πολλή εργασία και με χρήματα. Τώρα, που έφυγαν τα φώτα της δημοσιότητας από την Αμφίπολη, οι κάθε λογής «αλεξιπτωτιστές» θα εξαφανιστούν. Αυτοί, όμως, που θα συνεχίσουν να ασχολούνται, θα είναι μόνο οι αληθινά ενδιαφερόμενοι. Προσωπικά έχω σκοπό να επανέλθω, αφού πρώτα πάρω μια ανάσα, με νέα σχέδια και άρθρα μου για τον Τύμβο, αναφορικά με την κατασκευή του, την επιχωμάτωση κλπ.

Κλείνω το άρθρο με την πεποίθηση, ότι αυτή η τρίμηνη προσπάθεια αναπαράστασης του εσωτερικού του μνημείου σε διάφορες φάσεις, οδηγήθηκε σταδιακά σε ένα πολύ ενδιαφέρον αποτέλεσμα, που είναι ικανό να αποδώσει κατά προσέγγιση μια ιδέα της χαμένης λάμψης, της ομορφιάς και της πολυτέλειας που είχε στα χρόνια της κατασκευής του. Θα επιθυμούσα, αν είχα κάποια βοήθεια και πληροφόρηση, να έκανα ακόμα περισσότερα. Όπως έχω επανειλημμένα γράψει, η αναπαράσταση ήταν μια «ζωντανή» και υπό συνεχή εξέλιξη δημιουργία, η οποία αν και έφτασε σε ένα συμβατικό τέλος, παραμένει πάντα ανοικτή και επιδεκτική σε νέες συμπληρώσεις και τροποποιήσεις, εφόσον στο μέλλον υπάρξουν νέα χρωματολογικά δεδομένα και πληροφορίες.

Τέλος, κάνοντας έναν προσωπικό απολογισμό πρέπει να πω, ότι το πρόσημο της όλης προσπάθειας αποδείχθηκε για εμένα αρκετά θετικό. Όχι μόνο, διότι στάθηκε η αφορμή για να γνωρίσω πολλούς και αξιόλογους ανθρώπους και να γίνει κάπως ευρύτερα γνωστή η πολύχρονη ζωγραφική μου εργασία, αλλά κυρίως, διότι μου έδωσε την χαρά ενός έντονου ερεθίσματος για γνήσια δημιουργικότητα και προσφορά, σε μια εποχή τόσο δύσκολη για όλους. Με την ευκαιρία αυτή, θα ήθελα να ευχαριστήσω και αυτούς τους ελάχιστους που με πίκραναν, καθώς είναι αδύνατο για κάποιον να είναι αρεστός και αποδεκτός από όλους. Θα ήθελα όμως, ακόμα πιο πολύ, να ευχαριστήσω όλους εκείνους, τους γνωστούς και άγνωστους φίλους, που ήταν οι περισσότεροι και οι οποίοι με υποστήριξαν σε αυτή μου την προσπάθεια και που με ενθάρρυναν με τα φιλόφρονα σχόλια τους, ώστε να την ολοκληρώσω.

Σας ευχαριστώ όλους!